2.1.1. CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA
Kraina Bałtycka obejmuje północno-zachodnią część Polski - obszar gromadnego występowania buka zwyczajnego. Podzielona została na 24 mezoregiony przyrodniczo-leśne, zgrupowane w 8 dzielnic.
Według fizycznogeograficznej regionalizacji kraina I znajduje się na obszarze dwóch podprowincji Europy Zachodniej: Pobrzeży Południowobałtyckich (makroregiony: Pobrzeże Szczecińskie, Koszalińskie i Gdańskie) i Pojezierzy Południowobałtyckich (makroregiony: Pojezierze Zachodniopomorskie, Wschodniopomorskie, Południowopomorskie – część zachodnia i Chełmińsko-Dobrzyńskie – część północno-wschodnia, oraz północna część Doliny Dolnej Wisły). Wschodnie jej obszary położone są w obrębie Europy Wschodniej, w podprowincji Pobrzeży Wschodniobałtyckich (zachodnia część makroregionu Niziny Staropruskiej) oraz fragmentarycznie w podprowincji Pojezierzy Wschodniopomorskich – zachodnia część makroregionu Pojezierza Mazurskiego.
Kraina Bałtycka znajduje się w strefie przejściowej od klimatu atlantyckiego na zachodzie, do kontynentalnego na wschodzie jej obszaru. Zróżnicowanie klimatyczne wiąże się z szerokim zasięgiem terenu krainy w kierunku wschód – zachód (na ok. 450 km). Dodatkowy wpływ na układ elementów klimatycznych w poszczególnych dzielnicach przyrodniczo-leśnych krainy wywiera ukształtowanie i wysokości względne terenu.
Klimat krainy, kształtowany jest głównie pod wpływem morza. Charakteryzują go najłagodniejsze w kraju zimy, chłodne okresy letnie oraz stosunkowo wysokie opady atmosferyczne. Średnia roczna temperatura powietrza w krainie wynosi od 8.5oC – 9.2oC. W okresie zimowym i letnim średnie temperatury powietrza kształtują się między 1.3oC – 1.7oC (styczeń) i 18.2oC – 19.8oC (lipiec). Roczna suma opadów wynosi od 555 do 734 mm. Obszary o urozmaiconej rzeźbie terenu (np. dzielnica Pojezierza Drawsko – Kaszubskiego) charakteryzują niższe temperatury na wzniesieniach, oraz zwiększone opady na terenach położonych na zachód i północny zachód od wzniesień.
Teren krainy odznacza się stosunkowo dużym zróżnicowaniem wysokościowym, wznosząc się od poziomu depresji (Żuławy) do 329 m n.p.m., na najwyższych wzniesieniach Pojezierzy (Wieżyca). Północna część krainy – niziny nadmorskie (pobrzeża), ma charakter nizinny, pomimo dość urozmaiconego krajobrazu. Graniczy ona od południa z garbem pojeziernym o szerokości 40 – 90 km, odznaczającym się najwyższymi w północnej Polsce wysokościami bezwzględnymi, sąsiadującymi z głęboko wciętymi bruzdami rynien jeziornych. Następną strefą w kierunku południowym są wysoczyzny jeziorne, których tylko część zachodnia znalazła się na terenie krainy. Na obszarze krainy dominują krajobrazy młodoglacjalne, a na północy, w sąsiedztwie Bałtyku, krajobrazy nadmorskie.
Dominującymi utworami geologicznymi są osady fazy pomorskiej ostatniego na terenach Polski zlodowacenia północnopolskiego. Wśród nich przeważają gliny zwałowe piaszczyste, sąsiadujące często z piaskami i żwirami lodowcowymi. Miejscami wąskie strefy tworzą piaski, żwiry i głazy moren czołowych, a na wysoczyznach piaski i żwiry ozów lub iły, mułki, piaski i żwiry - kemów. Na przedpolu moren czołowych, a także w rynnach rzek występują piaski i żwiry wodnolodowcowe, często w formie sandrów. Utwory holoceńskie, występujące jako piaski i żwiry morskie lub rzeczne, albo piaski eoliczne; ograniczone są do wybrzeża morskiego oraz sąsiedztwa mniejszych lub większych rzek. W zagłębieniach bezodpływowych terenu, zarówno na wysoczyznach morenowych, jak i na sandrach oraz w dolinach rzecznych występują torfy, a w miejscach zanikłych jezior - torfy oraz mułki, piaski i kredy jeziorne.
Lasy rosną głównie na glebach bielicowych i rdzawych, wytworzonych z piasków i żwirów rzecznych lub piasków sandrowych. W związku z tym, przeważają w nich siedliska borów i borów mieszanych (ponad 55%). Żyźniejsze siedliska świeże, związane z glebami brunatnymi i płowymi pochodzenia lodowcowego, występują nierównomiernie; a ich większe powierzchnie znajdują się we wschodniej części krainy (w dzielnicy Elbląsko-Warmińskiej 49,2% lasów to siedliska Lśw). Siedliska wilgotne związane są zwykle z glebami glejobielicowymi, glejowymi a także czarnymi ziemiami i madami. W krainie udział tych siedlisk jest niewielki; zaledwie przekracza 5%. Podobnie niewielki jest udział, związanych z glebami organicznymi - torfowymi i murszowymi, siedlisk bagiennych - wynosi niecałe 5%.
Lesistość krainy wynosi 30,5% i jest wyższa od średniej lesistości w kraju. Główne gatunki drzew tworzących drzewostany to: sosna zwyczajna, buk zwyczajny, dąb szypułkowy i bezszypułkowy, olsza czarna i jesion wyniosły.
S o s n a z w y c z a j n a (So) zajmuje w krainie Bałtyckiej pierwsze miejsce w powierzchniowym udziale gatunków panujących – udział jej na obszarze Lasów Państwowych przekracza 68%*, z wyjątkiem Dzielnicy Elbląsko-Warmińskiej, gdzie wynosi 27,9%. Zróżnicowanie siedlisk, na których rośnie sosna jest szerokie, głównie jednak tworzy ona drzewostany na siedliskach oligotroficznych i mezotroficznych - od siedlisk suchych do bagiennych.
B u k z w y c z a j n y (Bk) znajduje się na tym terenie w granicach swojego zwartego zasięgu i odznacza się dużą dynamiką rozwojową. Charakterystyczne dla krainy Bałtyckiej jest gromadne występowanie drzewostanów bukowych, które po drzewostanach sosnowych mają największy udział w powierzchni lasów, wynosi on 9%. Najniższe występowanie Bk na terenie krainy jest w dzielnicy Pojezierza Wałecko-Myśliborskiego, gdzie suma opadów spada poniżej 550 mm. Gatunek ten zajmuje siedliska żyzne i bardzo żyzne, unika gleb nadmiernie wilgotnych, ciężkich i suchych.
D ą b s z y p u ł k o w y (Dbs) i d ą b b e z s z y p u ł k o w y (Dbb). Dęby obejmują swym zasięgiem cały obszar krainy. Nie wytrzymują one często konkurencji buka i są spychane na siedliska bardziej wilgotne lub usytuowane w dolnych częściach stoków. Dab jest gatunkiem panującym na 5,7% powierzchni leśnej. Najwięcej drzewostanów dębowych występuje w dzielnicy Elbląsko-Warmińskiej – ponad 17%.
Ś w i e r k p o s p o l i t y (Św) obejmuje w krainie II naturalnym zasięgiem (wg Szafera 1972) tylko dzielnice Elbląsko-Warmińską i Pojezierza Iławsko-Brodnickiego. Gatunek ten jednak został wprowadzony do lasów Pojezierza Drawsko-Kaszubskiego i szybko rozprzestrzenił się w kierunku zachodnim. Obecnie znajduje się na terenie niemal całej krainy, a jego powierzchniowy udział wynosi 4,6%. Odnawia się naturalnie, dobrze rozwija szczególnie na glebach wilgotniejszych.
O l s z a c z a r n a (Ol) ogranicza swoje występowanie do żyznych i bardzo żyznych siedlisk bagiennych. Jako gatunek domieszkowy wchodzi w skład drzewostanów LMb i Lw. Udział jej jako gatunku panującego jest kilkuprocentowy, jedynie w dzielnicy Elbląsko-Warmińskiej drzewostany olszowe zajmują 10% powierzchni leśnej.
J e s i o n (Js) wyniosły rośnie na siedliskach Lł. Jako gatunek domieszkowy wchodzi też w skład drzewostanów w Lw i OlJ. We wschodniej części krainy spotyka się go także na żyznych siedliskach Lśw.
Jako gatunki domieszkowe w drzewostanach krainy I występują: brzoza brodawkowata i omszona, grab zwyczajny, lipa drobnolistna, modrzew europejski, klon zwyczajny, wiąz szypułkowy i polny oraz osika, a na terenach pojezierza również jawor.
B r z o z a (brodawkowata – Brzb i omszona - Brzo) jako gatunek domieszkowy wchodzi w skład drzewostanów w całej amplitudzie zróżnicowania siedliskowego, przy czym brzoza
______________________________________________________
* - dane w całym opracowaniu dla Lasów Państwowych wg stanu na 1.01.2000 r
omszona jest typowa dla siedlisk wilgotnych i bagiennych. Często udział brzozy w drzewostanach jest dość wysoki - pełni ona wtedy rolę gatunku współpanującego. W krainie I udział powierzchniowy drzewostanów z panującą (współpanującą) brzozą 7,1%.
G r a b (Gb) spotykany jest częściej w południowej i południowo-wschodniej części krainy, gdzie konkurencja buka maleje. Tworzy zwykle drugie piętro w drzewostanach dębowych i sosnowych, głównie na siedlisku Lśw i LMśw.
L i p a d r o b n o l i s t n a (Lp) występuje w lasach całej krainy, jednak największe obszary zajmuje we wschodnich dzielnicach, gdzie zaznacza się spadek dynamiki rozwojowej buka. Wchodzi w skład drzewostanów na siedliskach Lśw i Lw.
M o d r z e w e u r o p e j s k i (Md) jest cennym gatunkiem domieszkowym drzewostanów na średnio żyznych siedliskach.
K l o n y i w i ą z y występują w pojedynczej domieszce w drzewostanach na żyznych siedliskach Lśw, Lw i Lł. Z północną granicą dzielnicy Pojezierza Drawsko-Kaszubskiego pokrywa się w przybliżeniu granica naturalnego zasięgu jaworu.
2.1.2. TYPY SIEDLISKOWE LASU
BORY
Bór suchy - Bs
Siedliska skrajnie ubogie i suche, z bardzo głębokim poziomem wody gruntowej. Drzewostan sosnowy ok. V bonitacji i złej jakości technicznej, runo z przewagą chrobotków. Procentowy udział tych siedlisk w lasach jest niewielki. Na terenie krainy Bałtyckiej bory suche występują głównie w dzielnicy Pasa Nadmorskiego.
Runo
Gatunki Bs:
Chrobotek leśny - Cladonia sylvatica
Chrobotek reniferowy - Cladonia rangiferina
Chrobotek wysmukły - Cladonia gracilis
Chrobotek widlasty - Cladonia furcata
Porost islandzki - Cetraria islandica
Rzęsiak pospolity - Ptilidium ciliare
Widłoząb miotlasty - Dicranum scoparium
Szczotlicha siwa - Corynephorus canescens
Macierzanka piaskowa - Thymus serpyllum
Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea
ponadto w Pasie Nadmorskim
Turzyca piaskowa - Carex arenaria
Śmiałek pogięty - Deschampsia flexuosa
Bażyna czarna - Empetrum nigrum
Gruszkówka (Gruszyczka) jednostronna - Orthilia secunda (Pyrola secunda)
Brodawkowiec czysty - Pseudoscleropodium purum (Scleropodium purum)
Gruszycznik (Gruszyczka) jednokwiatowy - Moneses uniflora (Pyrola uniflora)
Jastrzębiec baldaszkowaty - Hieracium umbellatum
ponadto na terenie krainy poza Pasem Nadmorskim
Kostrzewa owcza - Festuca ovina
Turzyca wrzosowiskowa - Carex ericetorum
Jastrzębiec kosmaczek - Hieracium pilosella
Trzcinnik piaskowy - Calamagrostis epigeios
Szczaw polny - Rumex acetosella
Typy lasu
· SOSNOWY
Gatunki główne - So IV-V bon.
Podrost - brak
Podszyt – pjd.: jał., so, brz
Występuje w pasie nadmorskich wydm, w odległości do 5 km od morza, zajmuje głównie kopulaste grzbiety oraz łagodnie opadające stoki wydm. Charakterystyczną cechą jest zniekształcony pokrój sosen w drzewostanie i dominacja krzaczkowatych porostów w runie, a w podzespole gruszyczkowym (żyźniejszym) znaczny udział gatunków rodzaju Pyrola sp. W podszycie pojedynczo pojawia się także jarzębina i wierzba piaskowa. Nadmorskie bory suche stanowią pierwsze stadia sukcesji zbiorowisk leśnych na wydmach.
Występuje na terenie krainy poza pasem nadmorskich wydm, zwykle w wierzchołkowej części wydm śródlądowych. Charakterystyczną cechą jest silnie rozwinięta warstwa krzaczkowatych porostów z dominacją gatunków z rodzaju Cladonia sp. Warstwa zielna słabo rozwinięta (10-30% pokrycia) złożona głównie z krzewinek i wąskolistnych traw o kępkowym występowaniu. Drzewostan sosnowy V bonitacji, niskiej jakości i o rozluźnionym zwarciu.
Siedliska ubogie, świeże, bez wyraźnego wpływu wody gruntowej lub pod słabym jej wpływem. Drzewostan sosnowy ok. III bonitacji, runo krzewinkowo-mszyste. Siedliska Bśw występują dość licznie na terenie krainy; zajmują 18,9% powierzchni leśnej. Najczęściej można je spotkać w Dzielnicy Pojezierza Wałecko-Myśliborskiego (ponad 30%), a najrzadziej (poniżej 1%) w Dzielnicy Elbląsko-Warmińskiej.
Gatunki różnicujące Bśw od Bs
Borówka czarna - Vaccinium myrtillus
Gajnik lśniący - Hylocomium splendens
Siódmaczek leśny - Trientalis europaea
Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa
Przetacznik lekarski - Veronica officinalis
Fiołek psi - Viola canina
Pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata
Listera sercowata – Listera cordata
Piórosz pierzasty - Ptilium crista-castrensis
Gatunki częste
Rokietnik pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi)
Bielistka siwa - Leucobryum glaucum
Pszeniec zwyczajny - Melampyrum pratense
Widłoząb miotlasty – Dicranum scoparium
Widłoząb falisty - Dicranum polysetum (D. undulatum)
oraz w części wschodniej krainy
Gorysz pagórkowy - Peucedanum oreoselinum
Wężymord niski - Scorzonera humilis
Nawłoć pospolita -Solidago virgaurea
w wariancie Bśw2 - Molinia caerulea (do 5%) oraz pjd. w drzewostanie Brzo.
Gatunki główne - So ok. III bon.
Charakterystyczną cechą tego typu tasu jest zwarty drzewostan sosnowy i runo głównie krzewinkowe z dominacją borówek i domieszką wąskolistnych traw. Bardzo silnie rozwinięta jest warstwa mszysta, składającą się głównie z Pleurosium schreberi.
W dzielnicy Pasa Nadmorskiego, gdzie występuje na wąskim pasie wybrzeża, zajmuje piaszczyste stoki wydm nadmorskich. Odznacza się występowaniem ubogiego podszytu, w którym oprócz sosny, brzozy i jarzębiny występuje wierzba piaskowa.
- Peucedano-Pinetum typicum - Mat. (1962) 1973 kontynentalny bór sosnowy świeży, odmiana subborealna
We wschodniej części krainy - w dzielnicy Pojezierza Iławsko-Brodnickiego występuje bogatsza postać Bśw, nawiązująca do siedlisk Bśw Krainy Mazursko-Podlaskiej. Wyróżnia się zwartym drzewostanem sosnowym, bonitacji II oraz dość często występowaniem w nielicznych skupieniach świerka, tworzącego II piętro. Warstwa podszytu jest dość dobrze rozwinięta, a runo jest nieco bogatsze niż na pozostałym terenie krainy.
Siedliska ubogie wilgotne, występują bardzo rzadko – ich udział w lasach krainy wynosi 0,3%. Zajmują płaskie obniżenia terenu, często występują na przejściach między borami świeżymi a olsami i borami bagiennymi.
Gatunki różnicujące Bw od Bśw
Trzęślica modra - Molinia caerulea (obficie)
Płonnik pospolity - Polytrichum commune
Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium)
w dzielnicy Pasa Nadmorskiego także:
Wrzosiec bagienny - Erica tetralix
Woskownica europejska - Myrica gale
Sit bałtycki - Juncus balticus
Bażyna czarna – Empetrum nigrum
Turzyca pospolita – Carex nigra (C. fusca)
ponadto w wariancie Bw2:
Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum - (pjd.)
Bagno zwyczajne - Ledum palustre - (pjd.)
Rokiet pospolity – Pleurosium schreberi (Entodon Schreberi)
Wrzos pospolity - Calluna vulgaris
oraz inne gatunki występujące w Bśw
Gatunki główne - So II-III bon.
Gatunki dom. Ip - Brz, Brzo
Podszyt – krusz. (głównie), jrz, pjd. jał., os
- Molinio caeruleae-Pinetum Mat. 1973 – bór sosnowy wilgotny, wariant typowy (Bw1) i wariant z bagnem zwyczajnym Ledum palustre (Bw2)
Zajmuje nisko położone, płaskie lub lekko wklęsłe obszary ubogich piasków, niejednokrotnie w strefie przejściowej miedzy borami świeżymi, a siedliskami bagiennymi borów lub lasów. Drzewostan sosnowy, często z domieszką brzozy brodawkowatej i omszonej, runo jednorodne przestrzennie o charakterze trawiasto-krzewinkowym, z dominacją Vaccinium myrtillus i Molinia coerulea. W dzielnicy Pojezierza Iławsko-Brodnickiego pojawia się często w II piętrze drzewostanu świerk.
- Empetro nigri-Pinetum ericetosum tetralicis Wojt.1964 - nadmorski bór sosnowy, podzespół wrzośćcowy.
Bór wilgotny, w wąskim pasie wybrzeża (Dzielnica Pasa Nadmorskiego), występuje w obniżeniach międzywydmowych i zagłębieniach terenu, gdzie poziom wody gruntowej jest zmienny w ciągu roku. Drzewostan w tym siedlisku wyróżnia się niższą bonitacją drzewostanu (III-IV) niż na pozostałym terenie krainy, a w podszycie oprócz kruszyny i jarzębiny występuje wierzba piaskowa.
loczekandkedzior