Identyfikacja mówcy celowo zmiekształcającego wypowiedzi.pdf

Z PRAKTYKI

Identyfikacja mówcy

celowo zniekszta³caj¹cego wypowiedzi

Obecnie do Zak³adu Kryminalisty-

ki i Chemii Specjalnej ABW do badañ

fonoskopijnych najczêœciej dostar-

czane s¹ cyfrowe nagrania rozmów

telefonicznych. W przewa¿aj¹cej

wiêkszoœci przypadków rozmówcy

w trakcie prowadzenia dialogu s¹

spontaniczni, wypowiadaj¹ siê w spo-

sób naturalny, nie uœwiadamiaj¹c so-

bie, ¿e treœæ ich wypowiedzi mo¿e siê

staæ w przysz³oœci materia³em dowo-

dowym. W efekcie biegli ZKiChS

ABW w wydawanej opinii formu³uj¹

kategoryczne wnioski z przeprowa-

dzonych badañ identyfikacji mówców

(fakt ten jest godny podkreœlenia,

gdy¿ eksperci z oœrodków zachodnio-

europejskich i krakowskiego Instytutu

Ekspertyz S¹dowych – bez wgl¹du

w dorobek fonoskopii – odchodz¹ od

sformu³owañ kategorycznych na

rzecz stopniowania prawdopodobieñ-

stwa).

W niewielkim procencie nagrañ

dowodowych sprawca, przewiduj¹c

rejestracjê rozmów, usi³uje celowo

zniekszta³ciæ wypowiedzi (w praktyce

ZKiChS ABW w latach 2003–2005

zjawisko to odnotowano w szeœciu

sprawach), a ma to miejsce w przy-

padku takich przestêpstw z wykorzy-

staniem transmisji telefonicznej, jak

wymuszenia okupu czy kradzie¿

œrodków pieniê¿nych z kont banko-

wych. Na potrzeby niniejszego opra-

cowania intoksykacja substancjami

psychoaktywnymi (w tym alkoholem

etylowym) nie jest uznawana za celo-

we zniekszta³canie wypowiedzi.

Praktyka fonoskopijna ZKiChS

ABW jednoznacznie wskazuje, ¿e ce-

lowe zniekszta³canie wypowiedzi nie

jest okolicznoœci¹ bezwzglêdnie dys-

kwalifikuj¹c¹ stosowan¹ metodykê

identyfikacji osób na podstawie mo-

wy. Decyduje – jak zawsze w przy-

padku kryminalistycznych badañ po-

równawczych – mo¿liwoœæ ekstrakcji

zespo³u cech indywidualnych, wyni-

kaj¹ca z obszernoœci i jakoœci mate-

ria³u dowodowego.

W badaniach wypowiedzi celowo

zniekszta³canych znajduje zastoso-

wanie rutynowa metodyka identyfika-

cji osób na podstawie mowy.

cie mówienia, s¹ kszta³towane przez

ca³e ¿ycie i nios¹ wiele cech indywi-

dualnych, które uwidaczniaj¹ siê tym

lepiej, im wiêcej zosta³o zgromadzo-

nych wypowiedzi dowodowych.

Praktyka fonoskopijna ZKiChS

ABW pokazuje, ¿e w przypadku ob-

szernych wypowiedzi dowodowych

fa³szerstwo barwy g³osu nie stwarza

problemu przy identyfikacji mówców.

Co jednak, jeœli wypowiedzi dowodo-

wych jest ma³o, a ocena kompetencji

jêzykowej i aktywnoœci psychicznej

nie prowadzi do kategorycznych

ustaleñ? Przy nagraniach krótkich,

dobrej jakoœci, niezniekszta³conych

celowo, dominuj¹cym elementem

identyfikacji mówców jest analiza for-

mantowa. Jak wiadomo, rozk³ad for-

mantów podlega wielu fluktuacjom,

na które wp³ywa m.in. kontekst fone-

tyczny, intonacja i ekspresja wypo-

wiedzi. Fluktuacje rozmieszczenia

formantów – warunkowane wielo-

czynnikowo – bywaj¹ bardzo znacz-

ne, dlatego dla wykazania indywidu-

alnoœci budowy anatomicznej apara-

tu mowy konieczne jest porównywa-

nie struktur formantowych w analo-

gicznych ci¹gach alofonów, wypowia-

danych w mo¿liwie zbli¿onym stanie

emocjonalnym 2 . Kolejnym warun-

kiem wykorzystania korelacji pomia-

rów struktur formantowych jest rela-

tywnie dobra jakoœæ nagrania, gwa-

rantuj¹ca odpowiednio szerokie pa-

smo czêstotliwoœci zarejestrowanego

sygna³u (ujawniaj¹ce kolejne forman-

ty) i na tyle du¿y odstêp sy-

gna³–szum, ¿e formanty nie zacieraj¹

siê w tle akustycznym.

Jeœli wypowiedzi dowodowe zo-

sta³y celowo zniekszta³cone, prak-

tycznie niemo¿liwe jest uzyskanie

wypowiedzi porównawczych w analo-

gicznych realizacjach. Nie mo¿na

spodziewaæ siê, ¿e sprawca zechce

Metodyka identyfikacji mówców

Metoda psycholingwoakustyczna

i jêzykowo-pomiarowa zosta³y ostat-

nio zaprezentowane na ³amach pol-

skich czasopism kryminalistycz-

nych 1 . Obydwie opieraj¹ siê na ce-

chach i parametrach konstytuuj¹cych

odmiennoœæ sposobu mówienia po-

szczególnych osób. I chocia¿ niektó-

re wyró¿niki indywidualizuj¹ce mów-

ców – w zwi¹zku ze specyfik¹ roz-

mówców, konkretnego nagrania

i charakteru rozmowy – wystêpuj¹

niekiedy jedynie w ma³ym nasileniu

(lub wrêcz nie wystêpuj¹), to jednak

wieloaspektowoœæ badañ czyni meto-

dykê wysoce u¿yteczn¹. Ka¿dy pro-

dukt artykulacji niesie bowiem okre-

œlone informacje, np. o treœciach

przekazywanych przez nadawcê, je-

go stosunku do tematu rozmowy,

kompetencji jêzykowej, poziomie na-

pêdu psychoruchowego itd. Mo¿liwa

jest wiêc ekstrakcja cech i parame-

trów ze strumienia informacji, a na-

stêpnie odpowiednie klasyfikowanie

ich jako w³aœciwoœci grupowych lub

indywidualnych.

W przypadku celowego znie-

kszta³cania wypowiedzi mówca jest

skupiony wy³¹cznie na wycinku za-

kresu badañ identyfikacyjnych –

zmianie barwy g³osu. Nie uœwiada-

mia sobie, ¿e w wypowiedziach

przejawiaj¹ siê jego nawyki jêzykowe

i specyfika aktywnoœci psychicznej.

Obie te sfery, ujawniaj¹ce siê w trak-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

Z PRAKTYKI

wspó³pracowaæ w tym wzglêdzie

z prowadz¹cym czynnoœæ i podejmo-

waæ próby mówienia w sposób znie-

kszta³cony 3 . Czy oznacza to, ¿e wo-

bec takich przypadków metodyka ba-

dañ fonoskopijnych jest bezradna?

Do uzyskania odpowiedzi na to pyta-

nie pos³u¿y³ opisany poni¿ej ekspery-

ment.

³o utrwaliæ mowê starann¹, bez

ewentualnych uproszczeñ czy prze-

kszta³ceñ g³osek. W konsekwencji

formanty wypowiedzi testowych

w obrazie spektrograficznym by³y

mo¿liwie najbardziej wyraziste,

a czêstotliwoœci uprzywilejowane

energetycznie ³atwe do wyznaczenia.

Powtarzanie w ka¿dej serii tych sa-

mych s³ów, w krótkim odstêpie czasu,

mia³o s³u¿yæ uzyskaniu analogicz-

nych ci¹gów alofonów, tak aby zosta³

spe³niony pierwszy warunek korela-

cyjnej analizy rozmieszczenia for-

mantów.

Uzyskane trzy próbki wypowiedzi

od ka¿dego z mówców by³y porówny-

wane jedynie w obrêbie wypowiedzi

tej samej osoby. Porównania dokona-

no na obrazie spektrograficznym,

uzyskanym dziêki zastosowaniu

spektrografu Sona-Graph, model

5500, i programu Praat 4.4.24.

zwartymi zêbami – objawiaj¹cego siê

utrudnieniem oddychania – by³o spo-

wolnione (w przypadku wypowiedzi

przedstawionych na rycinie 1 realiza-

cja naturalna trwa³a 0,78 s, a ze

zwartymi zêbami 0,89 s). Najszybciej

w prezentowanym przyk³adzie z ryci-

ny 1 zrealizowano wypowiedŸ z zaci-

œniêtym nosem (tu czas wyniós³

0,66 s), jednak nie by³o to regu³¹.

Niekiedy treœæ wypowiedzi ze zwarty-

mi zêbami by³a niejednoznaczna,

wówczas badany powtarza³ ca³¹ se-

riê do uzyskania zadowalaj¹cych –

z punktu widzenia zrozumia³oœci mo-

wy – wyników. Wyrazistoœæ to cecha

wypowiedzi dowodowych – sprawca

bowiem zwraca uwagê, ¿eby jego

wypowiedzi by³y w³aœciwie odebrane

przez rozmówcê telefonicznego; jest

te¿ jednym z podstawowych warun-

ków komunikacji za poœrednictwem

transmisji telefonicznej, czyli koniecz-

noœci przekazywania zrozumia³ych

informacji.

Nastêpnie zgromadzone wypowie-

dzi zosta³y poddane analizie spektro-

graficznej.

Na wstêpie ustalono, ¿e obie me-

tody zniekszta³cania wypowiedzi nie

powoduj¹ zawê¿enia pasma sygna³u

przes³anego sieci¹ telefoniczn¹, tj.

300–3400 Hz. Dziêki temu mo¿liwe

by³o wyznaczenie po³o¿enia forman-

tu pierwszego, drugiego i trzeciego.

Spe³niony zatem zosta³ tak¿e drugi

Materia³ i metody eksperymentu

W eksperymencie wykorzystano

transmisjê telefoniczn¹. Ka¿dy

z mówców trzykrotnie wypowiada³

ci¹g s³ów: „mama”, „lolo”, „lipy”, „zê-

by”, „sypki”, „tromso”, „gaderypoluki”.

Wszystkie trzy realizacje s³owne by³y

utrwalane z wykorzystaniem taœm

analogowych firmy TDK, typu D60

i rejestratora telefonicznego firmy Pa-

nasonic, model KX-T2470B. Pierw-

sza realizacja s³owna odbywa³a siê

w sposób naturalny, druga z nosem

zaciœniêtym palcami, trzecia ze zwar-

tymi zêbami.

Nagrania – na potrzeby analizy

wyników – zosta³y przetworzone do

postaci cyfrowej z wykorzystaniem

programu Adobe Audition 2.0.

W eksperymencie wziê³o udzia³

trzydziestu mówców. Przed nagra-

niem zostali oni poinstruowani o ko-

niecznoœci zachowania jednolitego

tempa i g³oœnoœci wypowiedzi. Wypo-

wiadali siê wolno, tak aby mo¿na by-

Wyniki i dyskusja

Odpowiednie dobranie zawartoœci

fonetycznej testów mia³o s³u¿yæ zmi-

nimalizowaniu trudnoœci artykulacyj-

nych. W efekcie wszyscy badani zre-

alizowali ca³y zestaw wypowiedzi te-

stowych. Po nagraniu mówcy zgod-

nie stwierdzali, ¿e wypowiadanie siê

ze zwartymi zêbami jest mniej wy-

godne ni¿ mówienie z zaciœniêtym

nosem. Dlatego tempo mówienia ze

Ryc. 1. Spektrogram s³owa „lolo” wypowiedzianego przez jednego mówcê trzykrotnie. Kolejno: naturalnie, z zaciœniêtym nosem i zwartymi zêbami

Fig. 1. Spectrogram of word „lolo”uttered 3 times by the same speaker naturally, holding the nose and through set teeth, respectively

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

Z PRAKTYKI

z warunków zastosowania analizy

formantowej.

Nie stwierdzono istotnych zmian

ogólnego rozk³adu struktur formanto-

wych, jednak wykazano, ¿e zacho-

dz¹ przesuniêcia czêstotliwoœci for-

mantowych w wypowiedziach celowo

zniekszta³canych w porównaniu

z wypowiedziami naturalnymi.

I tak na rycinie 1 widoczne jest

podwy¿szenie drugiego formantu

pierwszej g³oski „o” w wypowiedzi ze

zwartymi zêbami (o 66 Hz, tj. 1101

Hz wobec 1035 Hz). W realizacji

z zaciœniêtym nosem po³o¿enie dru-

giego formantu g³oski „o” jest analo-

giczne do wypowiedzi naturalnej

(1035 Hz).

Z kolei na rycinie 2 formant drugi

w g³osce „y” jest obni¿ony w wypo-

wiedzi ze zwartymi zêbami (o 97 Hz,

tj. 1881 Hz wobec 1978 Hz), zaœ dru-

gi formant tej g³oski w wypowiedzi

z zaciœniêtym nosem podwy¿szy³ siê

(o 136 Hz, tj. 2114 Hz wobec 1978

Hz).

Z ryciny 3 wynika, ¿e s³owo „sypki”

zosta³o Ÿle dobrane do testów. Kon-

tekst fonetyczny sprawia, ¿e iloczasy

samog³osek s¹ krótkie, przez co ob-

raz spektrograficzny nie spe³nia wy-

mogu analizy formantowej.

Przesuniêcia po³o¿enia formantów

nie by³y jednolite, co byæ mo¿e zosta-

³o spowodowane ró¿nicami budowy

anatomicznej rezonatorów nadkrta-

niowych poszczególnych mówców –

wówczas ten sam sposób zniekszta³-

cania powodowa³by ró¿nego stopnia

zmianê objêtoœci jam powietrznych.

Poniewa¿ nie wykryto regularnoœci

w przesuniêciach formantów, nie-

mo¿liwe jest precyzyjne okreœlenie

wp³ywu sposobów celowego znie-

kszta³cania wypowiedzi na poszcze-

gólne alofony. To zaœ oznacza, ¿e

wykorzystywanie w badaniach po-

równawczych celowo zniekszta³co-

nych wypowiedzi dowodowych i natu-

ralnych wypowiedzi porównawczych

– nawet jeœli bêd¹ to analogiczne ci¹-

gi alofonów – wi¹¿e siê z wprowa-

dzaniem do wyników analizy forman-

towej b³êdu o nieznanej wartoœci.

Ryc. 2. Spektrogram s³owa „lipy” wypowiedzianego przez jednego mówcê trzykrotnie. Kolejno: naturalnie, z zaciœniêtym nosem i zwartymi zêbami.

Fig. 2. Spectrogram of word „lipy” uttered 3 times by the same speaker naturally, holding the nose and through set teeth, respectively

Ryc. 3. Spektrogram s³owa „sypki” wypowiedzianego przez jednego mówcê trzykrotnie. Kolejno: naturalnie, z zaciœniêtym nosem i zwartymi zêbami.

Fig. 3. Spectrogram of word „sypki” uttered 3 times by the same speaker naturally, holding the nose and through set teeth, respectively

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

Z PRAKTYKI

I choæ s¹ to zwykle b³êdy kilkupro-

centowe, to jednak interpretacja ta-

kich wyników nie upowa¿nia do for-

mu³owania wniosków w zakresie

identyfikacji mówców jedynie na pod-

stawie analizy formantowej.

Uzyskano nastêpuj¹cy wspó³czyn-

nik korelacji rozmieszczenia forman-

tów dla wszystkich mówców:

1) w zestawieniu wypowiedzi na-

turalnych z wypowiedziami

z zaciœniêtym nosem wspó³-

czynnik korelacji wyniós³

0,9826;

2) w zestawieniu wypowiedzi na-

turalnych z wypowiedziami ze

zwartymi zêbami wspó³czynnik

korelacji wyniós³ 0,9876.

S¹ to s³abe – jak na warunki fono-

skopijne – korelacje, dlatego nie mo-

g¹ byæ podstaw¹ formu³owania wnio-

sków z badañ identyfikacji mówców

w przypadku, gdy wypowiedzi dowo-

dowe zosta³y celowo zniekszta³cone.

Z kolei pobranie zniekszta³conych

wypowiedzi porównawczych wydaje

siê niecelowe, gdy¿ w piœmiennictwie

kryminalistycznym nie zosta³a wyka-

zana zale¿noœæ miêdzy rozmieszcze-

niem struktur formantowych a po-

szczególnymi sposobami zniekszta³-

cania wypowiedzi. Dodatkowo pro-

wadz¹cy czynnoœæ pobrania wypo-

wiedzi porównawczych nie dysponu-

je wiedz¹ o sposobie zniekszta³cenia

wypowiedzi dowodowych.

Konkluduj¹c, z eksperymentu

mo¿na wyci¹gn¹æ nastêpuj¹ce wnio-

ski:

1. Porównanie rozk³adu forman-

tów dowodowych wypowiedzi

celowo zniekszta³canych z na-

turalnymi wypowiedziami po-

równawczymi nie mo¿e byæ

podstaw¹ formu³owania wnio-

sków w zakresie identyfikacji

mówców.

2. Kategoryczna identyfikacja

mówców celowo zniekszta³caj¹-

cych wypowiedzi powinna siê

opieraæ na analizie kompetencji

jêzykowej i ocenie aktywnoœci

psychicznej.

PRZYPISY

1 J. Dolecki, J. Rzeszotarski: Zasto-

sowanie metody jêzykowo-pomia-

rowej do identyfikacji osób w bada-

niach fonoskopijnych, „Z Zagadnieñ

Nauk S¹dowych” 2002, tom LII, s.

108–123; zob. tak¿e J. Rzeszotar-

ski, W. Witkowska-Pawlak: Identy-

fikacja mówców w obrêbie materia³u

dowodowego, „Problemy Kryminali-

styki” 2004, nr 246, s. 15–18;

2 J. Dolecki, J. Rzeszotarski: Za-

stosowanie metody... op.cit.;

3 J. Rzeszotarski, W. Witkowska-

-Pawlak: Pobranie wypowiedzi po-

równawczych do badañ fonoskopij-

nych, „Problemy Kryminalistyki”

2004, nr 243, s. 53–56.

Jacek Rzeszotarski

zdj.: autor

W Bibliotece CLK KGP

mo¿na skorzystaæ

z nastêpuj¹cych czasopism zagranicznych

Archiv für Kryminologie

Computers and Security

Elektor Electronics

Fingerprint Whorld

Forensic Science International

Forensic Science Review

Guide to Copiers

Internationales Waffen-Magazin – Visier

Journal of Forensic Identification

Journal of Forensic Sciences

Kriminalistik

Masterruzhie

Science and Justice

Verkehrsunfall und Fahrzeugtechnik

Wirtschaftsschutz und Sicherheitstechnik

Wnioski

Wyniki eksperymentu nie mog¹

byæ uogólnione na wszelkie sposoby

celowego zniekszta³cania mowy. Ich

analiza pozwala jednak dostrzec za-

lety stosowania wieloaspektowych

metod identyfikacji mówców. W sytu-

acji gdy analiza formantowa nie jest

pewnym œrodkiem badawczym, mo¿-

liwe jest wykorzystanie analizy jêzy-

kowej i aktywnoœci psychicznej do

kategorycznego identyfikowania

mówców.

Biblioteka czynna jest codziennie

w godz. 8.15–12.15, tel. (0-22) 601-45-30

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 255/07

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: