O duńskiej nowelistyce.pdf

O DUŃSKIEJ

NOWELISTYCE

W KRĘGU

TRADYCJI

Wydawać by się mogło, że literatury małych krajów lub

niewielkich wspólnot językowych narażone są w sposób

naturalny na niebezpieczeństwa prowincjonalizmu bądź

zgoła na zatracenie swej oryginalności pod ciśnieniem

wpływów wielkich ekspansywnych kultur. Rozwój litera-

tur krajów skandynawskich zdaje się temu mniemaniu

przeczyć. Duńczycy, Szwedzi, Norwegowie nie tylko nie

zatracili swej kulturowej i literackiej odrębności, ale na-

wet potrafili w pewnym okresie twórczo wzbogacić litera-

tury europejskie, wpłynąć na ich rozwój i kształt. Był czas,

kiedy we Francji, w Niemczech czy Rosji patrzono na Pół-

noc, szukając inspiracji u Ibsena, Hamsuna, Jacobsena, Pon-

toppidana, Strindberga czy Lagerlof. Podwaliny pozytywi-

stycznej teorii literatury europejskiej dał nie kto inny jak

Duńczyk Georg Brandes (1842—1927), to on lansował modne

kierunki i indywidualności, ślady jego działalności bez tru-

du możemy odnaleźć również w Polsce, do której żywił

szczególnie życzliwy stosunek. W dziejach kultury duńskiej

był Brandes postacią pomnikową taką jak dramaturg Lud-

vig Holberg, baśniopisarz H. C. Andersen, filozof Søren

Kierkegaard, rzeźbiarz Bertel Thorvaldsen bądź myśliciel,

reformator i poeta N. F. S. Grundtvig. Ale przecież na tych

zjawiskach nie kończy się wkład Danii do europejskiej kul-

tury. Sławny był niegdyś w Europie duński teatr, znane

było malarstwo pejzażystów jutlandzkich z tzw. szkoły Ska-

gen, czy filmy Dreyera. Przede wszystkim jednak cenimy

duńską literaturę. Znamy ją w Polsce stosunkowo dobrze,

choć nigdy nie potrafiliśmy spojrzeć na nią syntetycznie.

Duńska literatura to dla nas ciągle szereg wybitnych po-

staci, pojedyncze znamienite dzieła powieściowe, rzadziej

nowelistyka.

Tymczasem właśnie sztuka nowelistyczna ma w Danii

bogatą i ciekawą tradycję. Jej korzenie sięgają literatury

staronordyckiej, sfabularyzowanych pieśni ludowych oraz

ustnie przekazywanych opowieści. Prawdziwa nowelistyka

zaczęła się w Danii, jak w wielu krajach europejskich, do-

piero w dobie romantyzmu, choć miała prekursorów w

oświeceniu; zaliczają się do nich sławni pisarze z końca

XVIII w. Johannes Ewald (1743—1781) i Jens Baggesen

(1764—1826), również • popularne w tych czasach Epistoły,

moralistyczne przypowieści Ludviga Holberga (1684—1754)

przypominają niekiedy swą strukturą nowelę lub opowia-

danie. Klasyczna nowela duńska wykształciła się jednak

nieco później za sprawą pastora Steena Steensena Blichera

(1782—1848) i sławnej Thomasiny Gyllembourg (1773—

—1856). Salon literacki pani Gyllembourg w Kopenhadze

dyktował modę, kształcił gusty i formował oblicze litera-

tury. Jej syn, dramaturg Johan Ludvig Heiberg, wydawca

„Ulotnej poczty kopenhaskiej", wielki propagator hegliz-

mu, dominował w ówczesnym życiu kulturalnym Danii,

natomiast osobowość jego żony, aktorki i pisarki Johanny

Luisy Heiberg (1812—1890) wpływała znacznie na styl i re-

pertuar kopenhaskiego teatru. Thomasine Gyllembourg od-

grywała w tym gronie niebagatelną rolę, jako pisarka de-

biutowała na łamach „Ulotnej poczty kopenhaskiej" nowel-

ką Rodzina Poloniuszów (1827). Jej twórczość, pełna umia-

ru i godności, zajmuje się przede wszystkim sprawami ko-

biet. Subtelne portrety, nastroje, niekiedy cieniowane za-

rysy konfliktów psychologicznych, oto walory nowelistyki

Gyllembourg. Najważniejszą jej opowieścią jest Historia

dnia powszedniego (1828), zręcznie podpatrzony obrazek

przeciętnego życia Kopenhagi lat dwudziestych ubiegłego

stulecia. W twórczości autorki Małżeńskiego stanu (1835)

odzywają się dalekie echa lektury Goethego, którego Po--

winowactwa z wyboru były ulubioną książką pani Gyllem-

bourg.

Na miano ojca noweli duńskiej zasłużył sobie jednak

Steen Steensen Blicher, jego nowele datujące się z końca

epoki romantycznej są już pisane stylem realistycznym.

Autor ich rejestruje zwyczajne wydarzenia duńskiej pro-

wincji, bohaterami są zazwyczaj prości ludzie uwikłani w

przerastające ich konflikty, jest tak w znanym opowiada-

niu Wędrowny kramarz (1829), opisana tam tragedia na

wrzosowiskach pozbawiona została wszelkiego patosu,

a jednak mówi wstrząsającą prawdę o tak ogólnoludzkich

sprawach jak miłość, śmierć, głupota i siła tradycji. Tra-

giczna bohaterka tego utworu Cecylia stała się z czasem

symbolem chłopskiej Ofelii. Blicher spędził większość swe-

go życia wśród jutlandzkich chłopów, im też poświęcił

przeważającą część swej bogatej twórczości, wyrażał się

o nich ciepło, ze swoistą dozą humoru, niekiedy pisał rów-

nież ich dialektem np. Roboty na drutach (1842). Nurt no-

weli chłopskiej, zapoczątkowany przez Blichera, niejedno-

krotnie jeszcze będzie się odradzał w Danii, zaś jego twórca

należy dziś ido najpoczytniejszych klasyków skandynaw-

skich.

Mówiąc o klasykach w potocznym słowa tego znaczeniu,

kojarzymy z Danią zawsze nazwiska Hansa Christiana

Andersena (1805—1875) i Sørena Kierkegaarda (1813—1855),

.w naszej świadomości zakorzenił się stereotyp dobrotli-

wego Andersena i zakompleksionego filozofa Kierkegaarda.

Mało kto natomiast zwrócił uwagę na formę ich wypowie-

dzi. Baśnie Andersena mają oczywiście własną, nawet bar-

dzo wyrafinowaną poetykę, lecz ich budowa niewiele od-

biega od budowy noweli lub opowiadania, podobna jest

dramaturgia, podobne są pisarskie chwyty. Uwagi te są

uzasadnione, ponieważ od andersenowskiej baśni bierze po-

czątek w literaturze duńskiej nurt nowelistyki baśniowo-

-fantastycznej. Ciąży nad tym nurtem zarówno zasada or-

ganizacji materii literackiej, właściwa dla mistrza z Odense,

jak i swoisty stosunek do życia, model osobowości lub na-

wet widzenie świata. Szczególnie jednak ujmuje autor

Brzydkiego kaczątka swą oryginalną fantazją, która nie

tylko bawi, lecz nadaje jego baśniom drugie bardziej ref-

leksyjne dno. O ile H. C. Andersen dał początek noweli

fantastyczno-baśniowej, o tyle Søren Kierkegaard jest pro-

toplastą duńskiej noweli filozoficznej lub ściślej, egzysten-

cjalnej. Sławne na całym świecie rozprawy i traktaty filo-

zoficzne kopenhaskiego teologa nader często mają kształt

nowelistyczny, jak choćby Pamiętnik uwodziciela kończący

pierwszą część traktatu Albo-albo (1843). Również drugi

fundamentalny utwór Kierkegaarda Stadia na drodze ży-

cia (1845) przeplatany jest fabularyzowanymi opowiadania-

mi lub zgoła nowelistycznymi fragmentami. Kierkegaard

podobnie jak Andersen rzutował jednak na przyszłość po-

kolenia nowelistów przede wszystkim poprzez swą mroczną,

fascynującą filozofię życia. Andersen nakreślił w swym

baśniowym dziele metaforę losu ludzkiego. Kierkegaard

zaś starał się ten los zgłębić i wytłumaczyć. Obaj praco-

wali na tym samym materiale, lecz różnie go pojmowali

i do różnych dochodzili wniosków. Fakt ten nie przeszkadza

bynajmniej współczesnym duńskim twórcom nowelistyki

filozoficzno-baśniowej w czerpaniu inspiracji u obu proto-

plastów równocześnie (Blixen, Sørensen).

Już w pierwszej połowie XIX w. nowelistyka duńska

oscylowała między realistyczną a fantastyczno-romantycz-

ną wizją świata. W utworach wielu wybitnych przedstawi-

cieli tego okresu spotkać możemy zarówno pierwiastki ro-

mantyczne, rzeczywistość odrealnioną, jak i zwyczajne

sprawy dnia codziennego. Obok literatury słów i znaczeń

jasnych ci sami niekiedy autorzy tworzą nowele, w któ-

rych pełno jest niedopowiedzeń i poszukiwań. Wspomina-

liśmy już Blichera, dorzucić by jeszcze można twórczość

Bernharda Severina Ingemanna (1789—1862), Poula Mar-

tina Mø llera (1794—1836), Meira Goldschmidta (1819—1887).

Podobne wahania zawiera proza pisarzy żyjących kilka-

naście lat później. Jednym z najwybitniejszych twórców,

stojących na owym światopoglądowym i estetycznym roz-

drożu jest Holger Drachmann (1836—1902), pisarz o roz-

ległym dorobku, cieszący się zasłużoną sławą i ogromnym

autorytetem moralnym. Rozpoczął zaangażowaną poezją

społeczną, niebawem jednak objawił się jako wytrawny

twórca duńskiej noweli marynistycznej. Drachmann był sy-

nem lekarza okrętowego, miał więc możność poznać śro-

dowiska, o których pisał. Morskie nowele Drachmanna ma-

ją coś z gawęd; pokazują życie marynarzy, rybaków i lu-

dzi znad wydm, opisują romantyczne piękno morskich ży-

wiołów, równocześnie autor ich stara się wyłuskiwać kon-

flikty moralne rodzące się na styku zmagań człowieka z na-

turą. Moralistyka opowiadań Drachmanna jest często uwa-

runkowana społecznie, choć nie brak w niej momentów

irracjonalnych. W dorobku nowelistycznym autora Wiary

i prawa marynarza (1878) występują obok siebie elementy

romantyczne i realistyczne, widoczne są również zalążki

koncepcji pozytywistycznych i naturalistycznych. Najbar-

dziej popularne nowele Drachmanna to Wieczór wigilijny,

Młoda krew, Przypowieść o potopie. W tekstach tych obok

surowych opisów obyczajów, ludzkich zmagań oraz namięt-

ności spotykamy niejednokrotnie subtelny obraz poetycki

lub filozoficzną zadumę. Nieprzypadkowo też porównywa-

no Drachmanna z Turgieniewem lub Stormem. Od tego

pierwszego nauczył się autor Wieczoru wigilijnego budo-

wania nastroju, od drugiego dramatyzmu fabuły. Drach-

mann uchodzi dziś słusznie za jednego z czołowych klasyków

noweli marynistycznej, w jego ojczyźnie gatunek ten miał

niebawem przejść fazę burzliwego rozwoju. Tak więc obok

noweli fantastyczno-baśniowej, filozoficznej i wiejskiej jed-

nym z głównych nurtów duńskiej nowelistyki będzie re-

alistyczne opowiadanie o temacie morskim. Wymienione tu

nurty wykształciły się w Danii w połowie ubiegłego stu-

lecia, w okresach późniejszych ulegały modyfikacji i subli-

macji, zmieniała się ich struktura oraz kostium, pozostawał

jednak określony tradycją stosunek do rzeczywistości.

OD POZYTYWIZMU

IMPRESJONIZMU

Ideały duńskiego romantyzmu legły w gruzach przegra-

nej wojny z Prusami w r. 1864. Wydarzenia polityczne

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: