Proza eseistyka na emigracji. Rola „Kultury” i „Instytutu literackiego” w Paryżu. Znaczenie pisarstwa Witolda Gombrowicza. Powieści, opowiadania, eseje Miłosza , Herlinga-Grudzińskiego, Maćkiewicza. Eseje Bobkowskiego i Stempowskiego.
Instytut Literacki, wydawnictwo założone w Rzymie w 1946, od 1947 funkcjonujące w Maisons-Laffitte pod Paryżem. Jego twórcą i dyrektorem był J. Giedroyć. W 1947–2000 wydawało emigracyjny miesięcznik "Kultura"; w serii Biblioteka "Kultury" prócz obcej literatury pięknej publikuje utwory polskich pisarzy emigracyjnych oraz przez wiele lat także krajowych, których dzieła z uwagi na cenzurę nie mogły być drukowane; także w serii kwartalnik "Zeszyty Historyczne". Instytut Literacki upowszechnia również prace z zakresu filozofii, historiozofii, publicystyki politycznej.
Po II wojnie część pisarzy wróciła do kraju, ale wielu twórców, nie aprobując zmian zachodzących w Polsce, pozostało w swoich dotychczasowych miejscach schronienia. Literatura i kultura zostały rozbite na krajową i emigracyjną. Bardzo wcześnie powstała „żelazna kurtyna” uniemożliwiająca swobodne związki miedzy literaturą krajową i emigracyjną.
W najciemniejszym okresie literatury krajowej (1949-1955)powstały ważne dzieła literatury polskiej na emigracji. W 1951 roku „Kultura” rozpoczęła druk Trans-Atlantyku Witolda Gombrowicza, jednej z najważniejszych powieści tego czasu, w Londynie ukazał się w tym samym roku Inny świat (wersja angielska) Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, a 1953 Zniewolony umysł, w 1955 Dolina Issy Czesława Miłosza, w 1953 w Paryżu ukazał się Ślub Gombrowicza.
Spojrzenie na powieść w literaturze emigracyjnej w przedziale czasu od 1939 do 1990 pozwala dostrzec jej różnorodność tematyczną i formalną, jak również znaczną rozpiętość w zakresie rangi literackiej. Oprócz utworów przeciętnych i słabych istnieją arcydzieła.
Wejrzenie w literackie biografie twórców emigracyjnych ujawnia brak konsekwentnych nawiązań do reguł prozy awangardowej, obecnej w literaturze polskiej dwudziestolecia międzywojennego. Prozatorskie utwory powstałe na obczyźnie, zwłaszcza w zakresie powieści, nowel, opowiadań, wskazują na autorskie wybory raczej tradycyjnego modelu prozy. Nie mieści się w niej oczywiście proza powieściowa Gombrowicza, której formalna oryginalność i nowoczesność zezwala na potraktowanie jej jako zjawiska artystycznego paralelnego do nurtu prozy eksperymentalnej w krajach w latach 60 i 70 XX w.
W prozie emigracyjnej tuż po wojnie na plan pierwszy wysuwały się relacje z sowieckich łagrów. Wybitnymi walorami literackimi i intelektualnymi wyróżniało się świadectwo G. Herlinga-Grudzińskiego (Inny świat 1953). Pośród emigracyjnych powieści najwybitniejszy okazał się, paradoksalnie, Trans-Atlantyk (1953) W. Gombrowicza — groteskowa rozprawa z dogmatami polskości i z romantycznym mitem emigracji. Dolina Issy (1955) Miłosza zapowiadała późniejszy o kilka lat krajowy nurt powieści o poszukiwaniu indywidualnej i kulturowej tożsamości. Odosobnionym arcydziełem emigracyjnego dramatu okazał się Ślub (1953) Gombrowicza, przedstawiający jego filozofię formy oraz koncepcję człowieka jako istoty stwarzanej i stwarzającej innych w układzie międzyosobowych relacji.
Ślub pisał Gombrowicz w latach 1944-1947 w Buenos Aires w Argentynie, gdzie przebywał do 1963 roku. W 1957 w kraju ukazał się drukiem. Dramat ten został przełożony na wiele języków i wystawiany m.in. we Francji, Niemczech, Holandii, itd.
Następstwo wydarzeń w dramacie, w rozumieniu autora, układać się winno w porządek muzyczny – wynikania i kontrastowania tematów, znaczących pauz, zwolnień i przyśpieszeń rytmu, unieważnienie tradycyjnie rozumianego porządku przyczynowo- skutkowego. Pomysłem scalającym było umieszczenie całości we śnie. Henryk (bohater dramatu) nie wie, czy wszystko jest prawdą, czy nią nie jest. Widzi się wobec świata fikcji, snu, kłamstwa, świata Formy. A jednak ten świat odpowiada jakieś rzeczywistości, coś wyraża.
Pojemność znaczeniowa dramatu staje się wielką metaforą współczesności. Rytuały społeczne, jako skostniałe Formy, kształtują zachowania zbiorowe i jednostkowe; władza także jako forma, może prowadzić do zbrodni, uzasadniać konieczność zabijania, zmieniać się w dyktaturę, w system totalitarny. Ta pojemność znaczeniowa teksu, otwarcie się na wiele możliwych interpretacji decyduje o jego znaczeniu.
Trans-Atlantyk dotyczy postaw i zachowań Polaków pozostających po 1939 roku poza krajem, także poza terenem działań wojennych. W takiej sytuacji znalazł się sam Gombrowicz we wrześniu 1939 roku w Argentynie.
Cały ten krąg zdarzeń powieściowych wiąże Gombrowicz z pojęciem ojczyzny, w której eksponuje zapatrzenie w przeszłość, powtarzanie wzorów dawnych, uwięzienie w takim modelu patriotyzmu, który nie dopuszcza do zmian. Szczególny jest więc zakres tego pojęcia – składa się nań wszystko, co skostniałe, co stare, co nie pozwala Polakom odnaleźć siebie. Przeciwieństwem tak pojmowanej ojczyzny jest synczyzna – niedojrzała, dwuznaczna, w sensie kulturowym niska, Ale jest młoda, wyzwolona, zwrócona ku przyszłości.
Aby wydobyć wszystkie sensy ukryte w tej opozycji autor posługuje się aluzją literacką, parodystycznymi przywołaniami fabuł i stylu znanych utworów literackich. Sięga do Trylogii, Pana Tadeusza i Pamiętników Paska. Cała powieść przypomina gawędę staroszlachecką. Na fabułę utworu składają się wydarzenia banalne. Niewspółmierność wyboru tematu i wysokiego stylu uwydatnia groteskę, współtworzy ogólną postawę ironiczną autora.
Pornografia Gombrowicza budziła sprzeczne uczucia wśród czytelników i krytyków. Prezentuje ona tradycyjną kulturę i obyczaj narodowy w sanie wyczerpania.
Spośród gatunków prozatorskich najczęściej uprawianych była szeroko rozumiana eseistyka, do której należy zaliczyć szkice, wspomnienia i dziennik..
Esej był bardzo popularnym gatunkiem w prozatorskim piśmiennictwie emigracyjnym, co miało związek z bezpośredniością zapisu, jaka forma ta dawała twórcy pragnącemu utrwalić w słowach własne koleje losu, doświadczenia i przemyślenia.
Przy eseju nie można pominąć dokonań Jerzego Stempowskiego, zwłaszcza jego Eseje dla Kasandry i Od Berdyczowa do Rzymu. Stempowski w swej prozie eseistycznej ukazuje twarz racjonalisty traktującego swój los emigranta jako skutek zmian zachodzących w Europie, których nie sposób powstrzymać. Potrafił je przewidzieć jak Kasandra. Nie mogąc zapobiec temu procesowi, stara się opisać, zachować w słowie i swojej pamięci to, co nieodwołalnie podlega utracie.
Andrzej Bobkowski był w zasadzie autorem jednej książki - Szkiców piórkiem- które opublikował Instytut Literacki w Paryżu w 1957 roku. Była ona ważna z powodu interesujących refleksji dotyczących oceny sytuacji politycznej po przegranej wojnie.
Analizując zagadnienie prozy emigracyjnej nie sposób pominąć formy dziennika. Gombrowiczowski Dziennik [Dziennik 1957-1961 (wrzesień 1962), Dziennik 1961- 1966
(listopad 1966) jest dziełem szczególnym ze względu na połączenie narracji dziennikowej z formą eseju i publicystyki. Autor Dziennika rozważa problem polskiej kultury, jej miejsca w tamtej rzeczywistości.
Gombrowiczowski Dziennik wydawany był w paryskiej „Kulturze”, po nim miejsce zajął Dziennik pisany nocą Herlinga Grudzińskiego. Autor nie ogranicza prowadzonych zapisów tylko do rejestracji aktualnych wydarzeń współczesności i komentarza, ale podejmuje temat polityki i historii. Wizerunek autora został naszkicowany marginalnie.
Marenejra