WSP BARDZO WANE 2006-2007.doc

Opracowane zagadnienia na egzamin z WSP.

1. Proceduralna koncepcja demokracji Schumpetera oraz jej krytyka.

Schumpeter odrzuca możliwość sprawowania władzy przez „lud’ jako realną, społeczną zbiorowość oraz przez „większość” narzucająca mniejszości swoją wolę. Demokracja jest wg niego metodą dochodzenia do decyzji politycznych, które podejmują elity z upoważnienia wyborców. Demokratyzm oznacza, że obywatele mogą zaakceptować lub odrzucić rządzących poprzez cykliczne elekcje. Demokracja to więc nie rządy ludu, ale rządy mające aprobatę ludu. Jest to ”takie rozwiązanie instytucjonalne dochodzenia do decyzji politycznych, w którym jednostki uzyskują moc decydowania poprzez walkę konkurencyjną o glosy wyborców”. To system rządów przedstawicielskich, sprawowanych przez obieralnych liderów i urzędników. Szczególną rolę pełnią tu wybory: a) czynnik legitymizujący władzę b) instrument egzekwowania jej odpowiedzialności przez elektoratem. Demokratyzm jest zapewniony przez rywalizację co najmniej 2 partii i platform programowych- koncentracja władzy w rękach wąskiej grupy zawodowych polityków. Polemika z „partycypacyjną szkołą demokracji”(zakładała rozszerzenie partycypacji obywateli w decydowaniu)- wyborcy nie interesują się polityką, są podatni na manipulacje. Niezależnie od tego, czy decyzja wyraża wole ludu, będzie legitymowana przez opowiedzenie się za nią większości elity politycznej. Ten, kto potrafi uzyskać władzę, może ją dowolnie sprawować, ale pamiętając o kolejnych wyborach. Mniejszość może mieć nadzieję, że kiedyś stanie się większością.

Krytyka:

1)równość między uczestnictwem w wyborach a legitymacją systemu- legitymacja może być niska mimo przejawów lojalności, wynikających z braku alternatywy.

2)nieuchronność koncentracji władzy w rękach wąskiej elity- model bardziej oligopolistyczny niż konkurencyjny;

3)demokracja nie może ograniczać się do relacji wyborcy- rządzący; pomiędzy są pośrednicy

4)teoria niczym nieograniczonej władzy większości grozi unicestwieniem demokracji- większość będzie zawsze dążyła do podporządkowania sobie mniejszości

5)to nie rządy większości, ale szacunek dla praw mniejszości jest warunkiem demokracji.

2. Demokracje skonsolidowane(zaawansowane):

W latach 80. i 90. wszystkie państwa europy Zach., USA, Kanada, Australia, N. Zelandia, Japonia, Izrael. Nieskrępowana rywalizacja polityczna nie doprowadziła w nich co najmniej od ćwierćwiecza do groźby narodzin lub powrotu autorytaryzmu. Funkcjonują w podobnym otoczeniu ekonomicznym, społecznym i kulturowym:1) wysoki poziom rozwoju ekonomicznego(sprawna gospodarka rynkowa) 2) wolny rynek 3) wysoki poziom konkurencyjności na rynku międzynarodowym 4) daleko idące przekształcenia struktury społecznej- utrata znaczenia tradycyjnego konfliktu klasowego 5) spadek zatrudnienia w przemyśle i rolnictwie 6) wzrost poziomu wykształcenia 7)nowoczesne, dynamiczne społeczeństwo pluralistyczne i postindustrialne 8)zmiana potrzeb i postaw politycznych-„milcząca rewolucja” 9)reprezentują ten sam obszar religijny i cywilizacyjny 10)równe i powszechne prawo udziału w rywalizacyjnych wyborach 11)skuteczne zasady demokracji(wyłączność ustawodawcza parlamentu, ograniczenia wł. wykonawczej, niezawisłość sądownictwa-rządy prawa, kontrola konstytucyjności ustaw) 12)samorządność lokalna 13)niezależne środki masowego przekazu(kontrola nad poczynaniami rządzących) 14)władza należy do wybieralnych i odpowiedzialnych tylko przed elektoratem funkcjonariuszy publicznych 15)mniejszości mają prawo do zachowania odrębności 16)brak wewnętrznych konfliktów militarnych 17)ochrona praw obywatelskich 18)izolacja skrajnych partii 19)brak obszarów życia publicznego pod kontrolą instytucji nie pochodzących z wyboru Są systemami: 1)dojrzałymi - mechanizmy demokratyczne pojawiły się w nich stosunkowo dawno i przetrwały. Głównie chodzi tu o powszechne prawo wyborcze, które otworzyło drogę do prawdziwej partycypacji politycznej; 2)ustabilizowanymi mimo zakłóceń i kryzysu gospodarczego przed II wojną światową: 3)wysoko zinstytucjonalizowanymi- trwałość norm politycznych i powtarzalność opartych na nich zachowań, działalność polityczna wykonywana w ramach powszechnie akceptowanych standardów: 4)wysoko zintegrowanymi- zapewniają niezbędny poziom spójności między wartościami, strukturami i zachowaniami politycznymi. Konsoldacja dokonuje się na 3 płaszczyznach: konstytucyjnej, behawioralnej i intelektualnej. Normy konstytucyjne znajdują odzwierciedlenie w zachowaniach elit i mas. Manifestacja sprzeciwu wobec postaw naruszających te normy; 5)elastycznymi- zdolnymi do demokratycznej reprodukcji, tj. przezwyciężenie sytuacji kryzysowych w sposób zwiększający zaufanie do systemu. Są zdolne do transformacji reżimu(np. z parlamentarnego na prezydencki i odwrotnie); 6)liberalnymi- żadnej grupie społ. nie odmawia się możliwości ekspresji jej interesów politycznych, uczestnictwa wyborach itd.

3.Demokracje nieskonsolidowane(młodsze, niedojrzałe, noedemokracje, demokracje wyborcze):

Państwa, w których przyjęcie reguł rywalizacyjnych wyborów dokonało się stosunkowo niedawno, a wartości liberalizmu nie zdążyły przeniknąć praktyki politycznej i się utrwalić. Cechy: 1) podział władz, rządy prawa i ochrona praw obywatelskich w mniejszym stopniu niż w d. skonsolidowanych 2)większość z nich to reżimy prezydenckie 3)nie ma wśród nich monarchii 4)rywalizacja polityczna w ramach nieustabilizowanych systemów wielopartyjnych 5)wśród instytucji publicznych są nie pochodzące z wyborów(np. wojsko, związki zawodowe, kościoły) 6)wzorce rywalizacji zmieniają się radykalnie z elekcji na elekcję.

Wyróżniamy 3 typy państw:

a)wykazujące większość cech demokracji skonsolidowanych(Polska, Czechy, Węgry, Słowenia): 1)zbyt krótki czas demokracji 2)podział władz i demokracja przedstawicielska 3)armia objęta kontrolą cywilną 4)ochrona praw obywatelskich 5)parlamentaryzm 6)proporcjonalne prawo wyborcze 7)marginalizacja partii ekstremalnych 8)alteracja władzy nie wywołuje napięć społ. 9)jedyny problem to nierozwiązana kwestia stosunku do przeszłości(ustawy ograniczające równość dostępu do stanowisk publicznych- np. ustawa o dekomunizacji w Czechach, lustracyjna w Polsce)

b)kraje o niższym poziomie demokr. przemian: 1) nierozwiązane konflikty etniczne i ruchy nacjonalistyczne(Słowacja, Rumunia, Bułgaria) 2)używanie siły w rozstrzyganiu konfliktów wew. (Serbia, Rosja) 3)długotrwały immobilizm polityczny- niezdolność do alteracji władzy(Rumunia, Chorwacja, Rosja, Serbia) 4)otwarty konflikt elit rządzących(Słowacja); dodatkowo dzielimy je na :*semidemokracje- alteracja władzy poważnie utrudniona, ale możliwa(Słowacja, Macedonia, Rumunia)*pseudodemokracje- mimo istnienia legalnej opozycji nie ma ona możliwości przejęcia rządów inaczej niż drogą przewrotu(Filipiny, Tajwan).

c)państwa z ugruntowanymi demokr. rządami i rywalizacyjnymi systemami wielopartyjnymi, ale z kontrolą życia politycznego sprawowaną przez siły nie pochodzące z wyboru(Turcja, Indie, Chile, Peru, Argentyna, Kolumbia):1)problemy ekonomiczne 2)konflikty i wojny domowe 3)przeludnienie 4)podziały religijne, etniczne 5)działalność partii antysystemowych 6)tendencje do koncentracji władzy w rękach jednostki 

4. Model poliarchii Dahla.

Demokracja to stan idealny, który nie został nigdy osiągnięty. Reżimy ewoluują w kierunku stanu idealnego, idealnego najbliżej niego jest poliarchii, wyrastająca z krytyki: a)koncepcji rządów większości uosabiającej wole powszechną- może istnieć tylko w małych państwach o homogenicznych społ. b)teorii elit- trudność w zapewnieniu zgodności między poglądami reprezentantów a większości obywateli i w poszanowaniu praw mniejszości. Cechy poliarchii: 1)alternatywne źródła informacji nie kontrolowane przez jedną elitę 2)swoboda zrzeszania się 3)wybory oparte na zasadzie uczciwości, równości szans i wolności(1 wyborca=1 głos)  4)wolność słowa 5)rywalizacja liderów o glosy wyborców 6)możność ubiegania się o urzędy publiczne przez wyborców 7)swobodne zakładanie organizacji i partii 8)zgodność działań instytucji wybieralnych z preferencjami wyborców 9)istnienie opozycji 10)wysoka liczba uprawnionych do glosowania(90%) 11) się swoboda ekspresji poglądów i ocen politycznych 12) powszechne prawo wyborcze

Wyróżniamy następujące rodzaje poliarchii:

a)pełne(obecność wszystkich 4 wyróżnionych czynników)

b)ograniczone(nieobecność 1 czynnika)

c)quasi- poliarchii(nieobecność 2- 3 czynników)

d)dojrzałe(zdolne do spełnienia 4 czynników co najmniej od 1950 r.)

e)nowsze(pozostałe)

Czynniki stabilizacji poliarchii:

a)niewykorzystywanie elementów przemocy celem zdobycia lub utrzymania władzy

b)nowoczesne, dynamiczne, pluralistyczne społeczeństwo

c)ograniczona możliwość konfliktu wynikłego z pluralizmu subkulturowego

d)kultura polityczna korzystna dla idei demokracji

e)sprzyjający lub co najmniej pozbawiony znaczenia wpływ środowiska międzynarodowego

6. Modele demokracji- charakterystyka modelu większościowego(westminsterskiego)

1)koncentracja władzy wykonawczej w rękach 1-partyjnego partyjnego czysto większościowego gabinetu, złożonego wyłącznie z członków zwycięskiej partii; czasem są tworzone tez koalicje rządowe; pozbawienie opozycji możliwości działania na arenie rządowej 2) fuzja władzy- dominacja gabinetu nad parlamentem; przełamana zasada podziału władzy w sensie jej separacji i względnej równowagi legislatywy i egzekutywy; w praktyce parlament kontrolowany przez rząd 3) asymetryczny bikameralizm- skupienie niemal całej władzy ustawodawczej w rękach izby niższej parlamentu; izba wyższa może tylko hamować lub opóźniać prace legislacyjne; parlament działa podobnie jak 2-izbowy 4)system dwupartyjny- zdecydowana większość głosów wyborczych zawłaszczają dwie wielkie partie; nawet jeśli są inne partie, to nie mają szans na zapewnienie sobie zwycięstwa i działanie na arenie rządowej 5) jednowymiarowość systemu partyjnego- między partiami rywalizującymi o zwycięstwo występuje tylko jedna płaszczyzna niezgody- polityka gospodarcza i socjalna; czynnikiem decydującym o zachowaniach wyborczych jest przynależność klasowa lub pozycja materialna 6)większościowy system wyborczy- wybrany zostaje kandydat, który uzyskał więcej głosów niż jego rywale 7)unitarna i scentralizowana forma rządu- odstępstwo od separacji i równowagi władz w relacji centrum- jednostki regionalne(lokalne); ograniczenie autonomii lokalnej 8)niepisana konstytucja i nieograniczona suwerenność parlamentu- parlament może regulować w formie ustaw dowolna materię; brak szczegółowych wymogów proceduralnych norm dotyczących systemu politycznego; konstytucje giętkie(osobne akty prawne-Islandia, Szwecja lub ustawy, zwyczaje i precedensy- Wlk. Brytania, N. Zelandia) 9)ograniczenie stosowania demokracji bezpośredniej(referenda, inicjatywa ludowa, veto ludowe); demokracja ma charakter przedstawicielski(pośredni) 10)charakterystyczny dla społ. homogenicznych

7. Modele demokracji- charakterystyka modelu konsensualnego.

1)szeroki udział partii we władzy wykonawczej przez tworzenie tzw. wielkich koalicji- obejmują one większą liczbę partii niż ta, która wynika z bezwzględnej większości uzyskanych mandatów; 2)separacja władzy, prowadząca do równowagi parlamentu i rządu(Szwajcaria) lub do osłabienia pozycji egzekutywy wobec parlamentu(Belgia); parlament ma prawo obalenia rządu przez votum nieufności (Belgia) lub nie(Szwajcaria); 3)zrównoważony(symetryczny, silny) bikameralizm połączony z reprezentacja mniejszości- tworzy się wyższe izby parlamentu o kompetencjach równych izbom niższym oraz wyłanianych na innej podstawie niż wybory rywalizacyjne- mają one zabezpieczać interesy mniejszości 4)wielopartyjność- istnieje wiele partii i żadna nie ma statusu partii większości i nie może samodzielnie sprawować rządów 5)wielowymiarowość systemy partyjnego- kilka płaszczyzna niezgody między rywalizującymi partiami(np. konflikty etniczne i religijne)  6)proporcjonalny system wyborczy- rozdział mandatów w parlamencie w sposób najbardziej odzwierciedlający preferencje wyborcze, w tym także poparcie dla partii małych; redukcja zjawiska nadreprezentacji wielkich partii(uzyskujących więcej mandatów niż to wynika z procentu poparcia elektoratu) 7)terytorialny federalizm- podział władzy między rząd centralny i rządy regionalne(stanowe, krajowe, kantonalne) 8)nieterytorialny federalizm- tworzenie instytucji służących rozwiązywaniu problemów mniejszości wyróżnianych na zasadzie innej niż miejsce zamieszkania(np. Rady Kultury w Belgii) 9)decentralizacja uprawnień 10)pisana konstytucja i veto mniejszości- tryb uchwalania konstytucji, który nie doprowadza do dominacji wąskiej większości; konstytucje to specjalne akty prawne, wymuszające kompromis między grupami społecznymi i ich reprezentantami poprzez instytucje takie jak kwalifikowana większość, konieczność aprobaty rządów regionalnych itd. 11)charakterystyczny dla społeczeństw pluralistycznych(zwł. z grupami kulturowymi, wzajemnie się izolującymi)

8. Model większościowy a konsensualny. Analiza porównawcza.(patrz:6 i 7)

9.Charakterystyka poszczególnych typów procesów demokratyzacji wg S. P. Huntingtona:

10. Cztery typy tranzycji wg Schmittera:

Bierze on pod uwagę dwa kryteria:

1. aktora lub aktorów inicjujących zmiany(władza lub masy społeczne);

2. charakter przejścia(pokojowy lub z użyciem siły)

Na ich podstawie wyróżnia 4 kategorie:

1. pakt- dominujący udział elit, które jednak zawierają kompromis (mogły to być elity opozycyjne);

2. reforma- pokojowy charakter wymuszony naciskiem mas;

3. przewrót, pucz- zmiany zaproponowane przez część władzy i wprowadzone za pomocą siły;

4. rewolucja- zmiany związane z występowaniem mas, użyciem siły i stratami

11. Rodzaje tranzycji w Europie Środkowej i Wschodniej wg Agha:

Odnosi typy przejścia do reżimów parlamentarnych Europy Środkowo- Wschodniej i wyróżnia następujące typy zmian:

1. negocjowane przejście: polega na zawartym kompromisie, porozumieniu między elitami a opozycją; instytucja "okrągłego stołu"- wykształcenie się opozycji i elit opozycyjnych, które mogą stać się partnerami w rozmowach z władzą; przewaga strategii konsensualnej po obu stronach konfliktu(dogadanie się);strona konfliktu nie jest w stanie samoistnie przeprowadzić pełnych zmian(obie strony potrzebują się nawzajem);np. Polska

2. implozja: przekazanie władzy przez komunistów innemu państwu lub opozycji; zakłada się słabość dotychczasowych rządów(może być wynikiem masowych protestów);

3. reforma: zmian dokonują same elity rządzące lub reformatorzy; mogą być wymuszone(presja środowiska);brak lub słabość sił opozycyjnych

4. przewrót/ pucz: obalenie dyktatora przez jego własne zaplecze(próbujące zmienić system);brak/ słabość opozycji; przemiany o burzliwym, gwałtownym charakterze;

5. demontaż systemu: dotyczy krajów, gdzie doszło do rozpadu federacyjnych struktur państwowych(np. ZSRR, Jugosławia);przemiany mają dwojaki charakter: 1) demontaż(pokojowe) 2)tranzycja w wyniku wojny(powstają nowe państwa)

13. Typy hybrydalne demokracji Agha.

1. demokracje formalistyczne: brakuje kontr elity dla elit rządzących(działają samoistnie);niski poziom rywalizacji; są elementy mobilizujące, ale demokracja jest utrzymywana przez pewne rytuały

2. demokracje elitystyczne: występuje rywalizacja elit; niski udział partycypacji obywateli w życiu politycznym

3. partytokracje: główna rola partii politycznych; próba wykluczenia innych, którzy chcą zdobyć władzę(partyjne oligarchie)

4. tyranizująca większość: władza nie respektuje innych celów i programów niż własne; narzucanie kierunków rozwoju państwa

15. Kategoria podziału socjopolitycznego i jego rodzaje.

Podział socjopolityczny znajduje się pomiędzy podziałem polit. i społ.: 1)uznaje fakt, że stratyfikacja społ. nie wpływa na instytucje i zachowania polit. 2)uznaje, że inst.. i zachowania polit. są do pewnego stopnia autonomiczne i oddziałują na strukturę społ.. i zmiany społ. Podział ten kształtuje się w ramach społeczeństwa, a punktem jego odniesienia są poszczególne grupy społeczne wyodrębniane na podstawie cech socjodemograficznych jak klasa, rasa, pleć, religia, wykształcenie itd. Przedmiotem zainteresowania podziałów jest struktura danego społ. i dynamika zachodzących w nim zmian: 1)ilościowych(np. rozwój określonej grupy społ. lub jej kurczenie się 2)jakościowych(np. zmiana kultury polit. i katalogu wartości). Zmiany te musza wywoływać konsekwencje na płaszczyźnie politycznej i zmieniać układ rywalizacji politycznej. Chodzi więc o zmiany społeczne, przenoszące się na arenę polit. i mające określoną doniosłość polityczną. Za doniosły politycznie, czyli taki, który definiuje przestrzeń rywalizacji politycznej i wpływa na programowe oblicze polityki gabinetu.

Można wyróżnić 4 podziały stanowiące główne osie konfliktów politycznych w krajach: a)p. socjoekonomiczny (klasowy)- jego wyrazem jest rywalizacja między partiami lewicy (reprezentowanej przez partie socjaldemokratyczne głównie) i prawicy (partie chadeckie i narodowe). Jest on oparty na przeciwstawianiu interesów pracodawców i pracowników, który powstał w wyniku tzw. rewolucji industrialnej b)religijny-przedmiotem rywalizacji stają się kwestie moralne oraz rola kościoła i religii  w życiu publicznym. Jego znaczenie obecnie słabnie. Holandia, Szwajcaria, Niemcy, Austria. c)etniczny-jego wyrazem jest udział w rywalizacji pol. partii reprezentujących mniejszości narodowe d)centrum- peryferie- jest to konflikt o charakterze terytorialnym, jednak bardzo mocno uzewnętrzniają się w nim aspekty funkcjonalne, czyli interesy ekonomiczne terytorialnie zorganizowane.

16. Trzy poziomy podziału socjopolitycznego wg Bartoliniego i Maira.

Podział socjopolit. to ogniwo łączące strukturę społeczną z układem politycznym.

1)Poziom empiryczny- określa społeczny(grupowy)punkt odniesienia podziału; chodzi o podział społeczny, który dzieli ludzi ze względu na posiadane przez nich cechy socjodemograficzne(zawód, wiek, płeć, religijność, wykształcenie, przynależność do grupy etnicznej). Sama grupa nie konstytuuje jeszcze podziału- musi formułować konkretne i odrębne interesy, które są podstawą specyficznej grupowej tożsamości. wyklucza się tutaj konflikty wyłącznie na poziomie polityki, nie mające wsparcia w strukturze społecznej(np. dotyczące zagadnienia ładu, porządku, rozbrojenia).

2)Poziom normatywny- określona grupa, by stać się stroną podziału, musi być świadoma posiadania odrębnej tożsamości kolektywnej oraz gotowa do jej obrony, skonsolidowania i promowania. Tożsamość grupowa to układ wartości, przekonań, postaw, zachowań czy uprzedzeń dominujący w świadomości zbiorowej członków grupy i decydująca o wykształceniu się poczucia odrębności i wyjątkowości. Tworzeniu tożsamości towarzyszy formułowanie konkretnych interesów, których realizacja jest zasadniczym celem grupy. Jeśli interesy nabierają charakteru politycznego(ich realizacja wiąże się z uzyskaniem przez grupę kontroli nad ośrodkami władzy publicznej), to grupa wchodzi w sferę wpływów polit. Musza istnieć 2 strony konfliktu- grupa nie może być monopolistą na rynku polit. Pewne grupy nie są zainteresowane polityzacja swych interesów(np. w Wlk. Brytanii nie miesza się religii z polit.)

3)Poziom organizacyjny- tworzenie podziału socjopolit. jest uwarunkowane pojawieniem się struktury organizacyjnej. Następuje uświadomienie przez elity grup, że realizacja interesów może nastąpić tylko przez przechwycenie kontroli nad sceną parlam.- gabinetową.

17. Proces kształtowania się podziałów socjopolit. Rewolucja narodowa i industrialna.

Lipset i Rokkan traktują pojawienie się podziałów socjopolitycznych jako konsekwencję dwóch „rewolucji” (przełomów społecznych), które wyznaczyły tempo demokratyzacji Europy Zach.: rewolucji narodowej i rewolucji industrialnej

1.Narodowa rewolucja (partie narodowe i chadeckie) przyczyniła się do ujawnienia i pogłębienia: a)konfliktu terytorialnego między narodową kulturą reprezentowaną przez elity i ich biurokrację a mniejszościami etnicznymi, językowymi czy wyznaniowymi. Konf. terytorialny niejednokrotnie decydował o charakterze procesów narodowotwórczych. W ekstremalnych warunkach przybierał on formę wojny, secesji czy przesiedlenia ludności. Łagodzenie tego typu konf. przyczyniało się do konsolidacji narodowej i terytorialnej. Niejednokrotnie ten typ konfliktów był przyczyną rozpadu struktury terytorialnej (np. mobilizacji farmerów i chłopów w Szwecji i Norwegii uniemożliwiła dalsze istnienie unii tych państw po 1905 r); b)konfliktu między państwem a kościołem-dotyczył on przede wszystkim problemu kontroli nad systemem edukacji

2.Rewolucja industrialna (partie chłopskie i robotnicze)również stworzył...