GEOGRAFIA HISTORYCZNA
6.1. Pojęcie i zakres geografii historycznej
6.1.1. Środowisko geograficzne jest jednym z podstawowych elementów warunkujących egzystencję ludzką. Tworzy go przyrodnicza, słuszniej geofizyczna, rzeczywistość, która otacza człowieka i w której on żyje. Składają się nań zarówno powierzchnia globu ziemskiego, a więc gleby, bogactwa naturalne, nawodnienie, roślinność, świat zwierząt, jak i powietrze z klimatem, a nawet stratosfera. Środowisko geograficzne dostarcza człowiekowi podstawowych środków jego egzystencji: pożywienia, odzieży itp. Równocześnie człowiek musi się bronić przed agresywnością otaczającego go świata: przed zwierzętami, roślinnością, klimatem. W konsekwencji środowisko geograficzne wpływa i kształtuje warunki życia człowieka, decydując o formach i środkach wytwarzania i zaspokajania jego wielorakich potrzeb.
6.1.2. Krajobraz geohistoryczny jest skonkretyzowaniem środowiska geograficznego. Historyk dostrzega w nim trzy zasadnicze warstwy:
a) krajobraz naturalny, w pewnym sensie krajobraz zastany, który jeszcze nie uległ zmianom pod wpływem działalności człowieka;
b) krajobraz kulturalny, a więc krajobraz naturalny, zmieniony już działalnością człowieka, głównie gospodarczą, przede wszystkim osadnictwem;
c) krajobraz historyczno-polityczny, czyli granice powstałe w wyniku rozszerzania zasięgu organizacyjnego wspólnych interesów rozmaitych typów grup społecznych, głównie politycznych, administracyjnych i w pewnym stopniu wyznaniowych.
Tak rozumiany krajobraz geohistoryczny jest przedmiotem badań geografii historycznej, która zmierza przede wszystkim do odtworzenia owych rodzajów krajobrazu w przeszłości, czyli w ich rozwoju historycznym.
6.1.3. Przestrzeń i wynikające z niej odległości, są drugim istotnym obok krajobrazu elementem środowiska geograficznego. Kształtują one przede wszystkim horyzont geograficzny człowieka i już z tego powodu odgrywają niezwykle ważką rolę w jego dziejach. Oba pojęcia, zarówno przestrzeni, jak i odległości z jednej strony nie są tylko pojęciami abstrakcyjnymi, z drugiej zaś człowiek zawsze starał się je określić w kategoriach matematycznych i wyobrażeniach porównywalnych, mniej lub bardziej dokładnych, ponoć dziś najdokładniejszych. Jednakże w kategoriach społecznych pojęcie przestrzeń i pojęcie odległość nigdy nie są równoznaczne z pojęciami geograficzno-matematycznymi.
Wydaje się, iż kształtowanie pojęć przestrzeni, a zwłaszcza odległości, postępuje w miarę rozwoju środków transportu i przekazywania informacji. Rzecz oczywista, iż rozwój horyzontu geograficznego pozostaje co najmniej w takim samym stosunku do człowieka, jak środowisko geograficzne, aczkolwiek może nieco w innych sferach. Stąd też wydaje się, iż powinien on być przedmiotem badań geografii historycznej na równi z badaniem przemian krajobrazu historycznego.
6.1.4. Kartograficzne ujęcie wyników badań jest ostatecznym celem badań z zakresu geografii historycznej. Mapa historyczna bynajmniej nie jest prostą adaptacją mapy geograficznej. Posiada ona swoją własną specyfikę. W pierwszej bowiem kolejności chodzi o przedstawienie kartograficzne faktów historycznych w czasie. Stosowane w tym zakresie metody budzą wiele wątpliwości. W gruncie rzeczy historyk raczej naśladuje tutaj geografa, niż próbuje swoje problemy przełożyć na język kartograficzny.
Kartografia jest zarazem źródłem dla badań historycznych. Ujęcia kartograficzne bada się jako źródło do poznania wyobrażeń o przestrzeni i jej cechach nie tylko u twórcy mapy, ale i jego otoczenia. W tym celu nie wystarczy odtworzyć w oparciu o źródło pisane procesu powstawania przekazu kartograficznego, ale trzeba wykonać analizę jego podstaw matematycznych (ustalenie rzędnych odwzorowania itp.), rysunku sytuacyjnego, nazewnictwa itd. W ten sposób uzyskujemy odpowiedź i na takie pytania, jak filiacje przekazu kartograficznego, czy też jego wartości źródłowe.
Na ogół ujęcie kartograficzne geograficzne zajmuje się przede wszystkim jako obraz współczesnego krajobrazu, co nie ulega wątpliwości. Stąd badania kartograficzne mogą wnieść wiele istotnych elementów do poznania środowiska geograficznego. Natomiast rzadko używa się przekazu kartograficznego jako źródła badań nad działaniami wojskowymi (nie w sensie strategii, ale organizacji wojska, czy wręcz taktyki), działalności politycznej a szczególnie gospodarczej. Tymczasem tutaj mamy wiele istotnych elementów poznawczych, chociaż niekoniecznie łatwych do wskazania i uchwycenia.
6.2. Rozwój badań geograficzno-historycznych
6.2.1. Niemal zawsze badania historyczne wciągały w swój krąg geografię, jednakże jako pomoc w określeniu podziałów polityczno-administracyjnych. Podobne funkcje w zasadzie spełniały badania nad kartografią, w czym np. niepomierna zasługa Joachima Lelewela. Jednakże stosunek człowieka w jego rozwoju i dziejach
do środowiska geograficznego, co jest zasadniczym przedmiotem badań geografii historycznej; został postawiony dopiero w drugiej połowie XIX w. Od razu zarysowały się też dwa stanowiska metodologiczne. Jedno, reprezentowane przez Fryderyka Ratzela, stoi na stanowisku determinizmu, uważając, że środowisko geograficzne wywiera zdecydowany wpływ na struktury i formy życia człowieka a tym samym na jego dzieje. Innymi słowy jest to determinizm mechaniczny. Inny kierunek, w którym zdecydowaną rolę odegrał Paul Vidal de la Blache, a uznawany także przez Lucien Febvre'a, kontynuowany przez Marca Blocha i innych, staje na stanowisku posybilizmu, uważając, że człowiek, zorganizowany w grupy społeczne, znajduje w środowisku geograficznym tylko niektóre możliwości, określające jego życie i dzieje. Posybilizm tym samym szczególny nacisk kładzie na rolę czynników fizjograficznych w dziejach. Dzisiaj w praktyce badawczej na ogół przyjmuje się raczej stanowisko posybilistyczne, które znalazło poparcie w wynikach badań socjologicznych. W takiej koncepcji geografia historyczna miała zająć się przede wszystkim opisem danego kraju czy regionu w przeszłości, uwzględniając krajobraz naturalny, kulturalny i polityczny. W praktyce badawczej niektóre historiografie położyły nacisk na badanie niektórych problemów, chociaż najbardziej produktywne bez wątpienia są badania nad osadnictwem.
6.2.2. W Polsce badania z zakresu geografii historycznej zostały podjęte dopiero w okresie międzywojennym, szczególnie w kręgu Władysława Semkowicza, choć nie brak było sporadycznych prób podejmowanych z różnym powodzeniem już pod koniec XIX w. Po ostatniej wojnie Stanisław Arnold podjął próbę zaadaptowania materializmu historycznego, tworząc w gruncie rzeczy kierunek bliski determinizmowi dialektycznemu. W praktyce raczej metoda ta dotąd nie została sprawdzona. Stąd też skromne w gruncie rzeczy badania polskie zbliżają się raczej do posybilizmu. Także w historiografii polskiej szczególny nacisk geografia historyczna położyła na badania osadnictwa: Działalność na tym polu Franciszka Bujaka, zadecydowała, że związane one były przede wszystkim z historią gospodarczą. Ale w okresie powojennym obserwować można powolne, choć jak się zdaje systematyczne, odchodzenie od takiego punktu widzenia, przy czym niewątpliwy w tym udział rozwoju badań archeologicznych prowadzonych zwłaszcza w kręgu Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk. Analogicznie jak w innych historiografiach, obserwować można poszukiwanie nowych metod badawczych, mających ułatwić zwłaszcza rozpoznanie historycznego środowiska naturalnego. O wiele większe osiągnięcia odnotować możemy w zakresie badań nad historią kartografii (Karol Buczek) oraz bibliografowania zasobów kartograficznych (Marian Łodyński). Również w zakresie kartografii historycznej można odnotować wiele osiągnięć. Tak więc Stanisław Arnold i Jan Natanson-Leski opracowali wiele zagadnień z zakresu historii granic podziałów, zwłaszcza średniowiecznych, zarówno politycznych, jak i administracyjnych. Podobne próby podejmowane są dla organizacji kościelnej (Jan Kwolek oraz środowisko Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie). Natomiast wysiłki zmierzające do uzyskania obrazu kartograficznego przekrojowego napotykają szereg trudności i mimo dużego wysiłku badawczego Pracowni Atlasu Historycznego Instytutu Hisţorii Polskiej Akademii Nauk, przynoszą efekty częściowe, chociaż mają takie osiągnięcia, jak mapa Prus Królewskich czy województwa płockiego. Plan prac atlasu ulega ciągłym modyfikacjom, które mają na celu przyspieszenie jego ukończenia. W roku 1967 ukazał się pod redakcją Władysława Czaplińskiego i Tadeusza Ładogórskiego Atlas historyczny Polski, którego walory kartograficzne zostały wysoko ocenione, zdaje się on oznaczać ważny krok naprzód w tym zakresie. Niestety nie można tego powiedzieć o Atlasie historycznym świata pod redakcją Józefa Wolskiego, wydanym w 1974 r. Również inne nauki historyczne próbują przedstawić swoje wyniki w postaci map przekrojowych; jak np. archeologia, która ostatnio zaprezentowała mapę grodzisk polskich.
6.3. Rekonstrukcja krajobrazu naturalnego
6.3.1. Krajobraz naturalny jest to środowisko geograficzne które nie uległo jeszcze zmianom pod wpływem działalności człowieka. Zatem w badaniach historycznych chodzi o odtworzenie krajobrazu w momencie pojawienia się pierwszego człowieka, co na ziemiach polskich nastąpiło około 180 000 lat p.n.e. Praktycznie jest to badanie niewykonalne dla historyka i co ważniejsze mało przydatne, ze względu na skalę zmian, jakie
zaszły w strukturze środowiska geograficznego (w wypadku Polski) w ciągu pierwszego tysiąclecia nowej ery. Nie lekceważąc znacznych zmian klimatycznych wydaje się, iż istotniejsze przemiany zaszły dopiero w drugim tysiącleciu; a zwłaszcza w jego drugiej połowie. Stąd też badanie krajobrazu naturalnego zmierza do odtworzenia go przed czasem, gdy potwierdzają go i opisują różnorakie źródła. Zachodzić tutaj zatem będzie wielorakie zróżnicowanie regionalne z jednej strony, z drugiej zaś stosując metodę retrogresywną będziemy mogli cofać się tylko tak daleko, na ile pozwolą owe źródła. Oczywiście wielu zagadnień historyk nie jest w stanie rozwiązać samodzielnie i dlatego musi uciekać się do pomocy przyrodnika, geologa, klimatologa itp. Wyniki tak prowadzonych badań historyk kartografuje, zwracając szczególna uwagę na orografię i geologiczną budowę; klimat, hydrografię, florystykę. Zbadanie tych elementów w zasadzie powinno dać odpowiedź na pytanie jak wyglądał krajobraz naturalny. Jednakże należy zawsze pamiętać, iż nie otrzymujemy pełnej odpowiedzi na stawiane pytanie; lecz jedynie mniej lub bardziej obfity zasób informacji, zdobytych na podstawie niezwykle fragmentarycznych źródeł. Dlatego też należy tego rodzaju badania prowadzić ze szczególną ostrożnością.
6.3...
Damian2101