Koncepcja państwa idealnego Platona [edytuj]
Platon był pierwszym w historii myśli politycznej filozofii dziejów. Swoją polityczną doktrynę rozwinął przede wszystkim w Państwie i Prawie. Był przekonany o postępującej degeneracji ustroju. Arystokrację, czyli rządy najlepszych, oparte na cnocie rozumu, wyparła timokracja, rządy odważnych, których wadą była mała stabilność. Po timokracji następowała oligarchia (rządy najbogatszych), po oligarchii – demokracja, a po demokracji – tyrania, zdaniem Platona najgorszy z ustrojów, gdyż rację stanu stanowi w niej osobisty interes despoty.
Idealne, wzorcowe państwo miało dzielić się na trzy grupy społeczne: żywicieli, wojowników i strażników ("stróżów doskonałych"). Na żywicielach spoczywały zadania ekonomiczne. Wojownicy i strażnicy nie mogli posiadać własności prywatnej; mieli też zostać objęci wspólnym systemem wychowania obywatelskiego. Od 17 do 20 roku życia mieli wspólnie pobierać lekcje wychowania fizycznego; mniej zdolni byli później poświęcani do kariery wojskowej, zaś zdolniejsi rozpoczynali dziesięcioletnie studia. Między 35 a 50 rokiem życia mieli sprawować pomniejsze funkcje, a po ukończeniu 50 roku życia mogli sami zacząć rządzić państwem. Była to koncepcja antyindywidualistyczna – państwo stało ponad jednostką.
Później poglądy Platona zaczęły ewoluować. Wyróżnił trzy ustroje uznające rządy prawa (monarchia, arystokracja, demokracja sprawiedliwa) i trzy ustroje w których panują rządy bezprawia (tyrania, oligarchia, demokracja zepsuta), uznając z nich za najlepszy ustrój monarchię, a za najgorszy – tyranię. U schyłku życia Platon, przekonujący się że jego wizja państwa idealnego jest utopią, w dialogu Prawa przedstawił inny obraz. Za możliwe najlepsze uznał państwo rządzone przez właścicieli ziemskich, którego trwałość miały gwarantować: surowa reglamentacja życia obywateli, elitarne wychowanie, kult religii i rozbudowany system donosicielski.
Synteza myśli hellenistycznej w ujęciu Arystotelesa [edytuj]
Podstawą teorii Arystotelesa był naturalizm polityczny ("państwo należy do tworów natury"). Państwo było wspólnotą mniejszych wspólnot rodzinnych i wiejskich. Jego celem było zapewnienie wszechstronnego zaspokojenia materialnych i duchowych potrzeb człowieka.
W jego schemacie ustrojowym Arystoteles wyróżnił trzy ustroje w których rządy były sprawowane dla dobra ogółu (monarchia, arystokracja, politeja) i trzy w których rządy były sprawowane dla dobra własnej korzyści rządzących (tyrania, oligarchia, demokracja). Przy doskonałych władcach najlepszym ustrojem była monarchia, jednak za najlepszy z możliwych do osiągnięcia Arystoteles uznawał politeję – złoty środek między demokracją a oligarchią.
Szkoły hellenistyczne [edytuj]
Idea hellenistycznego władcy [edytuj]
Po sukcesach Aleksandra Wielkiego nastąpił renesans idei boskości władcy. Działanie boskiego monarchy miało stanowić znamię sprawiedliwości. Najsilniej była akcentowana zasada boskości w Egipcie.
Epikurejczycy [edytuj]
Osobny artykuł: Epikureizm.
Epikurejczycy twierdzili, że państwo jest pożyteczne, gdyż zapewnia minimum moralności, gwarantuje wewnętrzny spokój i chroni przed zawiścią innych. Epikurejczyk miał współpracować z władzą tylko wtedy, gdy wymaga tego jego bezpieczeństwo. Epikureizm był doktryną, która sprzyjała kompromisom i odwrotom w stosunkach politycznych. Do zasad epikureizmu w czasach nowożytnych nawiązywał utylitaryzm.
Stoicy [edytuj]
Osobny artykuł: Stoicyzm.
Stoicyzm był najpopularniejszą doktryną filozoficzną i polityczną w epoce hellenistycznej. Świat stoicki był rozumnym ładem i harmonią. Stoicy identyfikowali mądrość z wolnością. Aprobowali prywatną własność i nierówności między ludźmi. Unikali klasyfikowania ustrojów i form państwa; żadnego nie uważali za idealny. Ze wszystkich szkół filozoficznych epoki hellenistycznej stoicyzm był najbliższy polityce: widział w niej narzędzie realizacji filozofii kosmosu, którym rządzi rozum i mędrzec. Stoicy aprobowali państwo pod warunkiem, że było tworem rozumnym. Prawo państwowe powinno być w zgodzie z najwyższym prawem rozumu.
Cyceron traktował państwo jako wytwór naturalnych skłonności ludzi do życia w zbiorowości. Tworzący państwo lud to wspólnota złączona więzami prawa i interesów. Opowiadał się za ustrojem mieszanym, który miał złączyć w harmonijną całość monarchię, arystokrację i demokrację. Postulował "zgodę stanów" jako pojednanie wszystkich cnotliwych w obliczu rewolucji tłuszczy. Był przeciwnikiem demokracji, którą utożsamiał z rządami motłochu. Uważał, że prawa państwowe niezgodne z prawem natury nie są właściwie prawem – a w takiej sytuacji państwo de facto przestaje być państwem.
Starożytne chrześcijaństwo [edytuj]
Paweł z Tarsu był pierwszym chrześcijańskim autorem, u którego wątki etyczne sąsiadowały z elementami wyraźnej myśli społeczno-politycznej. Uważał, że władza świecka jest bożym sługą, nawet jeżeli osoby sprawujące władzę są poganami. Wobec cesarza i jego urzędników miała obowiązywać lojalność. Podkreślał, że każdy ma pozostawać w swoim stanie i wzywał, by niewolni byli posłuszni swoim panom. Równość obowiązywać miała tylko przed Bogiem; była kategorią ducha.
Ireneusz z Antiochii podkreślał, że państwo pochodzi od Boga i jest niezbędne do poskramiania zła. Państwo ma prawo żądać posłuchu ze strony obywateli, płacenia podatków, szanowania słusznych decyzji urzędów; było ono jednak tworem pogan, co wykluczała wszelką współpracę.
Klemens z Aleksandrii, choć krytykował kult pogańskich cesarzy, wysoko oceniał walory samych instytucji politycznych. Dla Orygenesa cesarstwo jest darem bożym, dlatego chrześcijanie są gotowi wykonywać swe obywatelskie obowiązki i słuchać dobrych praw władzy.
Tertulian z jednej strony krytykował kulturę pogańską i wykluczał optymistyczną wersję Orygenesa chrystianizacja cesarstwa, ale z drugiej – podziwiał organizację rzymskiego aparatu władzy i aprobował chrześcijańskie treści pogańskiego imperium. U Tertuliana definitywnie zakończył się proces kształtowania się wczesnochrześcijańskiej doktryny dualizmu prawa ludzkiego i bożego (naturalnego); zwyciężyła idea bezwzględnego prymatu norm bożych.
Teologia polityczna Augustyna [edytuj]
Podstawą teologii politycznej Augustyna z Hippony była filozofia katastrofizmu. Twierdził, że w każdym państwie żyją obok siebie obywatele państwa bożego i państwa szatana. Pierwszym jest niewidzialny Kościół z Chrystusem jako jego głową. Ziemskie państwo może co najwyżej sprawiać, że ludzie nie będą się bardziej pogrążać w grzechu, bo stwarza warunki zewnętrznego pokoju i bezpieczeństwa. Chrześcijanie powinni być posłuszni nawet tyrańskim władcom. Augustyn twierdził, że władca może ograniczyć na zewnątrz złe czyny obywatela – w konsekwencji akceptował represje wobec heretyków. Państwo to boski instrument do karania, którego nie potrzebują jedynie nieliczni sprawiedliwi obdarzeni łaską Pańską.
Doktryny wczesnego średniowiecza [edytuj]
Cezaropapizm: doktryna imperialna Bizancjum [edytuj]
Osobny artykuł: Cezaropapizm.
Doktrynalną podstawą aspiracji Bizancjum do władztwa światowego stanowiła teza o rzymskości cesarstwa wschodniego. Stołeczny Konstantynopol został nazwany Nowym Rzymem. Ideologią uzasadniającą absolutną władzę był cezaropapizm, łączący tradycje rzymskie z elementami chrześcijańskimi, a wpływy hellenistyczne z wątkami orientalnymi. Cesarz dysponował pełnią władzy; był twórcą i najwyższym wykonawcą prawa, piastował godność najwyższego sędziego i naczelnego wodza. Cesarz w myśl tej ideologii jest zastępcą Boga do spraw doczesnych. Cesarz Bizancjum stał na czele wielkiej rodziny monarchów i książąt. Cechą charakterystyczną teologii politycznej w Bizancjum było to, że potrafiła połączyć ideę samowładztwa z teorią cesarskich obowiązków. Cesarz miał działać dla dobra poddanych, miał im gwarantować sprawiedliwość. Choć był władcą elekcyjnym, elekcje nie naruszały zasady boskości jego urzędu.
Kształtowanie się ideologii władzy w państwach "barbarzyńskich" [edytuj]
W tradycji plemion barbarzyńskich tkwiło przekonanie o tym, że król różnił się od zwykłych śmiertelników. Zgromadzenia powołujące i usuwające monarchów uznawano za instytucje sakralne. Władcy barbarzyńscy przyjmowali chrześcijaństwo, a Kościół dokonał chrystianizacji poglądów o magicznej prerogatywie monarchy. Od VI wieku większość królów plemion barbarzyńskich rządziła już "z Łaski Bożej" (Dei gratia). Włączenie doktryny charyzmatycznego króla w świat wyobrażeń chrześcijańskich wiązała władców Kościołów, co miało zaowocować w przyszłości licznymi konfliktami.
Papież Grzegorz Wielki ogłosił, że zasadniczą powinnością państwa jest zbliżanie ludzi do zbawienia – królestwo ziemskie to przedsionek prowadzący do królestwa niebieskiego. Izydor z Sewilli sformułował pogląd, że granicą lojalności wobec władzy jest przestrzeganie przez nią prawa bożego.
Uniwersalizm papieski [edytuj]
Osobny artykuł: Uniwersalizm papieski.
Papież Grzegorz VII przyjmował, że państwo jest z natury tworem złym. Ma ono rację bytu tylko wtedy, kiedy realizuje postulaty sprawiedliwości bożej. Tylko państwo pobłogosławione przez Kościół może być organizacją użyteczną. Na czele Kościoła stoi papież, jedyny władca uniwersalny, głowa wszystkich panujących. Może usuwać władców z tronu, a ludność poddaną zwalniać z obowiązku posłuszeństwa złym panom.
Doktryna uniwersalizmu papieskiego (papalizm) najpełniej rozwinęła się za pontyfikatu Innocentego III. Tę doktrynę wspierały różne teorie jak np.:
* teoria jedności świata, który zbudowany jest na podobieństwo organizmu człowieczego i nie może mieć dwóch głów, a tylko jedną – papieską,
* teoria Kościoła (duszy) i władzy świeckiej (ciała) – istniała hierarcha bytów, a bytem najwyższym jest byt najbardziej uduchowiony tj. papież,
* teoria wyższych zadań papiestwa i niższych celów państwa – papież wskazuje wiernym ostateczne cele,
* teoria Kościoła jako instytucji doskonałej i państwa jako tworu obarczonego grzechem – papież może uchylić "grzeszne" postanowienia władzy świeckiej, a nawet usunąć samego cesarza,
* teoria wikariatu – po śmierci cesarza władza powinna wracać do rąk papieża jako "wikariusza Chrystusa",
* teoria dwóch mieczy – miecz duchowny i miecz świecki należą do Kościoła, pierwszego z nich dobywa Kościół, drugiego dla Kościoła,
* teoria papieża jako reprezentanta ludu rzymskiego,
* teoria darowizny Konstantyna – miała zapewnić papieskiej hegemonii tytuł historyczny. (była to sfabrykowana teoria, wg której Konstantyn Wielki przekazał papieżowi władzę nad Rzymem w dowód wdzięczności za ozdrowienie)
W II poł. XIII w. w głoszonych przez papiestwo poglądach górę wziął nurt hierokracji według którego papież jest źródłem wszystkich władz państwowych. Cesarze byli uznawani za "administratorów z łaski Stolicy Apostolskiej". W bulli Unam sanctam z 1302 roku papież Bonifacy VIII podniósł swoją uniwersalną władzę do godności dogmatu wiary.
W miarę umacniania się władzy papieskiej rosło znaczenie prawa kanonicznego. Gracjan stwierdził, że prawo natury to prawo boże, zawarte w Piśmie Świętym. Według kanonistów tak zdefiniowane prawo natury stało wyżej od norm pochodzących od ludzi, a jedynym interpretatorem prawa bożego mogła być władza duchowna.
Uniwersalizm cesarski [edytuj]
Osobny artykuł: Uniwersalizm cesarski.
Doktryna światowego władztwa cesarstwa ukształtowana w XII i XIII w. była tytułem prawnym, uzasadnieniem i ideologiczną oprawą niemieckiej ekspansji. Obóz cesarski korzystał z argumentów religijnych, historycznych i prawnych.
Zwolennicy uniwersalizmu cesarskiego podkreślali chrześcijański charakter imperium. Papieskiemu prawu kontrolowania władców przeciwstawiali tezę o królu – namiestniku Boga w całym świecie chrześcijańskim. Pomazanie króla przy koronacji czyni go poddanym tylko w obliczu Boga. Anonim Eboracensis z Yorku podkreślał, że władca świecki jest obrazem Boga Ojca a kapłan – obrazem Syna Bożego. Władza duchowna nie może ingerować w sprawy świeckie.
Przy argumentacji historycznej wskazywano na cesarstwo jako schedę odziedziczoną po dawnych Rzymianach; ujmowano jego celę jako misję cywilizacyjną; widziano w światowym zasięgu dawnego Rzymu wzorzec uniwersalnego mocarstwa, którego średniowieczni władcy cesarstwa mieli być naśladowcami; podkreślano, że imperium światowe cesarza niemieckiego to rezultat "przeniesienia" cesarstwa od Franków (po rozpadzie monarchii karolińskiej) albo od Greków (Bizancjum).
Ideologia imperialna znajdowała wsparcie w prawie rzymskim. Glosatorzy przenosili na osobę cesarza justyniańskie pojęcia o władzy rzymskiego imperatora. Fryderyk II Hohenstauf z kodyfikacji justyniańskiej przejął zasadę, że monarcha jest jedynym źródłem sprawiedliwości, nie jest związany prawem, a w działalności prawotwórczej ograniczają go tylko zasady rozumu.
Doktryna monarchii narodowej [edytuj]
Rozwój teorii suwerenności państwa [edytuj]
Idee uniwersalizmu papieskiego i cesarskiego spotykały się z oporem rozwijających się monarchii narodowych. Początkowo doktryny monarchii narodowych akcentowały ideę monarchistyczną jako symbol jednolitego państwa – król był ukazywany jako namiestnik Chrystusa wśród ludu chrześcijańskiego, miał bronić lud przed jego wrogami i gwarantować wewnętrzny pokój. W XII w. potęga monarchy stawała się symbolem jedności państwa, a jego potęga odzwierciedlała narodową świadomość. Wciąż podkreślano jednak sakralny charakter monarchii.
Ideologia monarchiczna zaczęła sięgać do zasady cesarskości suwerennego prawa (pod wpływem justyniańskiej tradycji uznano, że władza króla jest równa władzy cesarskiej). W ten sposób doktryna wyposażyła króla w prawa, które przysługiwały wyłącznie cesarzowi niemieckiemu jak:
* prawo króla-"cesarza" do tworzenia i nadzorowania urzędów,
* prawo do sprawowania najwyższego wymiaru sprawiedliwości,
* wyłączne prawo do prowadzenia wojny,
* prawo do skarbu publicznego i ściągania podatków,
* prawo do fundowania uniwersytetów, znoszenia infamii i legitymowania dzieci nieślubnych.
W XIII i XIV w. w walce z ideą uniwersalizmu zrodziła się teoria regis exempti – twierdzono, że cesarstwo nie dysponuje żadnymi prawami uniwersalnymi, że jest takim samym państwem jak każde inne.
W czasie sporu papieża Bonifacego VIII z Filipem IV Pięknym, królem Francji, ugruntował się pogląd, że suwerenny monarcha podlega Bogu i tylko Bogu, pochodzi i od ludu, i od Boga, przez co jego władza jest godniejsza od władzy papieskiej. Może usunąć papieża z tronu, gdyby ten okazał się przestępcą lub heretykiem.
Prawem rzymskim posługiwano się dla umocnienia władzy sądowej króla oraz dla rozpowszechnienia tezy, że każde państwo ma prawo do własnego systemu norm.
W XIV w. umiarkowanym poparciem cieszyła się teoria o nieograniczonej władzy monarchy.
Teoria reprezentacji [edytuj]
U jej kolebki tkwiła zasada osobowości prawnej państwa, uznająca państwo za fikcyjną osobę, w której miejsce poszczególnych członków określone jest na podobieństwo budowy ludzkiego organizmu. Na tej podstawie Jan z Salisbury postulował ograniczenie władzy monarszej przez kler. W XIII w. większą popularnością zaczęła cieszyć się teza, że parlament to reprezentacja całej wspólnoty. Celem reprezentacji było wyrażenie zgody na ważne decyzje. Korzystano też z rzymskiej maksymy, że "to co dotyczy wszystkich, powinno być przez wszystkich aprobowane". Później słowo "wszyscy" zastąpiono "pełnomocnikami wszystkich".
Awerroizm łaciński [edytuj]
Awerroizm łaciński wywarł znaczny wpływ na doktrynę polityczną. Sprzyjał kształtowaniu się poglądów o niezależności państwa od Kościoła. Naturalizm i antyindywidualizm awerroistów wykorzystywano dla wzmocnienia idei jedności politycznej i narodowej. Pod pewnym wpływem awerroizmu pozostawali m.in. Dante Alighieri i Marsyliusz z Padwy.
Teologia polityczna Tomasza z Akwinu [edytuj]
Tomasz z Akwinu podkreślał, że choć cele człowiecze są celami niebieskimi, to waga spraw doczesnych jest duża. Bóg partycypuje w porządku naturalnym, którego podmiotem jest społeczeństwo. Łaska z kolei nie niweczy, lecz doskonali naturę.
Przyjął naukę Arystotelesa o człowieku jako istocie społecznej i politycznej oraz zracjonalizował tradycyjną kościelną teorię o boskim pochodzeniu władzy państwowej. Według Tomasza władza państwowa pochodziła pośrednio od Stwórcy (boska była sama zasada władzy, ustrój tworzyli ludzie). Państwo powinno mieć udział w prowadzeniu ludzi ku wiecznej szczęśliwości. W tym celu musi im zapewnić pokój (pax) i porządek (ordo) (hierarchiczna struktura społeczeństwa oparta na nierówności). Dzielił społeczeństwa na optimates (feudałowie duchowni i świeccy), populus honorabilis (ci, którzy posiadają majątek pozwalający żyć z cudzej pracy, lecz nie będący magnatami) i vilis populus (nie posiadający majątku). Utrzymanie prywatnej własności miało być niezbędne do normalnego życia społecznego.
Tomasz zezwalał na osiąganie zysku z handlu pod warunkiem, że ten był społecznie pożyteczny. Dopuszczał pobieranie odsetek od kapitału.
Za najlepszy ustrój uznawał monarchię. Przewidywał jednak jej degenerację – za tyrana uważał tego, kto zdobył władzę nielegalnie, oraz tego, który źle z tej władzy korzystał. Jeżeli naruszał zasady prawa bożego poddani mieli obowiązek wypowiedzieć mu posłuszeństwo. Jeżeli naruszał zasady prawa naturalnego, to od władzy duchownej zależało czy poddani mogli wystąpić przeciw tyranowi. Państwo miało wywierać nacisk na ludzi, aby właściwie myśleli.
Tomasz twierdził, że prawo jest hierarchiczne. Najwyższym prawem jest prawo wieczne, jego odbiciem w ludzkim umyśle jest prawo natury. Prawo ludzkie ma powstrzymywać człowieka od zła; jeżeli jest ono sprzeczne z prawem natury, nie obowiązuje. Boskie prawo pozytywne jest zawarte w Piśmie Świętym i nauczaniu Kościoła.
Krytyka papalizmu według Ockhama [edytuj]
William Ockham twierdził, że państwo nie pochodzi od papieża, prawo stanowienia władzy jest prerogatywą przysługującą bezpośrednio i wyłącznie Bogu, z tym że Bóg dał ludziom możliwość powoływania władców wedle ich woli. Ludzie rodzą się wolni i równi – wszyscy uczestniczą w urzeczywistnianiu prawa wybierania sobie władcy, tyle że raz go ustanowiwszy nie mogą go potem odwołać.
Ockham zmienił skalę wartości norm prawnych. Na szczycie postawił prawo boże, którego wyrazem było tylko to, co zawiera Pismo Święte. Niższym systemem pozostaje prawo naturalne, dostępne ludziom bez objawienia, którego źródłem jest rozum. Tam gdzie nie sięgało prawo natury, człowiek mógł swobodnie układać stosunki prawne. Cechą prawa ludzkiego był podmiotowy charakter normy, głoszącej nienaruszalność praw ludzi. W doktrynie Ockhama dostrzega się zalążek nowożytnej teorii praw podmiotowych.
Monarchia jako świat pokoju w ujęciu Dantego [edytuj]
Dante Alighieri podstawowe propozycje ustrojowe zawarł w traktacie O monarchii. W ujęciu Dantego monarchia to świat pokoju. Celem państwa było pełne zaspokojenie materialnych i duchowych potrzeb człowieka, a co za tym idzie – doczesna szczęśliwość rodzaju ludzkiego. Proponował restaurację uniwersalnej monarchii obejmującej cały cywilizowany świat. Na jej czele miał stać cesarz rzymski, ale rzeczywistym hegemonem byłby rzymski lud.
Przyjmował równorzędność celów wiecznych i doczesnych oraz równorzędność środków prowadzących do ich urzeczywistnienia. Postulował współpracę między państwem a Kościołem – obydwie instytucje w równym stopniu miały wyrażać wolę Boga.
Idea suwerenności ludu Marsyliusza z Padwy [edytuj]
Marsyliusz z Padwy twierdził, że interesy i dążenia jednostek nie mogą być sprzeczne z interesami i dążeniami zbiorowości. Państwo to najwyższa zbiorowość, strażnik bezpieczeństwa i pokoju między ludźmi, gwarant harmonijnego ładu w społeczeństwie. Podstawową treścią państwa jest rząd, który musi być monolityczny, w którego rękach muszą być skoncentrowane wszystkie środki przymusu. Prawo do stanowienia praw należy do całego ludu. Zasada suwerenności ludu najlepiej ma się sprawdzać w demokracji. Wola ludu jest rękojmią stanowienia najlepszych norm. Prawo boże w życiu doczesnym jest tylko doktryną (zbiorem niewiążących zaleceń), prawem sensu stricto stanie się dopiero w życiu niebieskim, kiedy będzie opatrzone sankcją.
Prawem jest tylko norma pochodząca od ludu i stosowana przez aparat państwa – nie musi być ani dobre, ani sprawiedliwe. Prawo naturalne to z kolei prawo ludzkie, które cieszy się powszechną aprobatą w społeczności świata. Stosunek Kościoła do państwa kształtuje się na zasadzie stosunku części do całości. Powinien być podporządkowany państwu.
Polityczny realizm Machiavellego [edytuj]
Osobny artykuł: Makiawelizm (polityka).
Niccolò Machiavelli twierdził, że zachowanie człowieka poddane jest zawsze dwom zasadom: fortunie (los, przeznaczenie) i virtu (przedsiębiorczość człowieka). Był przekonany, że historia to powracające cyklicznie proces budowania i umacniania nowego ustroju.
Pisał o potrzebie twardej władzy absolutnej monarchy (księcia). Nowy porządek, mogący przełamać chaos i zepsucie, musi być utrwalony tylko przez władzę jednostki i użycie wyjątkowych środków. Dyktatura jest niezbędna, gdyż nowy ustrój musi rozprawić się ze swoimi wrogami – przestrzeganie reguł moralnych nie może stanowić przeszkody. Okrucieństwo księcia we właściwych rozmiarach i we właściwym czasie jest cnotą. Władca powinien zachować co najmniej pozory łaskawości, prawości, ludzkości i pobożności. Polityczny przywódca musi być realistą. Ma być protektorem rzemieślników, bankierów, kupców i dzierżawców. Jego dyktatura ma być tamą dla warcholstwa i awanturnictwa. Religia bywa pożyteczna, gdy kształtuje cnoty obywatelskie. Ma być religią państwową, obywatelską – na wzór religii starożytnych Rzymian.
Po ustabilizowaniu rządów przez absolutyzm jednostki ten ostatni powinien zostać zastąpiony przez republikę. Jest to lepszy ustrój, gdyż lepiej gwarantuje trwałość ustroju i lepiej chroni powszechną wolność. Najlepsza republika miała łączyć elementy rządów monarchicznych, arystokratycznych i demokratycznych.
Gwarancją trwałości i rządności republiki miało być prawa (jedyny ustawodawca to państwa) i silna armia złożona z własnych obywateli.
Doktryna suwerenności państwowej Bodina [edytuj]
Jean Bodin swoje poglądy przedstawił przede wszystkim w traktacie Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej. Odrzucił Biblię jako źródło dowodzenia. Za punkt wyjścia dla badań przyjmował doświadczenie (wypływające z praktyki ustrojowej). Jego teza o suwerenności władzy państwowej wpłynęła na umocnienie się doktryny absolutyzmu.
Na miano państwa zasługiwał tylko taki rząd, który jest sprawiedliwy (respektuje prawo boże i naturalne). Państwo to organizacja publiczna, wznosząca się ponad rodzinami, stanowiącymi podstawowe i naturalne komórki życia w państwie. Najważniejszą cechą każdego państwa jest ta, że na jego czele stoi suwerenny władca. Bodin uważał, że monarchia czysta i absolutna jest najpewniejszą rzecząpospolitą i bez porównania najlepszą ze wszystkich[1].
Wychodząc z założenia wyłączności prawodawczej suwerennej władzy doszedł do teorii, że prawo jest rozkazem suwerena i że podstawą wiążącej mocy normy jest jej pochodzenie od suwerennej władzy. Z drugiej strony prawo to taki rozkaz suwerena, który powinien być sprawiedliwy. Prawe rządzenie to stanowienie prawa zgodnego z prawem bożym i naturalnym, jednak ich naruszenie nie uchyla prawa pozytywnego.
Podkreślał ideę nietykalności własności. Wierzył w stabilność sojuszu francuskiego mieszczaństwa z władcą. Suwerenność władcy w jego ujęciu była niepodzielna i zupełna także na zewnątrz państwa (np. nie można żądać by uznawał zwierzchność papieża nad sobą). Kościół krajowy miał szansę odegrać pozytywną rolę w kształtowaniu miłości i szacunku dla suwerena. Zakres jego obowiązków miał określać sam monarcha.
Monarchomachowie [edytuj]
Monarchomachowie (inaczej tyranobójcy) byli przeciwnikami monarchii absolutnej we Francji. François Hotman gloryfikował czasy Franków, kiedy tron był elekcyjny i gdy lud rozstrzygał o rozmiarach władzy monarszej. Szansę na przywrócenie pomyślności społeczeństwa upatrywał w restauracji pierwotnej potęgi Stanów Generalnych.
Podstawową tezą bardziej radykalnych monomarchów była idea suwerenności ludu. Twierdzili, że zwierzchnictwo ludu ma wsparcie w historii – lud określił stanowisko władcy w umowie, kiedy tworzył państwo. Treścią umowy było przekazanie królowi tylko władzy delegowanej; jej najistotniejszą część lud zatrzymał dla siebie. Monarcha jest związany porozumieniem z ludem; kiedy go nie przestrzega może stracić nie tylko koronę, ale i życie. Monarchomachowie sięgali do argumentów racjonalnych – lud nie jest na tyle głupi, by oddać królowi władzę absolutną. Oddał tylko tyle, ile trzeba do samego funkcjonowania państwa. Złamanie społecznego kontraktu jest wystarczającą podstawą do czynnego oporu – rozstrzygnięcie, czy kontrakt został złamany należy do ludu.
Podkreślano, że król jest niższy od ludu, który jest suwerenem, lecz jest usytuowany ponad jednostką. Opór przeciw władzy nie może być dziełem osoby prywatnej. Przeważało stanowisko, że prawo do oporu ma dygnitarz-arystokrata jako reprezentant ludu.
Monarchomachowie wzbogacili pochodzącą z XIV w. teorię o suwerenności ludu o przekonanie, że synonimem państwa jest nie tylko monarcha, ale i reszta społeczeństwa (stany polityczne zgromadzone w organie przedstawicielskim).
Polityczne idee reformacji [edytuj]
Absolutyzm władzy według Lutra [edytuj]
Marcin Luter przy wykładni Pisma Świętego zastąpił autorytet Kościoła autorytetem własnej osoby. Uważał Kościół za niewidzialną wspólnotę wiernych. Głosił, że państwo nie może niczego zrobić dla zbawienia człowieka. Kontroluje jednak postępki ludzi. Aby państwo mogło przykładnie karać występnych poddanych, konieczne jest wyposażenie władcy w pełnię praw do nieskrępowanego działania. Potrzebne jest państwo surowe wobec poddanych, w którym rządzi władca absolutny. U Lutra obowiązek posłuszeństwa jest totalny; przeciwko tyranowi nie przysługuje prawo oporu.
Religia opiera się na miłości Boga, Kościół to związek sumień wiernych, a kiedy trzeba odwołać się do przymusu – państwo jawi się jako rzecznik niewidzialnego Kościoła. Karze publicznie głosicieli zgubnych doktryn, jest oficjalnym interpretatorem Pisma Świętego. Książę jest faktycznym dysponentem władzy w sprawach wiary.
Absolutyzm Boga według Kalwina [edytuj]
W teologii politycznej Jana Kalwina znajdowały się wątki zaczerpnięte:
* z augustianizmu,
* z nauki Lutra,
* z tez Ulryka Zwingliego.
Bóg jest obecny przy podejmowaniu państwowych decyzji. Absolutyzm władcy jest absolutyzmem Boga. Kierowani przez Boga rządzący są otoczeni bożym majestatem. Władza w państwie nie stanowi osobistego przywileju monarchy bądź prawa rządzącej ekipy; nie pochodzi od ludu; należy bezpośrednio do samego Stwórcy. Rewolta jest niemożliwa, gdyż nie można stawiać oporu władcy, nie stawiając oporu Bogu. Wyjątkiem są organy powołane do stawiania oporu złej władzy.
Kalwin był niechętny monarchicznej strukturze państwa. Powoływał się na Stary Testament, głoszący, iż najlepszym ustrojem jest republika arystokratyczna. Najlepszym ustrojem według Kalwina była republika najlepszych, wybitnych. Kościół to siła samoistna zdolna do wykonywania zadań duszpasterskich i do sprawowania władzy doczesnej; jest organicznie powiązany z aparatem władzy. Państwo utrzymywało wiarę chrześcijańską przez dobre prawa, statuty i kary.
Renesansowa utopia More'a [edytuj]
Thomas More twierdził, że podstawą zła jest istnienie własności prywatnej. Oburzał go absolutyzm w ustroju. Ideałem dla niego był ustrój fikcyjnej wyspy Utopii opisanej w książeczce wydanej w 1516 roku.
Na Utopii nie ma własności indywidualnej. Komunizm mieszkańców zakłada rygorystyczne przestrzeganie zasada równości. Ustrój polityczny jest hierarchiczny i demokratyczny zarazem – każde 30 rodzin wybiera swoich urzędników (filarchów), ci z kolei spośród siebie wyłaniają swoich szefów (protofilarchów). Na czele stoi książę wybrany z grona czterech kandydatów wysuniętych przez lud na zgromadzeniu filarchów i protofilarchów. Książę ma władzę dożywotnią, ale w przypadku ujawnienia skłonności do tyranii może zostać usunięty. Główną zasadą polityki zagranicznej jest troska o zachowanie równowagi politycznej na pobliskim kontynencie. Prawa na Utopii są proste i nieliczne. Zasadą jest powszechna tolerancja.
Polska myśl polityczna "złotego wieku" [edytuj]
Jan Ostroróg głosił program wzmocnienia władzy króla. Żądał współpracy sejmu z monarchą. Podkreślał suwerenność króla w polityce zagrani...
prawozaoczne