Zmysły.pdf

ZMYSŁY (gr.  [aisthéseis], łac. sensus) – zespół władz (sprawności,

czuć) będących bezpośrednim źródłem działań duszy, zapodmiotowanych w

organach cielesnych człowieka (a także zwierzęcia), których celem działania

jest obrona życia danego organizmu i aktualizacja jego psychicznych i

fizycznych potencjalności.

Życie zmysłowopoznawcze przejawia się w percepcji, czyli postrzeganiu,

w którym człowiek przez z. styka się z rzeczą. Warunkiem postrzegania jest

poznanie zmysłowe (czyli czucie) poszczególnych z. zewnętrznych, które

bezpośrednio stykają się z rzeczą poznawaną, oraz z. wewnętrznych, które

czynią to pośrednio.

Z MYSŁY WEWNĘTRZNE . Tomasz z Akwinu wskazał na konieczność istnienia

z. wewnętrznych: „Jeśli natura nie zna braków w jej koniecznych składnikach,

to dusza sensytywna musi posiadać tyle czynności, ile ich jest potrzebnych dla

zachowania życia zwierzęcia. I jeśli którekolwiek z tych czynności nie dadzą

się sprowadzić do wspólnego źródła, wówczas muszą posiadać źródła-władze

odrębne, albowiem władze są bezpośrednim źródłem czynności duszy” ( S. th. ,

I, q. 78, a. 4). Zauważył, że konieczne jest, by zwierzę postrzegało nie tylko

przedmioty obecne, ale także nieobecne, gdyż w przeciwnym razie nie

szukałoby pokarmu wówczas, gdy nie jest on bezpośrednio dostępny.

Potrzebne jest, by poznawało rzeczy użyteczne i szkodliwe dla swej natury i

pamiętało raz poznane przedmioty. Tego rodzaju czynności w swych

strukturach są do siebie niesprowadzalne, wobec tego każda z nich ma swoje

odrębne źródło-władzę, z której wypływa działanie. Władzą, która umożliwia

postrzeganie, jest z. wspólny, zaś władzą, która zachowuje poznane obrazy,

jest wyobraźnia; poznania rzeczy użytecznych czy szkodliwych dla zmysłowej

natury dokonuje władza oceny zmysłowej, czyli instynkt, pamięć zaś

odpoznaje rzeczy już raz poznane.

Z. wspólny. Doświadczenie wskazuje, że nie mamy jakiegoś

odizolowanego poznania zmysłowego. Dokonuje się ono w ramach

postrzegania całościowego. Wprawdzie asocjacjoniści głoszą, że nasze

postrzeganie składa się z elementów uprzednio uchwyconych w zmysłowym

poznaniu, jednak to, co spostrzegamy, to cały przedmiot, cała struktura, która z

punktu widzenia funkcji poznawczej jest czymś pierwszym. Fakt postrzegania

całego przedmiotu suponuje, że istnieje jakiś z. – różny od z. zewnętrznych,

Zmysły PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

gdyż żaden z. zewnętrzny, zdeterminowany do czucia w zakresie określonych

tylko jakości zmysłowych, nie może sam ogarnąć całego przedmiotu. Jeśli

żaden ze z. nie może tego dokonać oddzielnie, więc wszystkie razem też nie

mogą tego dokonać. Fakt jednego postrzegania świadczy zatem o tym, iż

wyszło ono z jednego źródła, które nazywamy z. wspólnym, dlatego że w

postrzeżeniu zbiegają się i syntetyzują wrażenia z. zewnętrznych.

Nie znaczy to, że z. wspólny jest władzą duchową. On również jest z.

posiadającym własny organ. Wnioskujemy o tym na podstawie analizy

przedmiotu poznania z. wspólnego, czyli konkretnego postrzeżonego bytu.

Postrzeżenia nasze są konkretne, odnoszą się do konkretnej materialnie

istniejącej rzeczy. Konkretne ujęcie poznawcze rzeczy materialnej jest funkcją

poznania czysto zmysłowego, a więc poznania w swej wewnętrznej strukturze

uzależnionego od materii, czyli wypływającego z organu materialnego.

Z. wspólny tłumaczy poznanie jakości zmysłowych wspólnych, jakimi są

np. ruch, wielkość, figura, trwanie, przestrzeń. Wszystkie te jakości zmysłowe

schodzą się w jakiś sposób w ruchu. Problem poznania jakości wspólnych

sprowadza się więc do poznania ruchu. Ruch zaś, zdaniem Arystotelesa,

poznajemy przynajmniej dwoma z.: wzrokiem i dotykiem. Nie znaczy to, by

inne z. nie brały w tym udziału. Poznanie ruchu za pośrednictwem

przynajmniej dwu z. zewnętrznych świadczy o tym, że percepcja tych wrażeń

wspólnych dokonuje się właściwie tylko przez z. wewnętrzny wspólny. Tylko

dzięki niemu dokonuje się skoordynowana reakcja na jeden przedmiot,

oddziałujący na podmiot poznający. Funkcja poznawcza z. wspólnego, jaką

jest postrzeganie, łączy się z innymi jego funkcjami swoistą świadomością

zmysłową. Świadomość zmysłowa sprowadza się do możliwości poznania-

doznania przez zwierzę (czy człowieka na poziomie poznania zmysłowego)

konkretnych wrażeń zmysłowych, odbieranych za pomocą z. zewnętrznych. W

wyniku tego istnieje możliwość uwagi zmysłowej, polegająca na dostosowaniu

się do lepszej, ostrzejszej percepcji tych właśnie wrażeń.

Wyobraźnia. O istnieniu wyobraźni wiemy na podstawie jej funkcji.

Wyobrażeń nie możemy pojmować jako obrazów rzeczy – takie pojmowanie

(hołdowali mu asocjacjoniści i idealiści) sprzeczne jest z naszą świadomością.

Świadomość nie informuje nas o tym, że w spontanicznym poznaniu

poznajemy obrazy zawarte w naszej świadomości, lecz że oglądamy treści

Zmysły PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

konkretnej rzeczy. Wyobrażenia nie są więc przedmiotem naszego

spontanicznego poznania, lecz są znakami-obrazami, czyli znakami

formalnymi, w ramach których poznajemy treść rzeczy nieobecnej w naszym

postrzeganiu. Gdybyśmy poznawali wyobrażenia jako obrazy, a nie jako treści

konkretne rzeczy wyobrażonych, wówczas popadlibyśmy w idealizm i

agnostycyzm – nie mielibyśmy żadnej podstawy, by sądzić, że poznanym przez

nas obrazom odpowiada jakaś rzeczywistość.

Fakt istnienia wyobrażeń mówi o tym, że istnieje z., czyli władza

poznawcza, która wytwarza i poznaje w ramach wyprodukowanych przez

siebie wyobrażeń. Skoro wyobrażenia są określoną rzeczywistością, aktem,

którego przedtem nie było, wobec tego musi istnieć możność, czyli władza

produkująca te akty. Jeśli do natury wyobrażeń należy reprezentowanie

konkretnej materialnej treści rzeczy, wówczas istnieje zdwojenie: treści

reprezentatywnej oraz funkcji produkującej tę reprezentację, czyli zdwojenie z

podmiotu i przedmiotu jako przedmiotu; istnieje zatem fakt poznania. Władza

wytwarzająca wyobrażenia, poznaje rzeczywistość w ramach tych wyobrażeń.

Zatem, wyobraźnia produkuje wyobrażenia i równocześnie w ich ramach

poznaje rzeczywistość na swój sposób zaprezentowaną. Wyobraźnia jest

władzą organiczną, o czym niezbicie świadczy struktura jej aktów: wyobrażeń.

Wyobraźnia jest właściwością nie tylko człowieka – posiadają ją również

zwierzęta; wnioskujemy to na podstawie analogii zachowania się zwierzęcia i

człowieka w niektórych przypadkach. Człowiek ma świadomość swoich

wyobrażeń. Mają one na celu zachowanie wrażeń poznawczych rzeczy już

nieobecnej. Dzięki temu można poznawać rzecz podczas jej nieobecności.

Również fakt pamięci zmysłowej suponuje istnienie wyobrażeń. Zwierzęta

posiadają pamięć zmysłową w stopniu wybitnym, z czego wynika, że posiadają

także wyobraźnię.

Pamięć zmysłowa. W procesie postrzegania możemy reagować nie

tylko na obecne przedmioty, ale także na dawne, które w danej chwili na nas

nie działają, ale działały wcześniej. Odpoznawanie przedmiotów poznanych w

minionym czasie jest pamięcią zmysłową w sensie właściwym. Przedmiot

uprzednio poznany, w rzeczywistości może już nie istnieć, jednak może

dokonać się jego poznanie w ramach wyobrażeń. O ile bowiem poznajemy

treść wyobrażeń jako już dawniej poznanych, wówczas poznajemy, a

Zmysły PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

właściwie odpoznajemy czy rozpoznajemy przedmiot. Wynika stąd, że pamięć

jest silnie związana z wyobrażeniami. U człowieka pamięć łączy się z

przypominaniem (reminiscentia), przypominanie zaś polega na tym, że z jednej

rzeczy odpoznanej przechodzimy za pomocą porównań (czyli jakiegoś

dyskursu) do następnej, której nie pamiętamy. Przypominanie zawiera więc 2

elementy: wyobrażenie i dyskurs, czyli konkretne rozumowanie, przechodzenie

z jednego wyobrażenia do drugiego. Dokonuje się to przez rozum, który

porównuje wyobrażenia jedne z drugimi tak, że doprowadza do odpoznania

rzeczy uprzednio poznanej. Właśnie na skutek wpływu rozumu przypominanie

jest już funkcją czysto ludzką, nieznaną światu czysto zmysłowemu.

Z punktu widzenia filozoficznego pamięć jest władzą posiadającą

zdeterminowane akty. Aktem pamięci w sensie ścisłym jest poznanie rzeczy

jako już uprzednio poznanej. Stąd z pamięcią łączy się fakt ujęcia czasu. Ujęcie

czasu może dokonać się także u zwierząt, o ile przez swój z. wspólny poznają

ruch ciągły, któremu zwierzę podlega. Poznając ruch ciągły, zwierzę może

sobie uformować wyobrażenie ruchu ciągłego. I w tym wyobrażeniu może

pojąć jakiś fakt jako początek lub fazę tego ruchu, fakt zaś drugi, jako fazę

końcową lub kolejną fazę tego ruchu. Na tym tle poznaje pewne rzeczy jako

minione, czyli o ile ta rzecz była postrzeżona w jakiejś fazie ruchu ciągłego,

któremu zwierzę nieustannie podlega. Nie ma więc tu i nie jest potrzebne

ujęcie czasu jako obiektywnej miary ruchu, lecz jest ujęcie ruchu materialne,

jako pewnej zmiany, jako ruchu ciągłego, któremu podlega podmiot poznający.

Poznanie w aspekcie przeszłości postuluje specjalną władzę także z tego

względu, że istnieją ludzie posiadający bardzo dobrą percepcję, a niemający

dobrej pamięci, posiadający żywą wyobraźnię, lecz nie pamiętający faktów

minionych. Pamięć jest funkcją zmysłową, gdyż pojęcia jako takie, a co za tym

idzie również poznanie intelektualne nie mieszczą w sobie elementów

czasowych, jako że oderwane są od konkretnego sposobu bytowania.

Instynkt, czyli władza oceny zmysłowej. Istnieje trudność w

umiejscowieniu instynktu w obrębie psychologii. Tomasz z Akwinu, podobnie

jak wcześniejsi autorzy scholastyczni, słusznie uważał instynkty za przejaw

władzy poznawczej, posiadającej swój zdeterminowany przedmiot.

Oddzielną kwestią jest analiza instynktu u człowieka. Jest to problem

szczególnej wagi ze względu na to, że u człowieka instynkt jest na usługach

rozumu. Zachodzi tu synteza poznania zmysłowego z intelektualnym. Próba

wyjaśnienia instynktów zaowocowała różnymi teoriami, m.in.: teoria

odruchów (Kartezjusz, J. Loeb, H. Spencer, R. Minkiewicz, I. P. Pawłow,

behawioryści), teoria inteligencji (É. Bonnot de Condillac, Ch. R. Darwin, Ch.

Richet, J. Maréchal, H. Nussbaum), teoria ewolucjonistyczna (J. B. de

Lamarck, H. Bergson), teoria innatyzmu (Maine de Biran, B. de Haan, D. J.

Mercier, J. Frobes, J. Lindworsky, Donat, Schneider, L. de Lossada), teoria P.

Siwka.

Teorie te nie wyjaśniają zadawalająco specyfiki instynktu u człowieka i

są przeniknięte redukcjonizmem. Najbardziej zbliżona do rzeczywistości jest

teoria P. Siwka, aczkolwiek zjawiska instynktów nie tłumaczy do końca.

Odwoływanie się do wyobrażeń czynności jest dowolne – skąd bowiem tego

rodzaju wyobrażenia czy idee czynności miałyby powstać? – czy byłyby to

wyobrażenia odtwórcze? – nie, bo są to idee, które kierują czynnością mającą

dopiero nastąpić. Wobec tego na gruncie tej teorii musielibyśmy przyjąć jakieś

wyobrażenia wrodzone dla czynności, które mają dopiero nastąpić.

Filozoficzna interpretacja instynktu . Czynności instynktowne występują

w życiu zwierząt w ich celowym działaniu, zwł. na tle szczegółowej

determinacji działania zwierzęcia nakierowanego na jakiś przedmiot. Fakt

celowości, czyli zdążania do zdeterminowanego dobra, nasunął psychologom

koncepcję instynktów-popędów jako przejawów funkcji pożądawczej

zwierzęcia. Stanowisko takie jest słuszne, gdyż wszelkie działanie dokonuje się

pod wpływem czynników emocjonalnych, pożądanie bowiem rządzi

bezpośrednio zewnętrznymi ruchami zwierzęcia.

Czy jednak samo pożądanie tłumaczy wszystko? Pożądanie – zarówno w

formie uczuciowej, jak i wolitywnej – jest dążeniem do czegoś określonego

przez poznanie. Zatem to poznanie leży u podstaw czynności instynktownych.

Konieczność poznania w czynnościach instynktownych ukazuje się dobitnie na

tle natury działającej, gdyż działanie jakiejś natury jest zgodne z nią samą, nie

może się jej sprzeciwiać. Skoro natura zwierzęca jest naturą poznającą, zatem i

działanie poznającej natury musi być z nią zgodne, czyli musi być oparte na

poznaniu. Gdy zwrócimy uwagę na czynności instynktowne, to zauważymy, że

wypełniają one wszelkie warunki czynności specyficznie zwierzęcej, gdyż

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: