Przed wojna - Żydzi w Poznaniu.pdf - Żydzi - morobobek

Karta 64

II RZECZPOSPOLITA

Przed wojną

Noach LasmaN

Gmina żydowska w Poznaniu nie była duża. W latach 30. mieszkało tu około 2200 Żydów.

Członkiem tej społeczności, a zarazem jej obserwatorem był Noach Lasman, którego wspo-

mnienia, spisane po polsku w 2005 roku, opublikowane już, w innym wyborze, w „Kronice

Miasta Poznania” nr 3/2006, pokazują zwykłe życie przed nadciągającą na kraj falą wojenną.

Autor, przedstawiając sposób organizowania się młodzieży żydowskiej w coraz bardziej

wrogim polskim otoczeniu, wyjaśnia zarazem, na czym polegała reakcja Żydów na opisane

w kolejnych tekstach dramatyczne wydarzenia w Zbąszyniu w październiku–listopadzie

1938. (Red.)

w Poznaniu sam, a na niedziele i święta wracał do domu. Rodzina doszlusowa-

ła w 1927 roku, kiedy miałem trzy lata. Wreszcie jesienią 1929, po zamknięciu

Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu, przejściowy tłok mieszkaniowy rozładował

się i ojciec znalazł małe mieszkanko przy ulicy Żydowskiej 4. Później przeprowadziliśmy

się do nieco większego mieszkania na tej samej ulicy, do domu numer 26.

Była to stara dzielnica, gdzie Żydzi osiedlili się jeszcze w średniowieczu. Znajdował

się tam budynek zarządu Gminy Żydowskiej, instytucje kahalne [gminne], trzy czynne

bóżnice i jedna (reformowana, z organami) — nieczynna, rzeźnia, rytualna mykwa, dom

sierot dla chłopców, dom starców, szkoła podstawowa, biblioteka, siedziby kółek spor-

towych i kulturalnych oraz czytelnia. Wszystko to było na wyrost, bo zbudowane jesz-

cze w XIX wieku, na potrzeby znacznie liczniejszego kahału.

Żydzi niemieccy wyjechali z Poznania po ustaleniu granic w 1919 roku. Sprzedali swo-

je nieruchomości, ale domy należące do Gminy pozostały własnością uszczuplonego ka-

hału. Wielka Synagoga przy ulicy Stawnej nie była wypełniona nawet w najbardziej uro-

czyste święta. Fenomenem było też, że w zarządzie Gminy dominowali do połowy lat 30.

Noach Lasman — urodził się w rodzinie żydowskiej w 1924 roku w Kaliszu. Dzieciństwo spędził

w Poznaniu, skąd w 1939 roku wyjechał z rodziną na Podlasie. Tam w 1942 roku wszyscy jego

najbliżsi zginęli, a jemu udało się uciec z obozu pracy i przez blisko dwa lata ukrywał się w zie-

miance. W 1944 roku zaciągnął się do armii Berlinga, walczył na terenie Pomorza, Łużyc, Górnej

Saksonii i Sudetów. W 1948 roku wrócił do Poznania, tam na uniwersytecie ukończył geologię.

W 1957 roku wyjechał do Izraela. W Polsce opublikował autobiograficzną powieść Pięćdziesiąt

kilometrów od Treblinki (Warszawa 1994) oraz Wspomnienia z Polski z lat 1944–57 (Warszawa

1997). Mieszka w Jerozolimie.

M ój ojciec przyjechał do Poznania z Kalisza w 1924 roku, ale jakiś czas mieszkał

niemieccy Żydzi, podczas gdy większość ludności żydowskiej pochodziła z Kongresów-

ki i Galicji.

Rodzice czuli się w Poznaniu dobrze. Oboje wysławiali się swobodnie po polsku i w ji-

dysz, pochodzili z domów dwujęzycznych. Sądzę, że mówili wówczas poprawniej po polsku

niż większość rodowitych poznaniaków ich pokolenia. To były jeszcze czasy, kiedy w Po-

znaniu na ołówek mówiło się „blajsztyft”, na podpis „unterszryft”, przedawniony bilet „nie

giltował”, a do Warszawy jechało się „baną”. Z dziećmi rodzice rozmawiali wyłącznie po

polsku; często zwracali nam uwagę, kiedy w rozmowie używaliśmy poznańskich wyrażeń.

Mama żądała, byśmy nie mówili „szkieł” na policjanta, „juchcik” na łobuza, czy „gzub”

na chłopca.

Bawiliśmy się z polskimi kolega-

mi i fakt, iż obchodziliśmy inne święta,

a też w innych dniach tamci chodzili do

kościoła, a my do bóżnicy oraz że mieli-

śmy jakieś ograniczenia w jedzeniu — wy-

dawał się nam całkiem naturalny.

Mając sześć lat, zacząłem naukę

w szkole podstawowej i w tym czasie uro-

dziła się moja siostra, Nadzia. W budyn-

ku zarządu Gminy Żydowskiej przy ulicy

Stawnej 10 całe trzecie piętro zajmowała

koedukacyjna XIV Państwowa Szkoła Po-

wszechna dla dzieci żydowskich. W 1932

roku szkoła przeniesiona została do byłe-

go domu sierot dla dziewcząt żydowskich

przy ulicy Noskowskiego, gdzie istnia-

ła do wybuchu wojny. W ostatnich latach

uczęszczało do niej około 250 chłopców

i dziewcząt.

Program, ilość godzin nauczania i język

wykładowy były identyczne jak w innych

szkołach. Żydowska szkoła od polskiej róż-

niła się tym, że mieliśmy soboty i niedziele

oraz święta żydowskie wolne i że zamiast

religii uczono nas historii Żydów i zasad

wiary. Każdy dzień nauki był jednak dłuż-

szy, aby nadrobić „stracony” czas.

Żydzi z Kongresówki i Galicji, którzy przybyli do Poznania w pierwszych latach nie-

podległości z dziećmi w wieku szkolnym, napotykali trudności związane z umieszcze-

niem ich w szkole. Nowa administracja miejska odnosiła się do nich niechętnie, a same

szkoły też piętrzyły trudności. Nasi niemieccy współwyznawcy tego problemu nie mie-

li; dla nich było naturalne, że dla ich dzieci, mimo radykalnych zmian politycznych, jest

miejsce w nielicznych szkołach niemieckich.

W miarę napływu nowych rodzin z dziećmi problem ich wykształcenia był coraz bar-

dziej drażliwy i kierownictwo Gminy, które nadal składało się niemal w całości z nie-

mieckich Żydów, załatwiło u polskich władz zezwolenie na utworzenie dla dzieci żydow-

skich pierwszych klas z polskim językiem wykładowym.

Kierowniczką Szkoły Powszechnej była Franciszka Propstowa, Żydówka pochodzą-

ca z Krakowa, ciesząca się szacunkiem całego społeczeństwa żydowskiego Poznania. Li-

czono się też z nią w kuratorium, ponieważ jeszcze w czasach zaborów była działaczką

Poznań, koniec lat 20. Od prawej Noach i brat

Moniek Lasman. Fot. ze zbiorów Noacha Lasmana

II RZECZPOSPOLITA

niepodległościową na polu kulturalnym. Była wymagającą pedantką, uczniowie między

sobą nazywali ją „Stara”. Nauczyciele w większości byli Polakami — a w pierwszych la-

tach była tylko jedna żydowska nauczycielka, pani Mornel, wychowawczyni mojej klasy,

która uczyła historii Żydów na wszystkich szczeblach.

Pani Propstowa była dla nas bardzo surowa, uczyła matematyki tylko w wyższych

klasach, ale do niższych często przychodziła na inspekcje. Sprawdzała, czy mamy czy-

ste ręce, paznokcie, czy jesteśmy uczesani i czysto ubrani. Kiedy znalazła jakieś poważ-

ne usterki, krzyczała na zaniedbanego: „Ty plucho, ty bolszewiku!” .

Kalisz, cmentarz żydowski, 1932. Przy grobie Nechi Trauman z domu Enoch, babki Noacha

Lasmana, od lewej stoją: Noach Lasman, Moniek Lasman, ich matka — Tauba

i jej rodzeństwo: Icek, Hanka i Noach. Fot. ze zbiorów Noacha Lasmana

Utwierdzaliśmy się w przekonaniu, że bolszewik jest nie tylko brzydki i niechlujny,

ale jest też wrogiem. W ogóle wpajano nam mocne poczucie przynależności do Polski,

jej kultury i dziejów. W szóstej klasie uczono nas historii Polski, zachwycaliśmy się wiel-

kością i potęgą kraju i czuliśmy się niemal skrzywdzeni przez niecnych zaborców, któ-

rzy osaczyli kraj i pozbawili go tych olbrzymich obszarów. W Niemczech i Rosji widzie-

liśmy odwiecznych wrogów.

Jedną z ważniejszych akcji, którą prowadził bezpośrednio komitet uczniowski, był

kontakt ze szkołą na Polesiu. Polskę wówczas dzielono w oparciu o rozwój gospodarczy

na A i B. Granica tych dwóch stref przebiegała mniej więcej na Wiśle i Sanie i my nale-

żeliśmy do części zamożniejszej, bardziej uprzemysłowionej. Ministerstwo Oświaty uwa-

żało, że dzieci obydwu części powinny się bardziej poznać, a lepiej sytuowani powinni

pomagać biedniejszym. „Stara” tylko czekała na takie okazje, aby wykazać, że popiera-

my akcje rządowe — i zaadoptowaliśmy jedną szkołę na wsi poleskiej. Kontakt polegał

na wymienianiu listów kilka razy w roku i wysyłaniu raz w roku, jesienią, paczek z uży-

waną odzieżą. Listy i ich treść były często inspirowane przez nauczycieli. Ja opisałem

kiedyś port rzeczny na Warcie i plac Wolności, inni opisywali parki w mieście albo defi-

ladę na Święto Niepodległości, a także dzień nauki w szkole.

Tamci opisywali nam swoje życie, pisali o biedzie, którą my nie zawsze potrafili-

śmy zrozumieć. Jakiś chłopak skarżył się, że często, zamiast iść do szkoły, jest zabiera-

ny przez ojca wczesnym rankiem łodzią na połów ryb na rzece. Zazdrościliśmy mu! Każ-

Przed wojn¹

dy z nas chciałby mieć takiego ojca, który nie tylko nie każe iść do szkoły, ale urządza

wycieczkę łodzią z łowieniem ryb. Marzyliśmy o tym, by w piątek przynieść mamie wła-

snoręcznie złowionego szczupaka. Tak samo trudno nam było zrozumieć, kiedy skarżyli

się, że muszą chodzić do lasu po chrust lub zbierać jagody i grzyby, a potem suszyć je

na sprzedaż. W naszych oczach to nie było złe zajęcie, było lepsze od lekcji geometrii.

Nam też zdarzało się robić to w czasie wakacji i nikt nie narzekał. Bardziej przemawia-

ły do nas opisy maleńkich drewnianych domków, ciasnoty i braku obuwia. Nie wszyscy

tam mieli odpowiednią odzież na zimę i bywało, że rodzeństwo na zmianę nosiło jed-

ną parę butów.

O zbiórce odzieży komitet uczniowski zawiadamiał zaraz po świętach Sukkot*. Pisano

list do rodziców, który zatwierdzała „Stara”, w kancelarii szkolnej powielano go i każdy

uczeń zanosił do domu. Zasadą było, że odzież należy przynieść zreperowaną i wypra-

ną. Nie wszyscy przynosili, bo nawet w zamożnych domach przyjęte było, że młodsze ro-

dzeństwo donosiło rzeczy po starszych, jednak każdego roku zbierała się góra odzieży,

którą składano w suterenie szkoły, a potem segregowano i pakowano w kartonowe pu-

dła. Nie pamiętam, aby ktoś pomyślał, że jeżeli na Polesiu jest taka bieda, to może po-

winniśmy się zająć jakąś tamtejszą szkołą żydowską.

Stosunki między obiema szkołami układały się bardzo dobrze do chwili, kiedy wiosną

1936 otrzymaliśmy list z zawiadomieniem, że kilkuosobowa delegacja poleskich dzieci

otrzymała bezpłatne bilety na zwiedzenie Targów Poznańskich. Z niecierpliwością ocze-

kiwaliśmy naszych kolegów z poleskich lasów.

Targi odbyły się, ale nikt się z nami nie skontaktował. Kilku bardziej energicznych

chłopców udało się do schroniska, gdzie zatrzymali się uczniowie-goście i tam dowie-

dzieli się, że naszych rówieśników z Polesia uświadomiono, iż to jest żydowska szkoła

i powinni nas unikać.

Jesienią 1936 „Stara” przypomniała uczniowskiemu komitetowi, że trzeba wysłać li-

sty do rodziców o zbiórce odzieży. Społeczność żydowska w Polsce żyła wtedy wiado-

mościami o wiosennym pogromie w Przytyku** niedaleko Radomia. Na lekcji o ustrojach

społecznych nauczycielka tłumaczyła, że do starcia doszło na skutek zacietrzewienia

młodych z obu stron. Z gazet wiedzieliśmy jednak, że w Przytyku jest przeszło sto ro-

dzin żydowskich, które w pogromie straciły cały dobytek.

Przewodniczącym komitetu uczniowskiego był w tym czasie mój brat Moniek, który

należał do Szomru***. W komitecie byli jeszcze Michał Dobrzyński i Józek Bros. Bez poro-

zumienia z kimkolwiek wysłali odzież do dyspozycji Komitetu Pomocy Poszkodowanym

w Przytyku. Następnego dnia po lekcjach zatrzymali całą naszą klasę, zawiadomili nas

o tym, co zrobili i poprosili, aby ich poprzeć — w przeciwnym wypadku „Stara” mogła

ich po prostu wydalić ze szkoły.

Koleżanka Patałowska postawiła sprawę zasadniczo: powinni byli zwrócić się do ca-

łej klasy przed wysłaniem odzieży. Moniek tłumaczył, że gdyby rozpoczęli dyskusję, spra-

wa mogłaby dojść do uszu jakiegoś nauczyciela. Komitet był przekonany, że postąpił

słusznie — uczniowie z Polesia nie uważali za stosowne spotkać się z nami, więc my

* Sukkot (hebr.) — Święto Szałasów, zwane też Kuczki, rozpoczynające się pięć dni po Jom Kippur,

a dwa tygodnie po rozpoczęciu roku. Święto upamiętniające mieszkanie w szałasach podczas

wyjścia Żydów z Egiptu i wędrówki do Kanaanu.

** 9 marca 1936 w Przytyku doszło do pogromu ludności żydowskiej. Zajścia rozpoczęły się na targu,

w związku z próbą bojkotu handlarzy żydowskich, ogłoszonego przez endeków; doszło

do napadów na sklepy żydowskie oraz śmierci żydowskiej rodziny i przypadkowego chłopa.

*** Szomer — skrót od Ha-Szomer ha-Cair, hebr. „Młody strażnik”. Była to międzynarodowa

syjonistyczna lewicowa organizacja młodzieżowa o charakterze zbliżonym do harcerstwa.

W II Rzeczpospolitej była jedną z największych żydowskich organizacji skautowych.

II RZECZPOSPOLITA

nie mieliśmy żadnego moralnego długu wobec nich. Tam, w Przytyku, jest kilkuset lu-

dzi pozbawionych odzieży i jeżeli my im nie pomożemy, to kto to zrobi? Czy ktoś z nas

może sobie wyobrazić, że jakaś inna szkoła z Poznania pośle tam odzież? Komitet po-

stawił klasę w sytuacji przymusowej, ale nie było rady, nie zawsze można i należy po-

stępować demokratycznie.

Sporządzono w trzech egzemplarzach protokół z datą wsteczną, wszyscy z klasy w po-

rządku alfabetycznym podpisali się i jedną kopię zaniesiono „Starej”. Następnego dnia

zaczęło się piekło. Propstowa koniecznie chciała wiedzieć, kto był inicjatorem tej ak-

cji. Członkowie komitetu twierdzili, że cała klasa tego chciała i nie mogą wskazać, kto

pierwszy rzucił pomysł. Kilka lat temu komitet uczniowski przyjął w imieniu szkoły zobo-

Poznań, plac Wolności, 1934. Fot. NAC

wiązanie zaopiekowania się szkołą na Polesiu, więc dziś miał prawo zadecydować o wy-

słaniu odzieży innym potrzebującym — formalnie byliśmy w porządku.

Odbyło się jeszcze jedno spotkanie z inicjatywy „Starej”, która ponownie próbowała

uzyskać jakieś nazwiska, ale Szmulek Mordkowicz wytłumaczył jej, że nie chcieliśmy po-

stawić kierownictwa szkoły w niezręcznej sytuacji i dlatego wszystko zostało załatwio-

ne bez jej wiedzy, ale teraz ją przepraszamy. Zrozumiała nasze intencje i nawet jeżeli

nie zgadzała się z nami, to trudno jej było ukarać całą klasę.

Do 1934 roku rodzice mieli tylko sklep z pierzem na ulicy Żydowskiej, który mieścił

się w suterenie z wejściem z ulicy i składał się z trzech sporych pokojów. W jednym,

w którym nie było okna, stała duża ręczna maszyna do czyszczenia pierza, a w dwóch

pozostałych olbrzymie skrzynie z różnymi gatunkami pierza, od najtańszych — kurzych,

do najdroższych.

Moi rodzice pracowali ciężko. Mieliśmy pomoc domową, ale całym gospodarstwem

zajmowała się mama. Mieszkanie zawsze znajdowało się blisko sklepów. W 1934 roku

przeprowadziliśmy się z ulicy Żydowskiej do nowego, czteropokojowego mieszkania

z wszystkimi wygodami w nowym domu przy Piaskowej 1.

Przed wojna - Żydzi w Poznaniu.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: