Kościół od X do XIII w. - reforma Kościoła, spór o inwestyturę oraz walka papiestwa z cesarstwem o „dominium mundi” , podr., s. 76 – 80, oprac. RM
Pojęcia:
inwestytura (zob. temat: Społeczeństwo feudalne) – uroczyste nadanie lenna, np. lennikowi duchownemu (np. biskupowi, opatowi) któremu wręczano pierścień i pastorał, (przed wprowadzeniem w Kościele reformy gregoriańskiej inwestytura była równoznaczna z nadawaniem godności kościelnych przez świeckich feudałów, takich jak cesarz, król, książę), spór o inwestyturę między cesarstwem a papiestwem miał miejsce w XI – XII w.
uniwersalistyczne dążenia cesarstwa i papiestwa w średniowiecznej Europie – dążenie cesarstwa i
papiestwa do zdobycia prymatu politycznego i ideowego w średniowiecznej Europie łacińskiej
walka o „Dominium Mundi”- rywalizacja (walka) cesarstwa i papiestwa o prymat w średniowiecznej
Europie łacińskiej w XII – XIII w. (XI – XIV w.), wynikająca m. in. z dążeń uniwersalistycznych cesarza i
papieża oraz konfrontacji cezaropapizmu z papocezaryzmem.
cezaropapizm – dążenie władców świeckich (zwł. cesarzy ) do podporządkowana sobie Kościoła (m.in. papieży)
papocezaryzm – dążenie papieży do podporządkowania sobie władców świeckich (w tym cesarzy)
schizma – rozłam w Kościele, (schizma wschodnia – rozłam między Kościołem katolickim a prawosławnym, schizma zachodnia – rozłam w samym Kościele katolickim)
konkordat – układ między papieżem a władzą świecką
1. Kościół a cesarstwo od Konstantyna Wielkiego do Karola Wielkiego.
- tendencje cezaropapistyczne władców: Konstantyna Wielkiego, Teodozjusza Wielkiego, Justyniana Wielkiego,
Pepina Małego, Karola Wielkiego
- poglądy św. Augustyna (zawarte w traktacie De civitate Dei – O państwie Bożym) na temat relacji państwo -
Kościół
• św. Augustyn w De civitate Dei stworzył koncepcję historiozoficzną zakładającą, że dzieje świata
to konfrontacja „państwa Bożego” z „państwem ziemskim”
• poglądy św. Augustyna mogły w prowadzić do wniosku, że Kościół powinien uniezależnić się od władzy
świeckiej
- tzw. Donacja Konstantyna : dokument (sfałszowany ?), na mocy którego cesarz Konstantyn Wielki miał rzekomo papieżowi
Sylwestrowi I i jego następcom przekazać władzę nad całym Kościołem, uznać prymat papieża w całym świecie chrześcijańskim oraz
wyższość papieża nad cesarzem,
na tzw. donację Konstantyna powoływali się średniowieczni papieże dążący do podporządkowania sobie władców świeckich,
Donacja Konstantyna była zatem podstawą dążeń papocezarystycznych oraz prawną podstawą sprawowania przez papieży władzy w
państwie kościelnym, w XV w. uczony humanista L. Valla uznał, że Donacja Konstantyna jest fałszerstwem
- utworzenie państwa kościelnego (patrimonium sancti Petri) w 755 r. – w wyniku sojuszu Pepina
Małego z papieżem i zwycięskiej wojny z Longobardami (zob. temat: Państwo Franków)
- Kościół w monarchii karolińskiej i renesansie karolińskim (zob. temat Państwo Franków)
2. Wybitni papieże od późnego antyku do schyłku wczesnego średniowiecza.
▪ św. Leon I Wielki (440 – 461): m.in. w wyniku negocjacji z Attylą uchronił Rzym w 452 r. przed najazdem Hunów
▪ św. Grzegorz I Wielki (590 – 604): znacznie podniósł autorytet papiestwa, zapobiegł zdobyciu Rzymu przez
Longobardów, dążył do ich schrystianizowania, organizował misje wśród Anglów i Sasów, popierał rozwój zakonu benedyktynów,
dostrzegając ogromną wartość reguły św. Benedykta i znaczenie tego zakon dla Kościoła np. w prowadzeniu działalności misyjnej,
przypisuje mu się także skomponowanie chorału gregoriańskiego, „starannie doglądał funkcjonowania gospodarki w Italii,
przeznaczając dochody na potrzeby kultu religijnego i biedaków. W pontyfikacie Grzegorza Wielkiego upatruje się (...) dążenia do
zapewnienia Europie jedności, opartej na wspólnej wierze”, J. Rajman, Encyklopedia średniowiecza, s. 338
▪ św. Mikołaj I Wielki (858 – 867): „doprowadził do uznania wyższości papieża nad całą hierarchią kościelną”, do ścisłego
podporządkowania duchowieństwa papieżowi , od tego czasu tylko papież mógł rozstrzygać odwołania od decyzji biskupów i usuwać
ich ze stanowisk w przypadku nieposłuszeństwa” (podr. s. 76)
▪ Sylwester II (999 – 1003): Gerbert z Aurillac, wybitny uczony, wszechstronnie wykształcony, wiedzę zdobywał m.in.
przebywając w arabskiej Hiszpanii, przypisuje mu się skonstruowanie organów oraz przejęcie cyfr arabskich na grunt cywilizacji
łacińskiej, był najbliższym współpracownikiem Ottona III (został papieżem z jego woli) i zwolennikiem ottońskiego cesarstwa
uniwersalistycznego (przekonał Ottona III do idei obudowy cesarstwa rzymskiego), kanonizował św. Wojciecha, zezwolił na
utworzenie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego
3. Kryzys Kościoła w IX - X w. (relacja źródłowa w podr., s. 81)
- X wiek jako stulecie wojen i anarchii w Europie Zachodniej (tzw. „ciemny wiek”) – m.in. był to skutek
decentralizacji władzy politycznej (faktycznego zaniku władzy centralnej) w państwach ostatnich Karolingów oraz wzrostu
zagrożenia zewnętrznego (np. najazdy Normanów), kryzys Kościoła w IX – X w. był zatem skutkiem kryzysu politycznego w
państwach ostatnich Karolingów oraz wojen i anarchii
- negatywne zjawiska w życiu Kościoła, np.
symonia – wystawianie na sprzedaż godności kościelnych
nepotyzm – powierzanie godności kościelnych osobom spokrewnionym
nikolaizm – łamanie przez księży zasady celibatu
4. Otton III i Henryk III wobec Kościoła (w kontekście uniwersalistycznych dążeń obu cesarzy)
- rola Kościoła w ottońskiej idei cesarstwa uniwersalistycznego (Gerbert z Aurillac, czyli papież Sylwester II
jako współpracownik cesarza w kształtowaniu się idei cesarstwa uniwersalistycznego, rola kultu św. Wojciecha w
ottońskiej idei cesarstwa uniwersalistycznego)
- popieranie przez cesarza Henryka III (1039 – 1056) dążeń reformatorskich w Kościele (m.in. papieża –
reformatora Leona IX), za panowania cesarza Henryka III rozpoczęła się w 1054 r. schizma wschodnia (rozłam między Kościołem
katolickim a prawosławnym)
5. Początek schizmy wschodniej – rozłamu między Kościołem katolickim a prawosławnym (1054 r.),
(wcześniejsza schizma wschodnia miała miejsce w latach 863 – 879, w okresie pontyfikatu Mikołaja I i patriarchy Konstantynopola
Focjusza, jej powodem był m.in. spór teologiczny o jedno sformułowanie w wyznaniu wiary: „Filioque” czy „per Filium”.
Przyczyny schizmy wschodniej:
- różnice kulturowe między Europą łacińską a grecko - bizantyjską
- spory teologiczno – doktrynalne między dwoma Kościołami (w istocie niewielkie; czynnik w zasadzie drugorzędny wobec innych przyczyn)
- spór o prymat w Kościele między papieżem a patriarchą Konstantynopola
- tendencje cezaropapistyczne obu cesarzy (rzymsko – niemieckiego i bizantyjskiego) jako czynnik utrudniający porozumienie między papieżem a patriarchą Konstantynopola
- konflikt między kardynałem Humbertem a patriarchą Konstantynopola Michałem Cerulariuszem w 1054 r. jako bezpośrednia przyczyna schizmy wschodniej (wzajemne obłożenie się klątwami)
Próby przezwyciężenia schizmy wschodniej w następnych stuleciach, np.:
• unia florencka z 1439 r. zawarta między Stolicą Apostolską (Kościołem katolickim) a patriarchą Konstantynopola
(nietrwała m.in. z powodu zdobycia Konstantynopola przez Turków w 1453 r. oraz nieuznawania unii przez patriarchat
moskiewski)
• unia brzeska z 1596 r. - zawarta między Kościołem katolickim a częścią Kościoła prawosławnego z obszaru
Rzeczpospolitej (państwa polsko - litewskiego), w wyniku zawarcia unii brzeskiej powstał Kościół grecko - katolicki,
zwany unickim, unia brzeska nie została uznana m.in. przez patriarchat moskiewski oraz część prawosławnych
zamieszkujących obszar ówczesnej Rzeczpospolitej (dyzunici)
▪ w 1965 r. na II soborze watykańskim ogłoszono za nieważne wzajemne ekskomuniki z 1054 r., nie oznaczało to
jednak zakończenia rozłamu między Kościołem katolickim a prawosławnym
Najważniejsze różnice między Kościołem rzymskokatolickim a prawosławnym (obecnie) – podr., s. 76 - 77
(Kościół prawosławny nie uznaje dogmatu o nieomylności papieża, „celibat dotyczy tylko wyższego duchowieństwa i zakonników, komunia udzielana jest pod dwiema postaciami - wina” i kwaszonego chleba, „Kościół prawosławny jest autokefaliczny, co oznacza, ze gminy posiadają duża autonomię w odróżnieniu od katolickich, a zwierzchnictwo patriarchy - w przeciwieństwie do papieża w Kościele katolickim - jest honorowe”, „święta obchodzi się według kalendarza juliańskiego” – podr.,s. 77)
6. Najważniejsze przejawy reformy Kościoła w X – XI w. (reforma Kościoła w myśl sentencji „Ecclesia
semper reformanda” )
- kluniacki ruch odnowy życia zakonnego (zapoczątkowany w klasztorze w Cluny) jako istotny
przejaw reformy Kościoła w X – XI w. (propagował zwłaszcza reformę liturgii, poprawę dyscypliny
zakonnej, podniesienie poziomu moralnego i intelektualnego zakonników, ideę „pokoju Bożego”)
opactwo benedyktyńskie w Cluny (założone w Burgundii w 910 r., uzyskało od fundatora przywilej egzempcji – bezpośredniej
zależności od papieża, dzięki temu było od samego początku niezależne od lokalnych feudałów) stworzyło w X-XII w
kongregację klasztorów funkcjonujących zgodnie z zasadami kluniackiego ruchu odnowy, około1100 roku
kongregacja kluniacka liczyła ok. 1450 klasztorów i ok. 50 tys. zakonników, spośród zakonników z Cluny wywodzili się
papieże reformatorzy - Leon IX i Grzegorz VII , reforma cluniacka wywarła zatem wpływ na reformę
gregoriańską, opactwo w Cluny przyczyniło się także do rozwoju i propagowania stylu romańskiego w
architekturze – podr., s. 76 - 77
- idea „pokoju Bożego” („Treuga Dei”): program odnowy religijno - obyczajowej propagowany przez Kościół
w X - XI w. , występujący przeciw przemocy, uciskowi bezbronnych oraz prywatnym wojnom feudałów ,
„ zgodnie z zasadami „pokoju (rozejmu) Bożego” pod groźbą kar kościelnych nie wolno było prowadzić wojen w czasie
wielkiego postu, adwentu, oraz od każdej środy wieczorem do poniedziałku rano” – podr, s. 77)
- reforma gregoriańska: program reformy Kościoła propagowany przez papieży II połowy XI w.,
zwłaszcza przez Grzegorza VII
• najważniejsze aspekty reformy gregoriańskiej: wybór papieży przez konklawe kardynałów
(na mocy dekretu Mikołaja II z 1059 r), walka z symonią i nepotyzmem, podniesienie poziomu
moralnego i intelektualnego duchowieństwa, celibat księży, propagowanie idei Pokoju Bożego,
zakaz przyjmowania godności kościelnych (inwestytury) z rąk świeckich feudałów, papocezaryzm (jego
przejawem są słynne tezy Grzegorza VII z 1075 r., czyli tzw. Dictatus papae - Dyktat papieski, zob. podr. s. 80 - 81)
• papieże - reformatorzy okresu reformy gregoriańskiej:
św. Leon IX (1048 – 1054), Mikołaj II (1058 – 1061), Aleksander II (1061 – 1073),
św. Grzegorz VII (1073 – 1085), Urban II, bł. (1088 – 1099)
- nowe zakony w X - XIII w. jako istotny przejaw reformy Kościoła (oddolnych ruchów reformatorskich w Kościele)
• zakony kontemplacyjne: kameduli (od schyłku X w. – św. Romuald, św. Piotr Damiani), kartuzi (od XI w.)
• cystersi (od schyłku XI w., rola św. Bernarda z Clairveaux w I poł XII w. w rozwoju zakonu cystersów)
• norbertanie.
• zakony mendykanckie od XIII w. (franciszkanie, dominikanie, karmelici, augustianie)
▪ zakony rycerskie (tworzone w Palestynie w okresie krucjat lub na Płw. Iberyjskim w dobie rekonkwisty): np. templariusze,
joannici, zakon krzyżacki, zakon św. Jakuba z Composteli
7. Ideowe uzasadnienie dążeń Stolicy Apostolskiej do uniezależnienia Kościoła od władzy
świeckiej oraz w sporze o inwestyturę.
- poglądy św. Augustyna zawarte w De civitate Dei na temat relacji państwo - Kościół (prowadziły
do wniosku, że Kościół powinien uniezależnić się od władzy świeckiej)
- poglądy św. Piotra Damianiego (jeden z przedstawicieli reformy gregoriańskiej) na temat
równorzędności władzy duchownej i świeckiej, które powinny z sobą współpracować (interpretacja fragmentu Łk.22,38
o dwóch mieczach)
- odróżnienie dwóch kategorii: spirytualia (godność kościelna) i temporalia (dobra doczesne nadane duchownemu
przez władcę świeckiego) przez Iwona z Chartres (znawcę prawa kanonicznego)
8. Konflikt cesarza Henryka IV z papiestwem.
- przyczyny konfliktu: spór o inwestyturę, spór o dominację w Europie łacińskiej jako przejaw
konfrontacji cezaropapizmu z papocezaryzmem
- przebieg konfliktu Henryka IV z Grzegorzem VII
• postanowienia synodu rzymskiego w 1075 r. (zakaz przyjmowania przez duchownych godności
kościelnych z rąk świeckich feudałów – tj. przyjmowania przez duchownych inwestytury z rąk
świeckich feudałów)
• Dictatus papae jako przejaw papocezaryzmu Grzegorza VII (tezy Grzegorza VII z 1075 r. , czyli tzw.
Dictatus papae - Dyktat papieski, zob. podr. s. 80 – 81)
• obłożenie przez papieża klątwą cesarza Henryka IV, który nie uznał postanowień synodu rzymskiego
▪ wsparcie dla papieża opozycji antycesarskiej w Niemczech (książęta)
▪ w Canossie (1077 r.) „boso i worze pokutnym” przez 3 dni cesarz prosił papieża o zdjęcie klątwy
• wyprawa zbrojna cesarza do Italii (1084) i śmierć papieża Grzegorza VII (1085)
▪ sylwetka papieża Grzegorza VII (podr., s. 78)
- konflikt o inwestyturę Henryka IV z następcami Grzegorza VII – Urbanem II i Paschalisem II
9. Konkordat w Wormacji z 1122 r. jako kompromis w sporze o inwestyturę między
cesarstwem (cesarz Henryk V) a Stolicą Apostolską (papież Kalikst II).
- cesarz zrzekł się na rzecz papieża nadawania godności kościelnych (inwestytury dostojników kościelnych,
np. biskupów, opatów), zachowując prawo nadawania im dóbr ziemskich (temporalia):
„Ustalono, ze wybór biskupów i opatów będzie dokonywany zgodnie z przepisami Kościoła (prawem kościelnym – kanonicznym) oraz
zatwierdzany przez papieża, który będzie wręczał tym dostojnikom pierścień i pastorał jako symbole władzy. Dopiero później cesarz
mógł im nadać beneficjum i odebrać przysięgę wierności. A zatem członkowie kapituły katedralnej mogli wybrać biskupa zgodnie ze
swoją wolą, ale jeżeli kandydat budził niechęć władcy, to mógł zostać bez ziemi” – podr.78
- konkordat (za Iwonem z Chartres) odróżniał więc godność kościelną (spirytualia) od dóbr doczesnych
nadanych duchownemu przez władcę świeckiego (temporalia)
- konkordat w Wormacji jako jeden z pierwszych w dziejach konkordatów (układów między
papieżem a władzą świecką (zob. np. w Anglii konkordat westminsterski z 1107 r. )
10. Cesarstwo i papiestwo w sporze o dominium mundi (w II połowie XII i w XIII w.).
- dążenie cesarzy z dynastii Hohenstafów (zwłaszcza Fryderyka I Barbarossy, jego syna Henryka VI i wnuka
Fryderyka II) do podporządkowania ...
Gabiszonka