Odkrycia w Wadi Dalijeh a Samaria w okresie perskim.pdf

Studia Judaica 11: 2008 nr 1(21), s. 1-29

Artykuł y

Michał Marciak

Uniwersytet Jagielloński, Kraków

ODKRYCIA W WADI DALIJEH

A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

DISCOVERIES IN WADI DALIYEH AND SAMARIA

IN THE PERSIAN PERIOD

Summary

This paper gives an overview of the discoveries at Wadi Daliyeh focusing on issues

pertaining history of research, presentation of the artifacts (ﬁ rst and foremost, papyri, coins

and seals) and historical signiﬁ cation of discoveries for the history of Samaria around

450-331 B.C. (Persian local administration, chronology issues, anthroponomy of texts).

The presentation includes the views of Cross school, as well as the newest and most

comprehensive interpretation of J. Dušek. The author stands in favor of the view that the

number of refugees killed in Daliyeh should be limited to the number of skulls conﬁ rmed

in the archeological report of ASOR. Furthermore, the author is far from sharing the views

of J. Dušek that the person of Sanballat II is not attested in numismatic sources.

Wadi Dalijeh to nazwa doliny położonej na terytorium Samarii, około

14 km na północ od Jerycha i 12 km na zachód od Jordanu. Dalijeh ozna-

cza w języku arabskim, m.in. cierpkie wino, można więc przypuszczać,

że nazwa doliny wywodzi się stąd, że w okolicy uprawiano przez pewien

czas ten rodzaj winorośli. 1 W latach 1962-1964 odnaleziono w Wadi Dali-

jeh trudno dostępne groty z antycznymi przedmiotami. Odkrycia dokonali

Beduini z plemienia Ta‘amireh w lutym 1962, którzy następnie zaoferowa-

li kupno części odnalezionych przedmiotów pracownikom the American

Schools of Oriental Research. Finalizacja tego zakupu nastąpiła dwukrot-

1 P.W. Lapp, An Account of the Discovery , w: Discoveries in the Wadi ed-Daliyeh ,

eds by P.W. Lapp, N.L. L a p p, AASOR vol. XLI, Cambridge, Massachusetts 1974, s. 2.

MICHAŁ MARCIAK

nie – w listopadzie 1962 oraz w sierpniu 1963 roku. 2 Z kolei w styczniu

1963 i w lutym 1964 roku miały miejsce dwie wyprawy archeologiczne

ASOR, które przeprowadziły systematyczne badania w miejscach wska-

zanych przez Beduinów. 3 Prace archeologiczne przyniosły kolejne znalezi-

ska. W trakcie prac przeszukano trzy groty, jednak zdecydowana większość

odnalezionych przedmiotów pochodziła jedynie z dwóch grot. Materiał ar-

cheologiczny z tzw. groty I („Mugharet Abu-Shinjeh”, „Cave of the Father

of the Dagger”) pochodził z IV wieku p.n.e., z kolei znaleziska z tzw. groty

II („‘Araq en-Nasaneh”, „Caverns of the Sleepy One”) – z okresu środko-

wego brązu oraz powstania Bar-Kochby. 4 Przedmiotem niniejszego arty-

kułu będzie przedstawienie zarysu stanu badań, prezentacja odkryć z groty

I oraz ogólne omówienie ich znaczenia dla historii Samarii w latach około

450-331 p.n.e. przez wskazanie głównych nurtów badawczych. 5

I. ZARYS STANU BADAŃ

Odkrycia w Wadi Dalijeh miały miejsce w latach 1962-1964, jed-

nak proces publikacji odnalezionych przedmiotów trwał aż do początku

XXI w. Większość znalezisk została bowiem nabyta przez the American

Schools of Oriental Research, co pociągnęło za sobą ograniczenie do nich

dostępu dla innych badaczy. Do momentu opublikowania raportu archeo-

logicznego osoby zainteresowane odkryciem były zdane na publikacje je-

dynie dwóch badaczy – F.M. Crossa 6 oraz P.W. Lappa. 7 Miały one jednak

charakter wstępnych raportów pozbawionych szczegółowych informacji.

2 Tamże, s. 1-5; F.M. Cross, Papyri of the 4th Century B.C. from Daliyeh. A Pre-

liminary Report on Their Discovery and Signiﬁ cance , w: New Directions in Biblical Ar-

chaeology, eds by D.N. Freedman, J.C. Greenfield, New York 1971, s. 51.

3 P.W. L a p p, N.L. Lapp, The Cave Clearances , w: Discoveries in the Wadi ed-Daliyeh ,

eds by P.W. Lapp, N.L. L a p p, AASOR vol. XLI, Cambridge, Massachusetts 1974, s. 7-12.

4 Tamże, s. 10.

5 M. Marciak, Die Entdeckungen in Wadi ed-Daliyeh – Hauptinformationen und

Forschungsperspektiven , „Studenckie Zeszyty Historyczne Uniwersytetu Jagiellońskiego”

10: 2007, s. 7-14; t e nże, Odkrycia w Wadi ed-Dalijeh , w: Teksty greckie i łacińskie znad

Morza Martwego , red. Z.J. Kapera, Mogilany 2008 [w druku].

6 F.M. Cross, The Discovery of the Samaria Papyri , „Biblical Archaeologist” 26:

1963, s. 118-121; t e nże, The Discovery of the Samaria Papyri , „Christian News from Is-

rael” 14: 1963, 3-4, s. 24-35; t e nże, Aspects of Samaritan and Jewish History in Late Per-

sian and Hellenistic Times , „Harvard Theological Review” 29: 1966, s. 201-211; t e nże,

Judean Stamps , „Eretz Israel” 9: 1969, s. 20*-27*; tenże, Papyri of the 4th Century B.C.

from Daliyeh... , s. 45-69.

7 P.W. Lapp, The Samaria Papyri , „Archaeology” 16: 1963, s. 204-206; t e nże,

Chronique Archeologique: Wadi ed-Daliyeh , „Revue Biblique” 72: 1965, s. 405-409.

ODKRYCIA W WADI DALIJEH A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

W 1974 roku ukazał się wspomniany raport w serii roczników

ASOR. 8 Pierwsze prace poświęcone papirusom oraz pieczęciom i pier-

ścieniom ukazały się dopiero w 1986 i 1990 roku, gdy uczniowie Crossa,

D.M. Gropp i M.J.W. Leith poświęcili tym zabytkom swe dysertacje. 9 Do

tej pory prace te nie zostały opublikowane i są dostępne jedynie w formie

fotokopii. Co więcej, praca Groppa została oparta tylko na ograniczo-

nej liczbie najlepiej zachowanych 9 papirusów. Dopiero w 1997 i 2001

roku ukazały się edycje papirusów oraz pieczęci i pierścieni w serii Di-

scoveries in the Judean Desert. 10 Choć edycja Groppa zawierała większą

liczbę odczytanych i przetłumaczonych tekstów (11) niż jego dysertacja

(9 papirusów), w wypadku większości (26) papirusów opublikowano je-

dynie zdjęcia. Edycja tych papirusów była bardzo pożądana, gdyż nawet

pojedyncze terminy okazywały się istotne dla wniosków historycznych.

Potwierdza to przykład publikacji H. Eshela, który zinterpretował termin

z WDSP 14, atkvn jako termin odnoszący się przede wszystkim do sfery

sakralnej i podniósł kwestię istnienia świątyni w Samarii przed przyby-

ciem Aleksandra Wielkiego. 11 Dziś dzięki pracom archeologicznym na

górze Gerizim wiadomo, że świątynia ta istniała tam przed podbojami

greckimi, 12 co oznacza, że przekaz Józefa Flawiusza na ten temat jest

błędny. 13

Dysertacja Groppa była poświęcona analizie formuł prawnych sprze-

daży niewolników, ze szczególnym uwzględnieniem analizy porównaw-

czej z analogicznymi formułami z Mezopotamii. Pozostałe trzy teksty

Groppa dotyczyły kwestii językowych, 14 istotne zagadnienia lingwistycz-

8 Discoveries in the Wadi ed-Daliyeh , eds by P.W. Lapp, N.L. Lapp, „Annual of

the American Schools of Oriental Research”, vol. XLI, Cambridge, Massachusetts 1974.

9 D.M. Gropp, The Samaria Papyri from the Wadi ed-Daliyeh . The Slave Sales ,

Harvard 1986; M.J.W. Leith, Greek and Persian Images in Pre-Alexandrine Samaria:

The Wadi ed-Daliyeh Seal Impressions , Harvard 1990.

10 M.J.W. Leith, Wadi Daliyeh I: The Wadi Daliyeh Seal Impressions , w: Discover-

ies in the Judean Desert , vol. XXIV, Oxford 1997; D.M. G ropp, Wadi Daliyeh II: The

Samaria Papyri from Wadi Daliyeh , w: Discoveries in the Judean Desert , vol. XXVIII,

Oxford 2001.

11 H. Eshel, Wadi ed-Daliyeh Papyrus 14 and the Samaritan Temple (po hebr.),

„Zion” 61: 1996, s. 359-365.

12 M. Stern, Y. Magen, Archaeological Evidence for the First Stage of the Sa-

maritan Temple on Mount Gerizim , „Israel Exploration Journal” 52: 2002, s. 49-57;

Y. Magen, Mount Gerizim Excavations , vol. I: The Aramaic, Hebrew and Samaritans

Inscriptions , Jerusalem 2005.

13 Józef Flawiusz, Antiquitates XI, 324.

14 D.M. G r o p p, The Language of the Samaria Papyri: A Preliminary Study ,

MICHAŁ MARCIAK

ne w analizie tekstów z Samarii można również odnaleźć w publikacjach

J.C. Greenﬁ elda 15 i H. Tadmora. 16

Z kolei dwie pozycje M.J.W. Leith są najważniejszymi pracami poświę-

conymi pieczęciom z Wadi Dalijeh. Edycja pieczęci w serii DJD stanowi

uzupełnioną i znacznie przepracowaną wersję rozprawy doktorskiej autorki.

Ponieważ nie wszystkie znalezione przez Beduinów przedmioty zostały ku-

pione przez ASOR, przypuszcza się, że wśród takich znalezisk znajdowały

się również pieczęcie, które traﬁ ły na rynek antykwaryczny i zostały nabyte

przez indywidualnych kupców. W pracy E. Sterna z 1992 roku opublikowa-

no 40 pieczęci, które autor, na podstawie porównawczej analizy wyobra-

żeń pieczętnych, uważa za pochodzące z tego samego zbioru, co pieczęcie

opublikowane przez M.J.W. Leith. 17 Należy również zauważyć, że przed-

miotem prac M.J.W. Leith jest głównie analiza wyobrażeń napieczętnych,

a autorka zasadniczo nie zajmuje się wyciąganiem historycznych wniosków

ze swych szczegółowych badań sfragistycznych. Zatem w pracy M.J.W.

Leith znajdują się m.in. wnioski dotyczące obecności licznych motywów

zaczerpniętych z kręgu kultury greckiej. 18 Zasadniczo badaczka nie poświę-

ca jednak uwagi religijnym konsekwencjom takiej postawy kulturowej.

Oprócz kilku wstępnych uwag F.M. Crossa, 19 jedyne prace poruszają-

ce zagadnienia antroponomii tekstów z Samarii to publikacje R. Zadoka, 20

„Maarav” 5-6 (1990), s. 169-187; D.M. Gropp, The Origin and Development of the Ara-

maic Sallit Clause , „Journal of Near Eastern Studies” 52: 1993, s. 31-36; D.M. Gropp,

The Wadi Daliyeh Documents Compared to the Elephantine Documents , w: The Dead Sea

Scrolls Fifty Years after Their Discovery, Proceedings of the Jerusalem Congress , July

20-25 1997, eds by L.H. Schiffman, E. Tov, J.C. VanderKam, Jerusalem 2000,

s. 826-835.

15 J.C.Greenfield, Babylonian-Aramaic Relationship , w: XXV. Rencontre Assyrio-

logique Internationale Berlin , eds by H.-J. Nissen, J. Renger, Berlin 1982, s. 471-482.

16 H. Tadmor, The Aramaization of Assyria: Aspects of Western Impact , w: XXV.

Rencontre Assyriologique Internationale Berlin , eds by H.-J. Nissen, J. Renger, Berlin

1982, s. 449-470.

17 E. Stern, A Hoard of Persian Period Bullae from the Vicinity of Samaria , Mich-

manim 6, Haifa, 1992, s. 7-30, 41*.

18 M.J.W. L eith, Wadi Daliyeh I... , s. 26, 30-31.

19 F.M. Cross, The Discovery... , BA 26: 1963, s. 115; F.M. C ross, The Papyri and

Their Historical Implications , w: Discoveries in the Wadi ed-Daliyeh , eds by P.W. Lapp,

N.L. L a p p, AASOR, vol. XLI, Cambridge, Massachusetts 1974, s. 20; F.M. C ross,

A Report on the Samaria Papyri , w: Congress Volume Jerusalem 1986 , ed. by J.A. Emer-

t o n, Leiden 1988, s. 23.

20 R. Zadok, The Pre-hellenistic Israelite Anthroponymy and Prosopography , Leu-

ven 1988; t e nże, A Prosopography of Samaria and Edom/Idumea , „Ugarit-Forschungen”

30: 1998, s. 781-828.

ODKRYCIA W WADI DALIJEH A SAMARIA W OKRESIE PERSKIM

J. Zsengellera, 21 H. Eshela 22 oraz A. Lemaire. 23 Zostały one jednak napisa-

ne przed edycją papirusów przez Groppa w 2001 roku, dlatego nie korzy-

stały z wszystkich danych zawartych w odnalezionych papirusach.

Stosunkowo liczne prace (mające charakter ogólnych przedstawień

historii Izraela w okresie perskim lub zajmujące się historią relacji sama-

rytańsko-żydowskich) odwołują się do informacji o administracji Sama-

rii oraz do zagadnień chronologicznych, których wiedzę zawdzięczamy

m.in. odkryciom w Wadi Dalijeh. 24 Wśród tych prac na szczególną uwagę

zasługują publikacje A. Crowna 25 i H. Eshela. 26 Pierwotne ustalenia szko-

ły Crossa spotkały się jednak z krytyką. 27 Ponadto ostatnie trzy dziesięcio-

lecia były obﬁ te w znaleziska nowego materiału epigraﬁ cznego i numiz-

matycznego. Najnowszy materiał epigraﬁ czny i numizmatyczny, który

stanowi płaszczyznę porównawczą dla papirusów i inskrypcji z Wadi Da-

21 J. Zsengeller, Personal Names in the Wadi ed-Daliyeh , „Zeitschrift für Althe-

braistik” 9: 1996, s. 182-189.

22 H. Eshel, The Samaritans in the Persian and Hellenistic Periods: The Origin of

Samaritanism (PhD, po hebr.), Jerusalem 1994 (non vidi); t e nże, Israelite Names form

Samaria in the Persian Period , w: These Are the Names, Studies in Jewish Onomastics , eds

by A. Demsky, I.A. Reif, J. Tabory, Ramat-Gan 1997, s. 17-31.

23 A. Lemaire, Das Achämenidische Juda und seine Nachbarn im Lichte der Epi-

graphie , w: Religion und Religionskontakte im Zeitalter der Achämeniden , ed. by R.G.

Kratz, Gütersloh 2002, s. 221-222 (non vidi).

24 Zob. m.in. H.G. K ippenberg, Garizim und Synagoge. Traditionsgeschichtli-

che Überlieferung zur samaritanischen Religion der aramäischen Periode , Berlin–New

York 1971; R.J. C oggins, The Origins of Samaritanism Reconsidered , Oxford 1975;

F. Dexinger, Limits of Tolerance in Judaism : The Samaritan Example , w: Jewish and

Christian Self-Deﬁ nition , vol. II: Aspects of Judaism in the Graeco-Roman Period , ed. by

E.P. Sander, Philadelphia 1982, s. 88-114; L. Grabbe, Josephus and the Reconstruc-

tion of the Judean Restoration , „Journal of Biblical Literature” 106: 1987, s. 231-246;

D. Schwartz, On Some Papyri and Josephus’ Sources and Chronology for the Persian

Period , „Journal for the Study of Judaism” 21: 1990, s. 175-199; A.D. Crown, Redating

of the Schism between the Judeans and the Samaritans , „Jewish Quarterly Review” 82:

1991, 1-2, s. 17-50; M. Stern, Y. Magen, dz. cyt., s. 49-57; J.W. Betlyon, A People

Transformed: Palestine in the Persian Period, „Near Eastern Archaeology” 68: 2006,

s. 4-58; R.G. Kratz, Das Judentum im Zeitalter des Zweiten Tempels , Tübingen 2004;

G.N. Knoppers, Revisiting the Samarian Question in the Persian Period , w: Judah and

the Judeans in the Persian Period , Winona Lake, Indiana 2006, s. 273-279.

25 A. Crown, Another Look at Samaritan Origins , w: Essays in Honour of G.D.

Sixdenier, New Samaritan Studies of the Societe d’Etudes Samaritaines , vol. III-IV, eds by

A.D. Crown, L.A. Davey, Sydney 1995, s. 146-147.

26 H. E s h e l, Israelite... , s. 9.

27 Zob. zwłaszcza L. G rabbe, dz. cyt., s. 236- 242; D. Schwartz, dz. cyt., s. 175-

199; R.G. Kratz, dz. cyt., s. 93-121.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: