Elżbieta Rybicka_zwrot topograficzny w badaniach literackich.PDF

Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca. Zwrot topograficzny w

badaniach literackich

«From a Poetics of Space to a Poetics of Site: a Topographical Turn in Literary

Research»

by Elżbieta Rybicka

Source:

Second Texts (Teksty Drugie), issue: 4 / 2008, pages: 2138, on www.ceeol.com .

Rybicka Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca

El¿bieta RYBICKA

Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca.

Zwrot topograficzny w badaniach literackich 1

Zwrot przestrzenny

czy zwrot topograficzny?

Nadmiar zwrotów we wspó³czesnej humanistyce prowadziæ mo¿e do ich szyb-

kiej inflacji lub, jak sugeruj¹ inni, do dreptania w miejscu czy te¿ powrotów do

punktu wyjcia. W przypadku ostatnich przemieszczeñ zwrotu kulturowego,

ikonicznego, performatywnego mamy jednak do czynienia nie tyle z nastêpstwem

czasowym, co z symultanicznoci¹ i wzajemnymi przep³ywami. Sporód wymie-

nionych najbardziej k³opotliwy w polskim kontekcie wydaje siê w³anie zwrot

przestrzenny/topograficzny, w polskiej terminologii bowiem ¿aden z dwu warian-

tów nazwy nie zosta³ jeszcze ani ustabilizowany, ani nawet rozpowszechniony, a jego

status mo¿e byæ podawany w w¹tpliwoæ. Magdalena Marsza³ek uwa¿a na przy-

k³ad, ¿e zwrot topograficzny jest kwesti¹ dyskusyjn¹:

Pytanie, na ile zainteresowanie geografi¹ oraz technikami topo- i kartograficznymi two-

rzy nowy paradygmat w badaniach historycznych, socjologicznych czy kulturoznawczych

( topographical turn ) jest dyskusyjne, natomiast ujmowanie geograficznej przestrzeni w ka-

Artyku³ jest czêci¹ wiêkszej ca³oci pt. Geopoetyka. Przestrzeñ i miejsce we

wspó³czesnych teoriach i praktykach literackich , w której znajd¹ szczegó³owe

rozwiniêcie w¹tki tu zaledwie zasygnalizowane, m.in. historia i ewolucja tego pola

badawczego, a tak¿e problem nowego regionalizmu, relacji miêdzy literatur¹

a geografi¹, kwestia przestrzeni w teoriach gender.

Szkice

tegoriach kulturowych praktyk konstruowania terytoriów, to¿samoci i pamiêci sta³o siê

interdyscyplinarnym konsensem. 2

Jeli ujmowaæ zwrot przestrzenny/topograficzny jako zmianê paradygmatu, to

rzeczywicie takie sprofilowanie problemu mo¿e budziæ w¹tpliwoci. Okrelenie

tendencji badawczej mianem zwrotu niesie wszak¿e inne sugestie sugeruje

dynamikê dzia³ania, stan w procesie, punkt zwrotny i reorientacjê. I tak te¿ jest

chyba w przypadku zwrotu przestrzennego, wiêcej w nim jak na razie dyslokacji

ni¿ stabilizacji 3 . Choæ warto ju¿ na wstêpie zaznaczyæ, ¿e znajduje on swoje insty-

tucjonalne zakotwiczenie w brytyjskich i amerykañskich place studies , ma bran¿o-

we czasopisma (na przyk³ad Interdyscyplinary Studies in Literature and Envi-

ronment, Gender, Place and Culture), stowarzyszenia (na przyk³ad Institut

International de Géopoétique, Association for the Study of Literature and the

Environment). Sygna³em paradygmatyzacji zwrotu przestrzennego s¹ tak¿e mno-

¿¹ce siê subdyscypliny badawcze: od geografii humanistycznej, geografii kulturo-

wej, po antropologiê miejsca i przestrzeni, geokrytykê i geopoetykê 4 .

Te instytucjonalne czynniki stabilizuj¹ oczywicie reorientacjê, ale zarazem

konstytuuj¹ potencjalnie wspóln¹ przestrzeñ wymiany i dalszej cyrkulacji. Jeli

braæ pod uwagê atrakcyjnoæ dla badañ literackich, to najwa¿niejszy wydaje siê

potencja³ zawarty w nowym jêzyku i s³owniku, a tak¿e zwi¹zany ze zwrotem prze-

strzennym przep³yw konceptów. Dlatego bardziej ni¿ systematyka interesuje mnie

dynamika wspó³czesnych rekonfiguracji przestrzennych zarówno problemowych,

jak i dyscyplinarnych, trajektorie przemieszczeñ oraz aktywnoæ rozwojowa tego

obszaru zainteresowañ. Zwrot przestrzenny/topograficzny nie tylko bada bowiem

wspó³czesn¹ przestrzeñ w ruchu, ale i sam podlega nieustannie dyslokacjom.

Kwesti¹, na któr¹ chcia³abym zwróciæ uwagê, jest te¿ problem nomenklatury

i pytanie, czy reorientacjê zwaæ zwrotem przestrzennym ( spatial turn ) czy zwro-

tem topograficznym ( topographical turn ). Jakkolwiek ich zakres znaczeniowy jest

zbli¿ony, to ró¿ni¹ siê one pod wzglêdem uzusu terytorialnego. Pojêcia te roz-

przestrzeniaj¹ siê bowiem na ró¿nych terytoriach geograficznych, spatial turn

M. Marsza³ek Pamiêæ, meteorologia oraz urojenia. rodkowoeuropejska geopoetyka

Andrzeja Stasiuka , w: Literatura, kultura i jêzyk polski w kontekstach i kontaktach

wiatowych. III Kongres Polonistyki Zagranicznej , red. M. Czermiñska, K. Meller,

P. Fliciñski, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznañ 2007. Jest to jedyny znany mi

artyku³ przywo³uj¹cy bezporednio kwestiê zwrotu topograficznego w kontekcie

polskiej literatury.

Dopiero jesieni¹ tego roku uka¿e siê pierwsza antologia tekstów zbieraj¹ca

dowiadczenia ró¿nych dyscyplin (antropologii, socjologii, nauk politycznych,

religioznawstwa, cultural studies ) pod wspólnym has³em: The Spatial Turn.

Interdyscyplinary Perspectives , ed. by B. Worf, S. Arias, Routledge, London 2008.

The Anthropology of Space and Place. Locating Culture , ed. by S.M. Low, D. Lawrence-

-Zúniga, Blackwell Publishing, Malden 2003; La Géocritique. Mode demploi ,

ed. by B. Westphal, PULIM, Limoges 2000.

Rybicka Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca

dominuje g³ównie w obszarach anglojêzycznych, co oczywicie zwiêksza jego moc

oddzia³ywania, natomiast topographical turn w rodowiskach niemieckojêzycz-

nych 5 .

Nie uzus terytorialny wydaje siê najwa¿niejszy, ale pragmatyka u¿ytkowania

we wspó³czesnym kontekcie. Zwrot topograficzny ma bowiem zdecydowanie wiêk-

szy i atrakcyjniejszy potencja³ semantyczny, zw³aszcza dla badañ literackich. Ety-

mologicznie topografia jako topos graphos opis przestrzeni ma solidniejsze uza-

sadnienie na gruncie literaturoznawstwa, nie tylko ze wzglêdu na bogat¹ i d³ug¹

tradycjê retoryczn¹. We wspó³czesnym krajobrazie mylowym topografia wspó³-

gra bowiem z przewiadczeniem o literackim i kulturowym wytwarzaniu przestrze-

ni. Doskonale rezonuje te¿ z innymi rodzinnymi pojêciami heterotopiami i to-

potropografi¹ 6 , toponimi¹ i topologi¹, atopi¹, utopi¹ i dystopi¹, podmiotem ato-

picznym i atopizacj¹.

Z tych wzglêdów sk³onna jestem uznaæ zwrot topograficzny za lokaln¹ czy te¿

pozycyjn¹ odmianê zwrotu przestrzennego, lokaln¹, to znaczy odnosz¹c¹ siê do

domeny graphein , dziedzin przyznaj¹cych jêzykowemu ujêciu przestrzeni najwiêk-

sze znaczenie. Zwrot przestrzenny traktujê natomiast jako porêczn¹ formu³ê, od-

nosz¹c¹ siê do wspó³czesnego wzrostu zainteresowania przestrzeni¹ w ró¿nych

dyscyplinach i praktykach artystycznych. Pojêciami mo¿na oczywicie pos³ugi-

waæ siê wymiennie, z zastrze¿eniem jednak, i¿ wprawdzie dotycz¹ odmiennych

dziedzin i by³y obszarami zastosowania ró¿nych jêzyków to relacje miêdzy nimi

maj¹ obecnie charakter chiazmatyczny.

Trajektorie wyznaczane przez zwrot topograficzny prowadz¹ w ró¿ne teryto-

ria pisarstwa i badañ literackich. Gdyby przyk³adowo wskazaæ kilka kierunków

zainteresowania, by³by to z pewnoci¹ regionalizm, a zw³aszcza tak zwany nowy

regionalizm. Tradycyjnym polem jest spacjologia tematyczna (topiki spacjalne

domu, ogrodu, gór, pustyni itp.), reinterpretowana i czytana obecnie najczêciej

w perspektywie gender , postkolonialnej, etnicznej czy zwi¹zanej z konstruowa-

niem to¿samoci narodowej. Ta ostatnia kwestia zas³uguje zreszt¹ na osobn¹

uwagê tworzy bowiem rozbudowany dzia³ literackich krajobrazów ideologicz-

nych (badany szczególnie aktywnie w brytyjskich place studies ) oraz kieruje uwa-

gê na wspó³czesne dyslokacje przestrzenne i to¿samociowe 7 . Kierunek ten wy-

nika z przekonania, i¿ literatura tworzy i transmituje narodowe krajobrazy i miej-

sca ideologiczne, czego doskona³ym przyk³adem jest literatura polska, która

Fundacyjnym tekstem jest artyku³: S. Weigel Zum topographical turn. Kartographie,

Topographie und Raumkonzepte in den Kulturwissenschaften , Kultur Poetik 2002 nr 2.

To termin J. Hillisa Millera (J. Hillis Miller Topograhies , Stanford University Press,

Stanford 1995).

B. Sharrat Writing Britains , w: British Cultural Studies. Geography, Nationality, and

Identity , ed. by D. Morley, K. Robins, Oxford University Press, OxfordNew York

2001.

Szkice

wykreowa³a w XIX wieku narodow¹ topikê przestrzenn¹, ufundowan¹ na opozy-

cji miasta i wsi 8 .

O tym, ¿e kategorie przestrzenne mog¹ byæ atrakcyjnymi narzêdziami anali-

tycznymi w badaniu relacji pomiêdzy to¿samoci¹ narodow¹ a literatur¹ i to

nawet w tak wielkiej skali, jak kilkusetletnia historia literatury portugalskiej

wiadczy ksi¹¿ka Ewy £ukaszyk Terytorium a wiat. Wyobra¿eniowe konfiguracje prze-

strzeni w literaturze portugalskiej od schy³ku redniowiecza do wspó³czesnoci 9 . Praca

przedstawia dynamikê rozwojow¹ portugalskiej wyobra¿eniowoci przestrzennej,

ewoluuj¹cej od koncepcji terytorium narodowego jako obszaru, który na mocy

mitu religijnego (legitymizuj¹cego imperialny podbój) nale¿y nieustannie rozsze-

rzaæ przez rozpad owej wizji i poczucie marginalizacji terytorialnej po dwudzie-

stowieczny nomadyzm. Narodowa geografia mityczna jest interpretowana jako

narzêdzie s³u¿¹ce do utwierdzania poczucia to¿samoci w zwi¹zku z danym tery-

torium. Zaproponowane przez Ewê £ukaszyk przestrzenne instrumentarium po-

jêciowe (terytorium, granica, itinerarium, nomadyzm, diaspora, geografia mi-

tyczna) mo¿na potraktowaæ jako swego rodzaju nowoczesn¹ topikê, loci commu-

nis , które stanowi¹ obszar wspólny pisarstwa, historii literatury, badañ etnicznych

i mitologii narodowej.

Z³o¿on¹ i wielorako powi¹zan¹ z innymi obszarami kwesti¹ jest problem rela-

cji miejsca i literatury. W najwiêkszym skrócie mówi¹c, dotyczyæ on mo¿e zwi¹z-

ków pisarzy z konkretnymi miejscami: rodzinnymi lub zwiedzanymi w podró¿y.

Odniesienia miêdzy tymi miejscami a literatur¹ mo¿na opisaæ, jak czyni to Ro-

bert Packard, za pomoc¹ zapo¿yczonego z optyki terminu refrakcja, gdy zak³ada

siê, i¿ literatura jest pryzmatem, który przekszta³ca autentyczne loci w miejsca

literackie 10 . Mo¿na te¿ jednak uj¹æ tê relacjê w perspektywie geografii rodowisk

literackich, gdy konkretne miejsca staj¹ siê przestrzeni¹ twórcz¹, umo¿liwiaj¹c¹

dzia³alnoæ literack¹ czy artystyczn¹. Imponuj¹cym przyk³adem takiego podej-

cia jest ksi¹¿ka Shari Benstock Kobiety z lewego brzegu fascynuj¹ca opowieæ

o tym, jak lewobrze¿ny Pary¿ sta³ siê w pierwszych dekadach XX wieku miejscem

narodzin alternatywnej wersji modernizmu 11 .

8 Szerzej pisa³am o tym w ksi¹¿ce Modernizowanie miasta. Zarys problematyki

urbanistycznej w nowoczesnej literaturze polskiej , Universitas, Kraków 2003, s. 48-53.

Zob. te¿: E. Ihnatowicz Kiedy kamienica jest a kiedy nie jest domem polskim , w: Obraz

domu w kulturach s³owiañskich , red. T. D¹bek-Wirgowa, A.Z. Makowiecki, UW,

Wydzia³ Polonistyki, Warszawa 1997.

9 E. £ukaszyk Terytorium a wiat. Wyobra¿eniowe konfiguracje przestrzeni w literaturze

portugalskiej od schy³ku redniowiecza do wspó³czesnoci , Wydawnictwo UJ, Kraków

2003.

10 Na przyk³ad R. Packard Refractions. Writers and Places , Carroll & Graf Publishers,

New York 1990, s. 3.

11 S. Benstock Kobiety z lewego brzegu. Pary¿ 1900-1940 , prze³. E. Krasiñski,

P. Mielcarek, Sic!, Warszawa 2004.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: