1
Historia zawodu „radca prawny”
(na podstawie artykułów:
1. Ośrodek Badawczy Radców Prawnych, Zarys historii powstania samorządu radców prawnych, Radca Prawny 1993, nr 3 (6), s. 4-33
2. Fatyga Hanna, Zarys historii samorządu radców prawnych, cz. II, Radca Prawny 1996, nr 5 (26), s. 61-65
3. Klatka Zenon, Mamy nową ustawę o zawodzie, Radca Prawny 1997, nr 6 (33), s. 3-15
4. Stawińska –Malinowska Sandra, Toga dla radcy, Prawo i Życie 1999, listopad, s. 52 i n.)
I. Wyodrębnienie zawodu „radca prawny” z innych zawodów prawniczych – okoliczności i przebieg 1
1. Sytuacja prawna i gospodarcza po II wojnie światowej 1
2. Formy obsługi prawnej do roku 1956 2
3. Dyskusje wokół statusu RP 2
4. Pierwsze regulacje statusu radców prawnych 3
II. Działalność środowiska radców prawnych do roku 1982 4
1. Ożywienie pod koniec lat 60-tych i na początku lat 70-tych 4
2. Prace nad projektem ustawy pod koniec lat 70-tych 5
3. Wzmożenie prac na początku lat 80-tych i uchwalenie ustawy 6
III. Nowelizacja ustawy w 1997 roku 7
1. Sytuacja dotychczasowa 7
2. Nowelizacja ustawy 7
1. Sytuacja prawna i gospodarcza po II wojnie światowej
Zmiany ustrojowe po II wojnie światowej pociągnęły za sobą zmiany gospodarki narodowej:
Þ reforma rolna, nacjonalizacja przemysłu, bankowości, handlu i ubezpieczeń, częściowa komunalizacja prywatnej własności nieruchomości i przedsiębiorstw użyteczności publicznej – doprowadziły do powstania sektora własności państwowej, uzupełnianej przez sektor spółdzielczy i sektor drobnych producentów rolnych,
Þ zmiany systemu prawnego – zmiany metod i form zarządzania państwem na socjalistyczne, bogata legislacja, dążenie do regulacji najdrobniejszych sfer działania państwa, występowanie ogromnej ilości wytycznych, instrukcji, przepisów wewnętrznych doprowadziły do utworzenia skomplikowanej i nieprzejrzystej sieci przepisów prawnych,
Þ wprowadzanie na wysokie stanowiska kierownicze osób niewykształconych i niedoświadczonych, nie znających się na prawie.
Wszystkie te okoliczności doprowadziły do sytuacji, w której niezbędne stało się rozwiązanie problemu obsługi prawnej podmiotów państwowych.
2. Formy obsługi prawnej do roku 1956
Þ zatrudnianie radców prawnych, w formie umowy o pracę i umowy o dzieło,
Þ świadczyli ją także adwokaci (obok działalności podstawowej, czyli obsługi osób prywatnych),
Þ do roku 1951 w zakresie zastępstwa sądowego – obsługę prowadzili pracownicy Prokuratorii Generalnej, co stopniowo stawało się trudne w związku z wzrostem ilości jednostek gospodarczych, a ponadto nie mogli oni występować przed komisjami arbitrażowymi;
Þ po likwidacji PG utworzono na 3 lata Urząd Zastępstwa Prawnego, o ograniczonym zakresie działania,
Þ tworzono wydziały prawne wojewódzkich i powiatowych rad narodowych,
Þ przedsiębiorstwa zazwyczaj same organizowały sobie obsługę prawną w dowolnej formie, ale ich jednostki nadrzędne były uprawnione do reprezentacji w pewnych kategoriach spraw,
Þ brak było ogólnej regulacji prawnej dotyczącej np. zastępstwa prawnego.
Skutek – do połowy lat 50-tych nie było ani zorganizowanej formy obsługi prawnej, ani organizacji radców prawnych.
Status radców prawnych:
Þ radcowie prawni – adwokaci należeli do samorządu adwokackiego,
Þ prawnicy nie będący adwokatami – mogli należeć do Zrzeszenia Prawników Polskich, przy czym również tu nie były wyodrębnione sekcje radców prawnych.
3. Dyskusje wokół statusu RP
Þ dyskusja na temat statusu radców prawnych została podjęta na łamach Prawa i Życia oraz PUG w lipcu 1956 r., wraz z przedstawieniem tez o prawach i obowiązkach radców prawnych,
Þ organizacje wojewódzkie Zrzeszenia Prawników Polskich także optowały z koniecznością wyodrębnienia zawodu radcy prawnego, przedstawiając pierwsze projekty ustawy regulującej status radców prawnych. Zarysowały się trzy główne koncepcje:
1. wspólna organizacja samorządowa z adwokaturą – Rzeszów był za utworzeniem osobnych wydziałów radców prawnych w izbach adwokackich);
2. odrębne korporacje zawodowe - organizacja w Krakowie proponowała utworzenie samodzielnej organizacji zawodowej w formie związku zawodowego lub organizacji o charakterze korporacyjnym, zbliżonej do korporacji adwokackiej, z odpowiednimi władzami; w Szczecinie proponowano powołanie Wojewódzkich Izb Radców Prawnych i Naczelnej Izby Radców Prawnych, podlegającej Radzie Ministrów);
3. brak potrzeby tworzenia odrębnej organizacji zawodowo-samorządowej (Opole – proponowało prowadzenie list radców przez Wojewódzkie Komisje Planowania Gospodarczego i Główną Komisję ds. obsługi prawnej j.g.u. przy PKPG, Wrocław wysuwał propozycje powołania izb radców prawnych przy OKA i GKA).
Þ w lutym 1957 zdecydowano nie osłabiać samorządu adwokackiego i opowiedziano się za izbą adwokacką obsługującą podmioty fizyczne i gospodarcze, co nie spotkało się z aprobatą i nie przerwało dyskusji na ten temat,
Þ Zrzeszenie Prawników Polskich zorganizowało w 1958 roku konferencję ogólnopolską, której resume był postulat konieczności uregulowania statusu radców prawnych w akcie o randze ustawy; nie osiągnięto jednolitego stanowiska co do formy organizacji samorządu radcowskiego;
4. Pierwsze regulacje statusu radców prawnych
Þ władze podjęły próbę uregulowania obsługi prawnej i określenia statusu radców prawnych w 1961 roku, kiedy uchwalono następujące akty:
1. uchwała nr 533 Rady Ministrów z 13 grudnia 1961 roku w sprawie obsługi prawnej przedsiębiorstw państwowych, zjednoczeń oraz banków państwowych;
2. uchwała z 2 stycznia 1963 roku Naczelnej Rady Spółdzielczej w sprawie obsługi prawnej spółdzielni i ich związków (podstawy funkcjonowania obsługi prawnej w spółdzielczości);
3. szereg aktów wykonawczych do uchwały nr 533;
4. uchwała nr 400 RM z 10 grudnia 1963 r. w sprawie zasad wynagradzania radców prawnych i referentów, zatrudnionych w przedsiębiorstwach, zjednoczeniach i bankach;
5. uchwała nr 294 RM z czerwca 1954 roku w sprawie zastępstwa sądowego i obsługi prawnej terenowych organów władzy państwowej (dotyczyła radców prawnych zatrudnionych w administracji państwowej);
6. uchwała RM nr 423 z 9 listopada 1957 w sprawie obsługi prawnej powiatowych oraz niektórych miejskich i dzielnicowych rad narodowych, aktualna do stycznia 1958.
Þ W świetle powyższych przepisów pewne uprawnienia posiadał arbitraż gospodarczy (wpis na listę radców prawnych, szkolenia kandydatów na radców przez przeprowadzanie aplikacji arbitrażowej, przewodniczenie komisjom egzaminacyjnym na radcę prawnego),
Þ Zespoły radców prawnych przy Prezesie OKA i Zespół Odwoławczy przy Prezesie GKA były powoływane przez prezesów tych organów i miały charakter dwuinstancyjnego sądownictwa dyscyplinarnego i organów odwoławczych od decyzji prezesa,
ÞUchwała nr 533 regulowała status radcy prawnego, jego niezależność od kierownictwa w kwestii opiniowania, wymiar zatrudnienia i czas pracy, ramy zatrudnienia; nie było jednak jeszcze korzystnego klimatu dla powstania samorządu radcowskiego,
Þ jako zasadę przyjęto, że obsługą prawną mogą wykonywać radcowie prawni zatrudnieni na podstawie umowy o pracę, zaś zespoły adwokackie zaprzestały wykonywania obsługi prawnej państwowych i spółdzielczych jednostek,
Þ przepisy te obowiązywały przez 20 następnych lat, do uchwalenia ustawy o radcach prawnych w 1982 r.
1. Ożywienie pod koniec lat 60-tych i na początku lat 70-tych
Þ wzmożona działalność jako odpowiedź na opracowany przez GKA projekt uchwały RM dotyczącej obsługi prawnej, zakładający jeszcze silniejsze związanie radcy prawnego z obsługiwaną jednostką poprzez zasadę jednoetatowości stanowiska, świadczenia pracy w siedzibie zakładu w pełnym wymiarze godzin, brak form samorządu; komisje arbitrażowe miały powoływać zespoły radców prawnych opiniodawcze i dyscyplinarne,
Þ nieprzychylnie przyjęty projekt stał się impulsem do opracowania kontrprojektu ustawy o zawodzie radcy prawnego przez Zrzeszenie Prawników Polskich i Komisję ds. Radców Prawnych Warszawskiej Rady Adwokackiej; kwestia formy samorządu nadal nie została rozstrzygnięta,
Þ Rada Ministrów wydała 18 lutego 1972 r. uchwałę nr 49 w sprawie rozszerzenia uprawnień dyrektorów państwowych przedsiębiorstw przemysłu kluczowego i dyrektorów ich zjednoczeń, która zawieszała zasadę podporządkowania samodzielnego stanowiska pracy radcy prawnego bezpośrednio kierownikowi jednostki organizacyjnej lub jego zastępcy; obsługę prawną wtłoczono w ramy działów organizacyjnych lub organizacyjno-prawnych; uchwała ta została w środowisku przyjęta negatywnie,
Þ na zjazdach ZPP przedstawiano opracowania i wstępne uwagi do projektu ustawy o radcach prawnych, w koordynacji z Biurem Organizacji Zarządzania przy Prezesie RM; za niezbędne u znano uregulowanie kwestii samorządu zawodowego, proponując jednolity samorząd ze środowiskiem adwokackim zgodnie z zasadą jedności zawodu prawnika; uczestnicy zjazdów byli natomiast spolaryzowani w kwestii formy samorządu,
Þ z ustaleń zjazdu wynikają następujące postulaty:
1. określenie roli organizacji obsługi prawnej u statusu radcy prawnego w formie ustawy o obsłudze prawnej organów władzy i administracji państwowej, jednostek gospodarki uspołecznionej oraz organizacji społecznych i zawodowych,
2. konieczne jest utworzenie samorządu radców prawnych, rozważając wykorzystanie istniejącego samorządu adwokackiego,
3. uregulowanie sytuacji prawnej radcy wynikającej z umowy o pracę, zarówno radców pracujących w gospodarce jaki i w administracji, oraz jego niezależności,
4. powinno powstać samorządne sądownictwo dyscyplinarne radców prawnych.
Þ w latach 1972-73 opracowano „zasady etyki zawodu radcy prawnego i jego postępowania”,
Þ w 1974 r. prezes PAG opracował projekt ustawy o obsłudze prawnej państwowych i spółdzielczych jednostek organizacyjnych i organizacji społecznych, który przewidywał duże uprawnienia komisji arbitrażowych w powoływaniu RP, co zostało negatywnie przyjęte w środowisku RP, ale było zbieżne z poglądami Rady Legislacyjnej,
Þ środowisko skłaniało się ku wykorzystaniu istniejącego modelu samorządu adwokackiego; jednocześnie postulowano kategorycznie wydzielenie organizacyjne obsługi prawnej o włączenie jej w system zależności od arbitrażu jako jednego z wielu organów orzekających, powiązanie z resortem sprawiedliwości;
Þ w 1976 PAG opublikował kolejny projekt ustawy, oparty na projekcie z 1974 r., ale rozbudowany w części dotyczącej reprezentacji zawodowej radców, nadal przewidujący duże uprawnienia arbitrażu.
2. Prace nad projektem ustawy pod koniec lat 70-tych
Þ środowisko RP postanowiło zwrócić się bezpośrednio do Ministra Sprawiedliwości i Sejmu, z pominięciem PAG, którego rygorystyczne i nieakceptowane przez nikogo stanowisko nie podlegało żadnym zmianom; efektem tego był dezyderat komisji spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości Sejmu skierowany do Prezesa RM, który postulował przyśpieszenie prac nad ustawą i obsłudze prawnej,
Þ w październiku 1978 roku posłowie odbyli dyskusję nad problemem obsługi prawnej, opierając się na optymistycznej informacji przedłożonej przez PAG, z którą nie zgadzali się posłowie w dyskusji – obecny stan obsługi ocenili oni jako charakteryzujący się brakiem jednolitego kompleksowego unormowania obsługi jgu i organów władzy i administracji, brakiem jednolitych wymogów kwalifikacyjnych, zdezintegrowane środowisko,, obniżony prestiż zawodu i wysnuto następujące postulaty:
1. przygotowanie kompleksowej ustawy o regulacji obsługi prawnej państwowych jo itp., inicjatywa ustawodawcza ze strony Ministra Sprawiedliwości (nie zaś prezes PAG),
2. utrzymanie dotychczasowego wymiaru zatrudnienia rp i wykorzystanie zespołów adwokackich do obsługi pjo na terenie deficytu rp,
3. nadzór nad obsługą powinien sprawować MinSpr,
4. intensyfikacja doskonalenia zawodowego radców prawnych
Þ te postulaty miały przełomowe znaczenia – po raz pierwszy władze państwowe miały podobne stanowisko jak środowisko rp, zmniejszenie (jeśli nie zupełne wykluczenie) wpływu PAG;
Þ w październiku 1979 przygotowano założenia projektu ustawy o obsłudze prawnej, którego główne punkty to:
1. regulacja dotycząca wszystkich radców – zatrudnionych w jgu, organach władzy i administracji państwowej, organizacjach społ.,
2. zintegrowane z innymi zawodami przygotowanie do zawodu, pod nadzorem MinSpr,
3. unowocześnienie obsługi prawnej i rozwinięcie zespołowych form pracy,
4. formy samorządu zbliżonego do adwokackiego, pod nadzorem sądów woj. i MinSpr – wpływ na merytoryczną pracę, współdziałanie w szkoleniu, postępowanie dyscyplinarne; samorząd powinien działać we wszystkich województwach,
Þ reakcja PAG – nowy projekt, w niezmienionej niemalże wersji,
Þ komisja ds. rp NRA zaprezentowała dwa warianty samorządności rp (I – samorząd radcowski w formie izb wojewódzkich i krajowej rady, II – stworzenie wewnątrz izb adwokackich dwóch pionów: adwokatów obsługujących ludność i adwokatów - radców prawnych),
Þ w październiku 1979 – narada rp w Ministerstwie Sprawiedliwości – konieczna ewolucja zawodu rp z funkcji prostego doradztwa do rzecznika ochrony praworządności, niezależność poglądów i opinii rp, zwiększenie ich samodzielności, udziału w sprawach sądowych i administracyjnych,
Þ przewidywalna reakcja PAG – ponowny „nowy” projekt ustawy,
Þ wydarzenia roku 1980 odwracają uwagę władz państwowych od uregulowania statusu rp; korzystny wpływ miało natomiast nowe zakreślenie stosunków władza – społeczeństwo,
Þ jesienią 1980 r. organizuje się Stowarzyszenie Radców Prawnych w Polsce (z 15 oddziałami terenowymi), powstają organizacje również w ramach „Solidarności” i związki zawodowe.
3. Wzmożenie prac na początku lat 80-tych i uchwalenie ustawy
Þ w maju 1980 redakcja Gazety Prawnej dała impuls dla rozpoczęcia dyskusji na temat zkresu obsługi prawnej, samorządności itp.,
Þ powołano zespół przy komisji ds. rp przy NRA, który opracował założenia do projektu ustawy o organizacji obsługi prawnej i samorządzie radców prawnych w PRL - samorząd obejmujący wszystkich radców, zorganizowany w izbach okręgowych, z Radą Naczelną, nadzorowany przez MinSpr; projekt ten został przedłożony MinSpr,
Þ powstało także kilka innych projektów pochodzących ze środowiska rp, ZPP, które zapoczątkowały szeroką dyskusję,
Þ projekt opracowali również radcowie zgromadzeni przy GKA, nie różniący się od poprzednich projektów arbitrażu, wzbogacony jedynie o kwestię samorządu rp,
Þ wszystkie działania były koordynowane przez Stowarzyszenie Radców Prawnych, które doprowadziło do zawarcia trójstronnego porozumienia pomiędzy zespołami rp. arbitrażu, NRA i SRP; opracowano wspólny projekt, który zostaje we wrześniu 1981 skierowany do grupy posłów i złożony prze nich jako poselski projekt ustawy „o zawodzie radcy prawnego”; od tego czasu zaczęły się prace podkomisji zajmującej się projektem,
Þ projekt określał zasady wykonywania zawodu rp i zasady działania samorządu zawodowego rp (okręgowe izby radców prawnych i krajowa izba radców prawnych),
Þ...
edudako