Ks. prof. Waldemar Chrostowski - O dialogu z żydami.pdf

(99 KB) Pobierz
Ks. prof. Waldemar Chrostowski - O dialogu z żydami
bezcenzury,ingerencjiŜydokomuny
ipoprawnościpolitycznej
Spotkania,Wykłady,
Audycje,Wywiady...
OdialoguzŜydami Ks. prof.WaldemarChrostowski
PrelekcjaksiędzaprofesoraWaldemaraCHROSTOWSKIEGOnatematdialoguzśydami,wygłoszona
dlakapelanówwojskowychnaJasnejGórze
(zapisnagraniamagnetofonowego)
"Tarefleksja,którejmamysięoddaćprzeznajbliŜszepółgodziny,niebędziemiałajuŜcharakteru
takiegowybitnieduchowego,lecznaprośbęconajmniejkilkunastuosóbprzedstawianąwczoraj,
dzisiajchciałbymsięzksięŜmikapelanami,równieŜzksiędzembiskupem,napierwszymmiejscu
podzielićrefleksjąnatematproblematyki,wktórąjestemodwielulatwłączonyprawieod20lat
mianowiciedialogukatolickoŜydowskiego.PoniewaŜczęśćksięŜyprosiła,Ŝebypowiedziećcośnaten
temat,topółgodzinytobardzomałoczasubomoŜnabyłobynatentematprzeprowadzić
semestralnenauczaniealespróbujmysobieparęrzeczynajbardziejpodstawowychpowiedzieć,a
zwłaszczatakich,którychprzeczytaćraczejjesttrudnoiznaleźćraczejwźródłachpisanychnie
sposób,więctakichbardzopodstawowych.
KTOJESTśYDEM?
OtóŜ,jeŜelimówimy"dialogkościołazśydami,judaizmem"tomusimysobieodpowiedziećna
pytanie,ktojestśydem?TojestbardzowaŜnepytaniektojestśydem?BoktojestwKościeleto
mywiemy.Cotoznaczybyćwierzącymtomywiemy.Cotoznaczybyćkatolikiemtojest,tomy
wiemy.Natomiastktojestśydem?Są,proszęksięŜy,dwawyznacznikiŜydowskości.Jedento:
śydemjestten,ktojesturodzonyzmatkiśydówki.ProszęzauwaŜyćzatem,ŜeŜydowskośćidziepo
liniimatki,niepoliniiojca.Dlaczego?Talmudodpowiadabardzoprosto:ktojestmatkączłowieka
zawszewiadomo,natomiastktojestjegoojcem,tomoŜemiećkłopotynawetjegowłasnamatka.W
związkuztymŜydowskośćidziepotejlinii,którajestpewnapoliniikrwi.
Zatem,proszęzwrócićuwagęnapierwsząsprawę:jeŜeliktośmaojcaśyda,natomiastmatkaniejest
śydówką,towświetleŜydowskiegoprawa,wocenierabinów,wuznaniurabinów,takiczłowieknie
jestśydem.Casusnaszprezydent.OtóŜmy,mymówimyŜe(my,mówięgeneralnieopinia
panuje)Ŝejestśydem,natomiastwświetleprawaŜydowskiegośydemwŜadensposóbniejest,
poniewaŜŜydowskośćidziepomatce.Oczywiście,bliŜejjestmudoŜydostwaniŜkomuinnemu,ale
taknaniegopatrzą,powiedzmysobieci,którzymienilibysięjegowspółbratymcami.
śebyabstrahowaćodtegojednegoprzykładuproszęzwrócićuwagę,ŜejeŜeliPolkawychodziza
mąŜzaśyda,jejdzieciniebędąŜydowskimi.PrzypominamsobiezJerozolimy,sprzedponad20lat,
takiprzypadek,jaktopo68.rokuwyemigrowalidoIzraelawyemigrowałarodzina.Onprofesor
UniwersytetuWarszawskiego,onapracownicategoUniwersytetu.Onśyd,onaPolka.Tam
urodziłimsięsyn.Wmiędzyczasietenojciec,mąŜjej,zachorowałnarakaizmarł.Onapracowaław
szpitalu.Atensynspotkałsiętamzcałkowitymodrzuceniemijakodzieckonapisałtakiwiersz:
"MamdwieOjczyzny
iobieniemoje.
Jednabombyłśydem
drugabomjestgojem."
TojestproblemwielumałŜeństwmieszanychpolskoŜydowskich,takzwanych.
DrugiwyznacznikŜydowskości,którytrzebamiećnauwadze,tojest:śydemjestten,ktojest
wyznawcąjudaizmu.Zatem,oilepopierwszejliniitejliniikrwiniemoŜnastaćsięśydem,bo
matkisobieniedobieramy,otylepodrugiejliniimianowiciepoliniireligiimoŜnaprzybliŜyćsiędo
Ŝydostwa.Aleczłowiek,którydecydujesięnato,Ŝebyprzyjąćjudaizm,atakieprzypadkisięzdarzają
wPolscecoroczniekilkudziesięciuchrześcijan,katolikówprzechodzinajudaizm(aczkolwiekśydzi
zarzucająnamprozelityzm,toonisamiuprawiająprozelityzmwnaszychśrodowiskach),aletaki
człowiek,któryprzechodzinajudaizmniejestuznawanyzaśyda,jestuznawanyzaprozelitę.
Dopierojegodziecibędąśydami.Onnatomiastnietojestcenajakąpłacizawejściedotejnowej
społeczności.
Itudochodzimydopytania:nodobrze,ajeŜeliktośurodziłsięzmatkiśydówki,aleurodziłsięw
krajumuzułmańskim,wjakimśtamMaroku,Tunezjialbogdziekolwiek,ijestwyznawcąislamu.To
proszęmipodpowiedzieć,zdaniemrabinówjestśydemczynie?
[głosyzsali]
Urodziłsięzmatkiśydówki,wyznajeislamjestśydem?Rabinpowie:jestkalecznym,pokracznym,
krzywym,garbatym,potrzebującymuleczenia,aleśydem.
Posuńmysiędalej.JeŜeliktośurodziłsięwtakimrozległympaństwiejakZwiązekRadzieckiitamte
przykładyszływmilionyiurodziłsięzmatkiśydówki,alejestateistą,komunistąateistą.Jest
śydemczynie?
[głosyzsali]
Copowierabin?
[głosyzsali]
Rabinpowie,Ŝetojestkaleczny,pokraczny,wymagającyuleczenia,aleśyd.
Idźmydalej.AjeŜeliktośurodziłsięzmatkiśydówki,astałsięchrześcijaninemkatolikiem,czy
chrześcijanineminnegowyznania.Casus:arcybiskupParyŜa,kardynałLustinger.Jestśydemczynie?
[głosyzsali]
Copowierabin?
[głosyzsali]
Rabinpowie:niejest.Niejestśydem.Proszęzwrócićzatemuwagę,botojestbardzowaŜnedla
zrozumieniadialogu,ŜezŜydowskiegopunktuwidzenialepiejjestbyćateistąniŜbyć
chrześcijaninem.Proszęzapamiętać,tojestbardzowaŜnaprzesłanka:lepiejbyćmuzułmaninem,
ateistą,kimkolwiek,wolnomyślicielem,niewiadomokim,niŜbyćchrześcijaninem.Zatemproszę
zauwaŜyćwŜydowskimsamookreślaniusię,wŜydowskimpostrzeganiusiebiejestzawartybardzo
silnyelementantychrześcijański.Itegomusimybyćświadomi.TegoksięŜaspecjalnienie
przeczytają,bootymsięgłośnoniemówi.OninambezprzerwyzarzucająpotencjałantyŜydowski
czyantyjudaistyczny,natomiastwŜadnymprzypadkuniechcąsięprzyznaćdotego,cowich
samookreślaniusięmacharakterzdecydowanieantychrześcijański.Proszęzatemzwrócićuwagę,Ŝe
tojuŜokreślacałytendialog,czycałetewzajemnestosunki,poniewaŜpokazujenam,Ŝepotencjał
wrogości,potencjałniechęci,potencjałuprzedzeńistniejezcałąpewnościąpoobydwustronach.
DWAJUDAIZMY
DlaczegoKościółwszedłwdialogzśydami,judaizmem?Idlaczegotendialogwmoimodczuciu
ponosiogromnąporaŜkę?śebynatoodpowiedzieć,zastanówmysię,cotoznaczy"judaizm",coto
znaczy"religiaŜydowska".Tuistniejekolejnenieporozumienie.OtóŜ,wciąguostatnichpiętnastulat,
tzn.po13kwietnia1986rokuogromnąkarieręzrobiłapowiedzenie,Ŝeśydzisąstarszymibraćmiw
wierzeChrześcijan.Jesttonieporozumienie.Ktośpowie:"aleprzecieŜJanPawełIItakpowiedział".
WszyscypowołująsięnaJanaPawłaII.Naszczęście,JanPawełIItakniepowiedział.JanPawełIIw
synagodze,wRzymie,powiedziałtakzwracającsiędorabinów"jesteścienaszymibraćmi
umiłowanymi".Awięcdałpoznaćnaszeodczucia,nasząwraŜliwość,naszeemocje.To,Ŝewgruncie
rzeczyśydziczywyznawcyjudaizmuniesąpostawienipozanawiasemchrześcijańskiego
przykazaniamiłościBogaibliźniego.Miłujemyśydówtak,jakmiłujemywszystkieinnenarody,i
miłujemykaŜdegośydatak,jakmiłujemykaŜdegoinnegoczłowieka.AdalejOjciecŚwiętypowiedział
tak:"imoŜnapowiedziećnaszymistarszymibraćmi".
JuŜksięŜawiedzą,poegzegeciePismaŚwiętego,ŜeliczysiękaŜdesłowo.Anawet,jakmówiąrabini,
pusteprzestrzeniepomiędzyliterami.Itutajlicząsiętepusteprzestrzeniemiędzyliteramiorazsłowa
"moŜnapowiedzieć".OtóŜmamytutajdoczynieniazpewną,zpewnymmyśleniemanalogicznym.
Skądwzięłasiętaformuła?TęformułęJanPawełzapoŜyczyłtoniejestformułateologicznaściśle
zapoŜyczyłodAdamaMickiewicza,którytoAdamMickiewiczpodkonieclat40.XIXwiekuwswoich
odezwachocharakterze,oprofiluwyraźniepolitycznymipatriotycznymmówiło"Izraelunaszym
starszymbracie".Niebyłatoformułateologicznawznaczeniutakim,powiedzmysobie,jakuŜywato
teologiakatolicka.IOjciecŚwiętyuŜyłtoteŜzesłowami"moŜnapowiedzieć".
DlaczegowięczostroŜnościątrzebanazywaćśydów"naszymistarszymibraćmi"?Dlatego,proszę
księŜyśydówwznaczeniuwyznawcówjudaizmudlatego,proszęksięŜy,poniewaŜonisą
wyznawcamijudaizmurabinicznego.
Tenjudaizmrabiniczny,którywyznają,ukształtowałsiępo70r.poChrystusiewopozycjido
chrześcijaństwa.OtóŜ,chrześcijaństwoniewyłoniłosięzjudaizmurabinicznego.Chrześcijaństwo
stanowiprzedłuŜenie,wyrosło,karmiłosięjudaizmembiblijnym.JezusChrystusnieprzynaleŜałdo
judaizmurabinicznego,botegojeszczeniebyło.Aczkolwiek,wJegoczasachbylirabiniiaczkolwiek
JezusanazywanoczasamiRabbim,tojednakniebyłtotenjudaizm,któryukształtowałsiępoupadku
Jerozolimy.
Judaizmbiblijnybyłdiametralnieodtego,zjakimmamydoczynieniaporoku70.odmiennydlatego,
Ŝetobyłmisyjny,nastawionypozytywniewobecświatagreckiego,mającyobokBibliiHebrajskiej
równieŜBiblięGrecką,czyliseptuagintę,wielopostaciowy,gdzierozmaitewarstwy,rozmaitekręgii
nurtyoneistniałyoboksiebie,awięc:faryzeusze,saduceusze,esseńczycy,zeloci,chrześcijanie.
Tenjudaizmbyłwielopostaciowy.
Natomiastporoku70.,kiedywyłoniłosięchrześcijaństwo,kiedychrześcijaństwookrzepłorabini
wywaliliwszystkieinnenurtyŜyciaŜydowskiegoiprzeorientowali,przebudowaliswojąwiarętylkona
grunciefaryzejskim,tylkonagruncierabinicznym.Natymgrunciewyłoniłasięok.roku220.po
ChrystusieMiszna,następnietzw.ToseftaaponiewaŜsądwieTosefty:napisanawPalestynieiw
BabiloniitoobieteToseftyiMisznaogromnedziełaskładająsięnaTalmudPalestyńskii
Babiloński.NormatywnydlaŜyciaŜydowskiegojestTalmudBabiloński.Wzwiązkuztymjudaizm
rabinicznybywanazywanyrównieŜjudaizmemtalmudycznym.Ten,wtymjudaizmietalmudycznym
jestmnóstwoelementówantychrześcijańskich.
OBSESYJNANIENAWIŚĆDOCHRZEŚCIJAŃSTWA
Natomiastnajwiększym,najgorszympaszkwilem,któryznanybyłbardzodługowtradycjiustnej,a
podkoniecItysiącleciazostałspisany,paszkwilemantychrześcijańskim,jestŜydowskiedzieło
zatytułowane"ToledotJeszu"czyli"HistoriaJezusa","HistoriaJeszu"dokładnie.Tojesttakie
przekręconesłowo.Takjakdzieciprzedrzeźniająjednodrugiego,takitutajimięJezusajest
przedrzeźnione.JesttopaszkwilnaEwangelię,zeszczególnymupodobaniemskierowanymprzeciwko
Ewangeliiśw.Mateusza,która,jakwiemy,wśródczterechkanonicznychewangeliijestnajbardziej
Ŝydowska.I,proszęksięŜy,myślenieŜydowskiemówiętozpełnąodpowiedzialnościąmentalność
Ŝydowska,wychowanieŜydowskiejestmocnozakorzenionewtychwłaśnieantychrześcijańskichi
antyjezusowychnurtach,którerzadkobyłyspisywane(aczkolwiekbyły),natomiasttkwiąw
podświadomościiwŜydowskichrodzinach.PrzykładymoŜnamnoŜyć.
OtóŜjesttakaksiąŜka"Córkaprzymierza",napisanaprzezśydówkę,którastałasięchrześcijanką.
Wspominaonaswojedzieciństwo,nazywasięMicheleGuinessAngielka,śydówkaangielska.
Wspominaswojedzieciństwo.KiedypierwszyrazusłyszałaoJezusie,zapytałaswojegonauczyciela
Ŝydowskiego,coonmyślioJezusie,Ŝebyjejpowiedział.Odpowiedźnauczycielabyłataka:"Nigdy,
przenigdy,niewypowiadajprzymnietegoimienia".
OtóŜpierwszapostawaśydówrabinicznychtalmudycznych,czylitychśydów,zjakimimamydo
czynienia,tojestabsolutnemilczenieoJezusie.NiewolnowŜydowskichrodzinachmówićoJezusie.I
niewolnośydompodejmowaćteologicznejrozmowy,religijnejrozmowyoJezusiezchrześcijanami.
JeŜelijacyśpodejmują,podejmujątotylkoiwyłączniejakoinicjatywaprywatna,natomiastniejako
przedsięwzięcie,wktórymmielibyreprezentowaćreligięŜydowskąjakotaką.
Obokmilczeniaistniejącałetepokładywrogości.Gdzieonesąwidoczne?ZwłaszczawŜydowskich
powieściach.Takichnp.jakpisaneprzezJerzegoKosińskiego.Wtym"Malowanymptaku"mamy
mnóstworeminiscencjifolkloruŜydowskiego,któryjestspecyficznieantykatolickizwłaszcza
przeciwkokatolickimksięŜom.DalejwpowieściachIsaacaBashevisaSingera.Proszępopatrzeć,jaki
tamjestwizerunekksiędza.Tamksiądztojestzawszeprzygłup,pijak,zkrostamiawięc
niekoszerny,itd.itd.
ItoznajdujemyrównieŜtensposóbmyśleniachoćbywtychostatnichdoniesieniachnatemat
Jedwabnego,gdziewksiąŜceGrossaonarozpoczynasięodtakiegoepizodu,nibytopowołującego
sięnapamiętnikWassersteinatoosobnahistoria,niemacowtowchodzićtamjestteŜwizerunek
polskichkatolików,polskichchrześcijanprzejętyŜywcemzŜydowskiegofolkloru.
Ikiedywielokrotnienapisałemwtrakcietejkonfrontacji,Ŝetojestzmyślenie,Ŝetojestbzdura,Ŝe
nictakiegosięniewydarzyło.Ipisałemtetekstybyłyprzedrukowywanew"śyciu"igdzieindziej
proszęzauwaŜyć,Ŝeniktzśydówsiędotegonieodniósł,nikttegotematuniepodjął.Aczkolwiek
wyraźniekwestionowałemwiarygodnośćtegorodzajurzeczymówiąc,Ŝeonesąnieprzejęteze
zdarzeń,tylkoprzejętezpewnegostylumyśleniaochrześcijanachiokatolikach.
Dialogzatemjeststraszliwietrudny,poniewaŜzwróćmyuwagęjesttodialogzjudaizmem
rabinicznym,któryukształtowałsięwopozycjidochrześcijaństwa.Zatemitojestpewienparadoks
onisąmłodsiodnas.Bociktórzyciśydzi,nagrunciektórychwyrosłochrześcijaństwo,tobył
jakpowiedziałemjudaizmbiblijny.PrzecieŜPiotrbyłśydem,Pawełbyłśydem,Jakubbyłśydem.
WszyscyApostołowie,byćmoŜezwyjątkiemjednego,byliśydami.
Dlaczego,mimotaktrudnejsytuacjiKościółnawiązałdialogzśydami?Otymprzesądziłytrzy
okoliczności.JednatosprawawymordowaniaśydówwEuropie.Iwzwiązkuztymaczkolwiek
cyfrysięwahająśydziusankcjonowalicyfrę6milionów.DzisiajniemaŜadnejdyskusjinadtącyfrą.
KaŜdy,ktozakwestionuje6milionówjestrewizjonistą.JeŜeliksięŜapojadądoJerozolimy,toprzy
ścianiepłaczu,nadziedzińcujestsześćświecznikówsześćlamp.Itesześćlampoznaczasześć
milionów.Jakakolwiekdyskusjanatentematjestnatychmiastucinana,iniczegosięniezmieni.
Podobnienp.jakniczegoniezmieniłaekshumacjawJedwabnempodano1600,itojestcyfra
święta.IkoniecŜadnaekshumacjanictuniepomoŜe.Dlaczego?Bospotykająsiędwasposoby
myślenia.
OPOWIADANIEZAMIASTFAKTÓW
Mypróbujemywtej,wtymmyśleniuowojnieodtworzyćto,cosięwydarzyło.Próbujemyodtworzyć
kto,gdzie,kiedy,ileosób,dlaczego,itd.Mymyślimynasposóbhistorycznychcemyodtworzyć
fakty.ProszęksięŜy,dlaśydówfaktyniemająŜadnegoznaczenia.Proszętozapamiętać,mówiętoz
długiegodoświadczenia.śydównieinteresujehistoriajakotaka.Niemająpojęciahistorii
obiektywnej.Coichinteresuje?śydówinteresujehaggadaoprzeszłościopowiadanieoprzeszłości.
Atojestzupełniecoinnego.Nieliczysiętocosięwydarzyło.WaŜnejestto,jaksiętoopowiada.
Zatemupraszczającnieconiezadajesiępytania,cojestprawdziwe.Zadajesiępytanie,cojest
prawdziwedlaśyda.Niemówisię,cojestdobre(lecz)cojestdobredlaśydów?Niemówisię,cosię
wydarzyłocosięwydarzyło,Ŝebytobyłodobredlaśydów?OtóŜtojestmentalnośćsposób
myśleniaukształtowanyprzeztysiąclecia.Spotykająsięzesobądwiementalności.Mywtym
wydarzeniuzagładyśydówchcemyustalaćfakty.Natomiastśydziwyciągająstądznaczenie,sens,
którymógłbybyćdlanichpoŜyteczny.JeŜelifaktytemuprzeczą,totymgorzejdlafaktów.Wzwiązku
ztym,dyskusjazniminatematfaktówmijasięwogólezcelem.
ItypowyprzykładtegomogąksięŜaznaleźćwlicznychpublikacjach"GazetyWyborczej".Jestto
gazetamówiętozpełnaodpowiedzialnościąwspecyficznymipełnymtegosłowaznaczeniu
Ŝydowska.Odredagowania,odpowiedzmysobiesposobupodawaniainformacji,odsposobu
układaniainformacjiitd.itd.jest,onadoskonaleodzwierciedlamentalnośćŜydowską.
Posuńmysiędalej.KiedywchodziliśmywtendialogawKościelekatolickimwPolscenastępowałoto
wpołowie80.latsądziliśmy,ŜewobectejzagładyśydówmoŜnawykazaćwraŜliwość.Upłynęło,co
prawda,40latodIIwojny,pokolenie,którebyłoświadkiemzagładyjuŜpowoliodchodziło,ale
wydawałosię,ŜeKościółpowinienpowiedzieć:"współcierpimyzWami,rozumiemyWas".Czyli,
myśmypojmowalitendialogwkategoriachetycznych,moralnychiduchowych.BardzoszybkoŜeśmy
zobaczyli,Ŝetekategoriezupełnienieinteresująrozmówców.Onimówiliotychsamychrzeczach,ale
wkategoriachpolitycznych,społecznychiekonomicznych.Kiedywięcmyśmymówili,Ŝe
współczujemy,toodpowiedźbyła:"ailemoŜnabyztegozyskać?".Onaniebyławręcztak
podawana,aledotegosięsprowadzała.
Niemcywlatach50.i60.zapłaciliIzraelowiponad100miliardówmarek,dziękiczemutopaństwo
okrzepło.AkiedyźródłoniemieckiewyschłowtedyzaczętoszukaćmoŜliwościgdzieindziej.
Oczywiście,IzraeljeststaleutrzymywanyprzezStanyZjednoczone.Roczne,rocznasubwencja
bezzwrotnaAmerykinarzeczIzraelawynosiwedługźródełoficjalnych10miliardówdolarów.A
ponadtokaŜdyśydmieszkającynaterenieAmerykijestopodatkowanynarzeczIzraela.WięcIzrael
moŜesięrozwijać.Myśmybardzowieluztychrzeczyprzedtempoprostuniewiedzieli.Obracaliśmy
sięwtychkategoriachmoralnych,atekategoriemoralnebyłyprzekładanenakategoriefinansowe.
KARMELITANKI,KRZYś,JEDWABNE...
Kiedywięczaczęliśmymówićowspółczuciu,totowspółczucierównieŜwPolscezaczęto
przekładaćnaŜądaniafinansoweobliczonenaok.65miliardówdolarów.Izaczętodawaćdo
zrozumienia,Ŝektóregośdniaci,którzywspółczująśydommusząstaćsięsojusznikamiwwywieraniu
presji.TestembyłasprawaOświęcimia.Niesposóbtego,choćbypokrótce,streszczać.Przypomnę
tylko,ŜeśydzimocnodomagalisięprzeniesieniasióstrKarmelitanek.Wtejsprawiezostało
podpisanezobowiązanie,którewPolscewogóleniebyłokonsultowane.Awmomenciekiedy
sygnatariuszetegozobowiązanianiemoglisięzniegowywiązaćwówczascałeostrzeskierowane
przeciwkoJanowiPawłowiIIgroŜącbojkotempapieskichpielgrzymek.Iwtamtychwarunkach
KomisjaEpiskopatuPolskimusiałaniejakowspomócOjcaŚwiętego,awkaŜdymraziezaoszczędzić
ewentualnegowstydu.Karmelitankizostałyprzeniesione.
TobyłtylkopoczątekpotempojawiłasięsprawakrzyŜanaŜwirowiskugdybykrzyŜzostał
przeniesiony,topojawiłasięsprawausunięciawszystkichkrzyŜynaterenieOświęcimia,takŜebynie
byłoichwidaćzobozuBirkenau.ApotemkolejneŜądania.DziękiBogu,napewnymetapieksiądz
Prymaspowiedział"Nie.KrzyŜjestibędzie".RozpoczęłasięwielkanagonkaprzeciwkoPrymasowi,
przeŜyłjąbardzo,alejestfaktem,ŜekrzyŜzostał.
Skorotenetapniezostałprzeskoczony,tonieposuniętosiędalej.AdlaczegotobyłotakiewaŜne?Bo
wtensposóbchcianodokonaćjudaizacjiAuschwitzjakosymboluzagładyśydów,icałąIIwojnę
światowąsprowadzićdowojnyprzeciwkośydom,dozagładyśydów.Całainnamartyrologianie
wchodziłabywrachubę.Askoro"inni"wymordowaliśydów,toci"inni"tonietylkoNiemcy,ale
równieŜPolacy,Litwini,Łotysze,Ukraińcy,BiałorusiniiBógwiektojeszcze.Ipotemtę
odpowiedzialność,narzuconąsztucznie,naleŜałoprzełoŜyćnaodpowiedzialnośćekonomiczną.Skoro
niezdałotosprawyzAuschwitz,znaczyniezdałoegzaminuzAuschwitz,przerzuconosięna

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin