Ferdydurke Witolda Gombrowicza - przykład przesilenia się gatunku powieściowego.
Przedstawiona w Ferdydurke przez Witolda Gombrowicza historia trzydziestoletniego bohatera, którego posłano na powrót do szkoły, jest metaforą stosunku człowieka do piramidy "dorobku wieków".
Józio odwiedza trzy sfery współczesnego mu świata, w których odprawia się misterium zakłamania. Szkołę, gdzie młodzież wychowana jest w sztucznej atmosferze i karmiona sztucznymi dylematami. Dom nowoczesnych inżynierostwa Młodziaków, gdzie panuje kult nauki, racjonalizmu, sportu i swobodnej naturalności, posunięty do takiego stopnia, że aż wpada w samo zaprzeczenie (Młodziakowie tak bardzo chcą być nowocześni, że próbują chyłkiem ukryć i zamaskować to wszystko, co w nich samych nie dorasta do ideału). Trzecim środowiskiem, które odwiedza Józio, jest twierdza konserwatyzmu, tradycyjny dwór ziemiański, który z kolei trwa w sklerotycznym odrętwieniu. Każda interwencja w ten ład powoduje gwałtowną zapaść społecznego systemu.
Józio, który jak większość Gombrowiczowskich bohaterów, jest buntownikiem przeciw tradycyjnym ładom, dąży do tego, by zdekomponować każdy z porządków, w które trafia. Rzeczywiście, poszczególne części powieści kończą się bezładną bijatyką. Bohater dobrze zdaje sobie sprawę z tego, że nigdy nie uda mu się oderwać od społecznego terroru, bowiem w każdym zetknięciu z innym człowiekiem zyskać może "gębę" (tamten określił go jakoś na swój użytek i ta maska - zawsze kłamliwa - przylgnie mu do twarzy); podobne kontakty międzyludzkie spowodują jego "upupienie" (traktowany będzie jak dziecko, poniżej swojej intelektualnej wartości - co gorsza - wejdzie w tę narzuconą sobie rolę i nie będzie umiał się z niej uwolnić).
Ferdydurke jest utworem o egzystencjalnych problemach jednostki w społeczeństwie, jest jednak również nowatorskim dziełem literackim, łączącym fikcyjną fabułę z esejem.
1. Ferdydurke wydana została w 1937 roku. mimo że wzbudzała ogromne kontrowersje, uczyniła jej autora z dnia na dzień sławnym.
2. Cały utwór zbudowany jest z trzech podstawowych "sekwencji": obraz szkoły, obraz domu miejskiego i obraz domu wiejskiego.
3. Bohaterem Ferdydurke jest trzydziestoletni Józio, który pewnego dnia budzi się nad ranem i będąc jakby w dziwnym letargu, uświadamia sobie całą bezwolność i nieokreśloność własnej sytuacji życiowej. W pokoju niczym duch pojawia się profesor Pimko, który widząc zagubionego Józia, porywa go do szkoły i wpisuje w poczet uczniów szóstej klasy (od tego wszystko się zaczyna).
4. Fabuła utworu ma wyraźne cechy groteski (absurdalnej), burleski, komedii dell'arte. Wszystko, co w nim mogło być rzeczywiste bądź prawdopodobne, miesza się co chwila z fantazją i całkowitą umownością.
5. Co znaczy tytuł utworu? Nic, po prostu nic! (trzydzieści kluczy do drzwi). I o to właśnie chodzi w dziele tak bardzo broniącym się przed próbami wtłoczenia go w zastane formy czy postawy. Stąd pojęcie ferdydurkizm - prowokacja, drażnienie, kpina z czytelnika.
6. Cała logika oraz porządek tej książki stoją w obronie tezy, by jakiejkolwiek logice czy porządkowi nie dowierzać.
7. Gombrowicz rozbija formę powieści poprzez wprowadzenie innych gatunków literackich:
a) esej filozoficzny - powiastka (Przedmowa do Filidora Dzieckiem
Podszytego), b) dramat (obraz w szkole, gdzie jest podział na role),
c) pamiętnik (historia trzydziestoletniego Józia),
d) elementy liryczne (tłumaczenie wierszy),
f) romans (poznanie Zosi).
8. Porzucenie realizmu XIX-wiecznego w celu świadomego kształtowania wizji (Przedmowa do Fiodora Dzieckiem Podszytego).
9. Autor stosuje prowokacje estetyczne (rozbijanie tradycyjnej formy powieści) i moralne (poddanie się żądzom ciała, najważniejsze jest to, co cielesne - libido, np. Józio podglądający kąpiącą się Młodziakową).
10. Groteskowy sposób pokazywania świata poprzez deformację rzeczywistości (np. trzydziestolatek idzie do szkoły, parodiowanie instytucji szkoły, parodia romansu - Parobek uwodzi Miętusa, parodia pojedynków z epoki rycerskiej - pojedynek na miny).
Marenejra