Gerard Genette (Palimpsesty).doc

Gerard Genette

G. Genette określa terminem transtekstualność wszystko to, co łączy dany tekst z innymi tekstami i wyróżnia pięć typów relacji transtekstualnych

@      intertekstualność: obecność jednego tekstu w drugim [cytat, plagiat, aluzja]

@      paratekstualność: występuje w tytułach, podtytułach, przedmowach

@      metatekstualność: to komentarz, który łączy dany tekst z innym

@      hipertekstualność: zachodzi pomiędzy hipotekstem (tekstem wcześniejszym) a paratekstem (tekstem późniejszym) [parodia, pastisz]

@      architekstualność: relacja zachodząca w obrębie gatunku

Ü      relacje są opisane poniżej w związku z próbą zrobienia czytelnej notatki z artykułu

Palimpsesty

Literatura drugiego stopnia

1982

I

§         13 października 1981 roku G. Genette zauważa pięć typów relacji transtekstualnych

§         klasy relacji nie są od siebie hermetycznie odzielone

§         wylicza je w porządku rosnącej abstrakcyjności, implicytności i ogólności

1) intertekstualność:

·         relacja współobecności zachodząca miedzy dwoma lub wieloma tekstami, tzn. identycznie, i najczęściej rzeczywista obecność jednego tekstu w drugim

·         cytat, plagiat, aluzja

·         szerzej intertekstualność definiuje Riffaterre: intertekst to dostrzeżone przez czytelnika relacje między jednym dziełem a innymi dziełami, które je poprzedzają lub po nim następują → intertekstualność to mechanizm właściwy kulturze literackiej. Ona jedynie tworzy w rzeczywistości sens, gdy lektura linearna, wspólna tekstom literackim i nieliterackim, tworzy jedynie znaczenie

2) paratekstualność:

·         relacja w jakiej w całości tworzonej przez dzieło pozostaje tekst właściwy wobec tego, którego nie da się nazwać inaczej jak paratekstem: tytuł, podtytuł, śródtytuł; przedmowy, posłowia, wstępy, uwagi wydawcy itp.

·         wszystko to, co tworzy otokę (zmienną) tekstu

·         jeden z bardziej uprzywilejowanych obszarów paradygmatycznego wymiaru dzieła, tj. jego oddziaływania na czytelnika

·         zdarza się, że cały utwór staje się paratekstem innego utworu

3) metatekstulność:

·         relacja zwana potocznie komentarzem, łącząca dany tekst z innym, o którym mówi, niekoniecznie go cytując, a w skrajnych wypadkach nawet go nie nazywając

5) architekstualność: (typ najbardziej abstrakcyjny i najbardziej implicytny)

·         relacja niema, artykułowana wzmianką paratekstualną (w rodzaju: Poezje, Eseje), najczęściej podtytułowi, podtytułowi formie wskazówki towarzyszącej na okładce tytułowi

·         kiedy ta relacja staje się niema, oznacza odmowę nazywania rzeczy oczywistej, zaprzeczenie jakiejkolwiek przynależności tekstu lub uchylenie się od jej nazwania

·         określenie statusu gatunkowego dzieła należy do czytelnika, krytyka etc., którzy mogą zakwestionować status przypisywany mu przez paratekst

·         percepcja gatunkowa ukierunkowuje i determinuje w znacznej mierze „horyzont oczekiwań” czytelnika, a tym samym odbiór dzieła

4) hipertekstualność:

·         każda relacja łącząca tekst B (hipertekst) z wcześniejszym tekstem A (hipotekst), na który tekst B zostaje przeszczepiony w sposób nie mający nic wspólnego z komentarzem

·         tekst B nie wypowiada się na temat tekstu A, ale jako taki nie mógłby zaistnieć bez niego i staje się derywatem w rezultacie zabiegów zwanych (w sposób prowizoryczny) transformacją, by w konsekwencji go ewokować

·         Eneida i Ulisses to dwa hiperteksty Odysei

·         hipertekst częściej niż metatekst bywa uważany za dzieło „ściśle literacki” – jako derywat dzieła fikcji literackiej, też jest dziełem fikcji

·         Eneida i Ulisses łączy to, że nie są komentarzem Odysei, ale dzieli je to, że w przypadku każdego z nich mamy do czynienia z innym typem transformacji

Þ     Ulisses: transformacja prosta albo bezpośrednia → przeniesienie akcji Odysei do Dublina XX wieku

Þ     Eneida: charakter złożony i pośredni, ponieważ Wergiliusz opowiada zupełnie inną historię, inspirując się wzorcem gatunkowym ustanowionym przez Homera lub naśladując Homera → naśladowanie to także zabieg transformacyjny, a pozwala na generowanie nieograniczonej liczby tekstów naśladujących

·         naśladowanie zakłada, że w wypowiedzi rozpoznaje się pewien sposób wypowiedzi protoplasta

·         transformacja redukująca: tekst poprawny → tekst niepoprawny

·         transformacja zastępcza: zmiana litery → zmiana słowa → nowy sens

II

·         hipertekst: każdy tekst derywowany z tekstu wcześniejszego przez transformację prostą lub pośrednią (naśladowanie)

·         hipertekstualność sama w sobie jest transgatunkowym architektem: klasa tekstów, która obejmuje pewne gatunki kanoniczne (pastisz, parodia, trawestacja) i krzyżuje się z innymi

·         hipertekstualność staje się oczywista dzięki wskaźnikowi paratekstualnemu, który ma wartość paktu (umowy)

·         różne formy transtekstualności są zarazem aspektami wszelkiej tekstualności oraz klasami tekstów

·         hipertekstualność jest uniwersalnym aspektem literackości: nie ma dzieła literackiego, które nie przywoływałoby jakiegoś innego tekstu → wszystkie utwory są hipertekstami (w różnym stopniu)

III

·         parodia: etymologicznie to śpiew obok, fałszowanie, śpiewanie innym głosem, przeciwśpiewanie, śpiewanie w innej tonacji → deformacja albo transpozycja melodii

·         trzy typy parodii:

1)      parodia dosłownie: parodysta odwraca tekst od jego przedmiotu, modyfikując ten tekst o tyle tylko, o ile jest to konieczne tekst wzniosły (zmodyfikowany lub nie) + inny temat (zazwyczaj pospolity)

2)      parodia w sensie przenośnym: całkowicie transponuje tekst do innego stylu, pozostawiając jego przedmiot nienaruszonym w takim stopniu, na jaki pozwala owa transpozycja stylistyczna tekst wzniosły → transpozycja → tekst pospolity

3)      parodia empirycznie: zapożycza styl, aby jego środkami stworzyć tekst, mówiący o innym, najczęściej antytetycznym przedmiocie styl wzniosły (na ogół epopei) + temat pospolity (nieheroiczny)

IV

·         narodziny parodii

o        Octave Delepierre Essai sur la parodie (1870): intermedia wplecione w treść nużącego poematu, o sensie zmienionym niż to, co recytowano wcześniej [para i ode – przedśpiew]

o        słownik Richeleta (1759): był źródłem dla definicji Delepierre’a; Richelet powołuje się na autorytet Salliera

o        Sallier stworzenie parodii przypisuje Homerowi

o        Richelet powołuje się także na Potykę Juliusza-Cezara Scaligera (1561):

ü       tak jak satyra powstała z tragedii, tak parodia powstała z rapsodu – parodia to odwrócony rapsod, który przed modyfikacje słowne kieruje umysł ku przedmiotom komicznym

ü       w opisie Scaligera nastąpiła transpozycja z gatunku dramatycznego na narracyjny, parodia została przedstawiona jako opowiadanie komiczne złożone z wierszy epopei z koniecznymi tylko modyfikacjami słownymi

·         w obliczu teorii powyższych (i innych) badaczy dochodzi się do wniosku, że narodziny parodii pozostają tajemnicą minionych epok

·         styl stereotypowych formuł epickich stanowi dobry materiał do imitacji i przeróbek, a jednocześnie znajduje się w pozycji autoironii i autopastiszu → aojd nieświadomie pobudza do śmiechu → pastisz i parodia są wpisane w sam tekst epopei

V

·         w poetykach klasycyzmu nie używa się terminu „parodia” → burleski, neoburleski nie są utożsamiane z parodią

·         zaniedbany przez poetykę termin „parodia” znalazł schronienie w retoryce

·         Dumarsais (1729) w rozprawie o tropach analizuje parodię w dziale figur o „sensie przystosowanym”

·         Robertson: parodia to poemat ułożony wg innego poematu i polega na tym, że odwraca się w żartobliwym kierunku wiersze pisane przez kogoś w innej optyce

·         najbardziej rygorystyczna forma parodii – parodia minimalna → dosłowne przytoczenie danego tekstu dla nadania mu innego znaczenia przez odwołanie się w razie potrzeby do gry słownej (tak czynił Racine)

·         najbardziej elegancka (najekonomiczniejsza) forma parodii → takie użycie cytatu, którego sens albo stopień powagi zostały odwrócone (Molier)

·         każdy cytat ma charakter parodii, a dosłowne przepisanie tekstu jest już tworzeniem na skutek zmiany kontekstu

·         skromne rozmiary form parodii tłumaczy fakt anektowania parodii przez retorykę, gdzie raczej nie uważano jej za gatunek literacki

·         można wskazać na klasyczny (kanoniczny) przykład parodii w sensie ścisłym: Chapelian bez peruki. → jeśli nie zna się Cyda, nie zauważy się parodii, nie zauważy funkcji etc. → ten warunek odbioru stanowi część składową definicji gatunku

VI

·         Sallier wyróżnia pięć odmian parodii

1)      zmiana jednego słowa w wierszu

2)      zmiana jednej litery w słowie

3)      odwrócenie sensu cytatu bez wprowadzania zmian do tekstu

4)      stworzenie całego dzieła na podstawie całości lub znacznej części dobrze znanego dzieła poetyckiego, którego temat oraz sens zostają odmienione w wyniku przekształcenia kilku wyrażeń

5)      tworzenie wierszy wg smaku i stylu niektórych autorów mało cenionych → pastisz satyryczny, tj. naśladowanie stylu pełniące funkcję krytyczną lub ośmieszającą

·         pastisz jako odmiana parodii

·         zastępowanie tematu czy akcji dla Delepierre’a jest warunkiem koniecznym dla wszelkiej parodii, a zarazem tym, co różni ją w sposób absolutny od trawestacji czy burleski

·         burleska: tym samym postaciom wkłada się w usta słowa trywialne i niskie

·         parodia różni się od burleski tym, że zmienia także kondycję postaci utworów, które trawestuje

·         dla burleski źródłem komizmu jest sprzeczność między kondycją a sposobem wypowiadania się jej bohaterów

·         trawestacja burleskowa modyfikuje styl, nie modyfikując tematu

·         parodia modyfikuje temat bez modyfikacji stylu

a)       zachowując tekst wzniosły dla zastosowania go w formie jak najbardziej dosłownej w odniesieniu do tematu pospolitego: parodia w ścisłym znaczeniu

b)      tworząc przez naśladowanie stylu nowy tekst wzniosły dla zastosowania go do tematu pospolitego: pastisz heroikomiczny

Ü      oba wprowadzają temat pospolity nie naruszając stylu wzniosłego

·         XIX wiek – zmiany na polu semantycznym

o        trawestacja burleskowa wkracza w zakres znaczenia parodii

o        pastisz jako sam fakt naśladowania stylu

o        parodia w ścisłym znaczeniu zaczyna zacierać się w świadomości literackiej

·         w świadomości powszechnej termin „parodia” kojarzy się już wyłącznie z pastiszem satyrycznym, który zatem dzieli funkcję z szarżą (charge) czy karykaturą

·...