Maria Rodziewiczówna - Magnat.pdf - Maria Rodziewiczówna - noczbrodni

M ARIA R ODZIEWICZÓWNA

M AGNAT

W YDANIE PIERWSZE : W ARSZAWA 1899 S. L EWENTAL

WYDANIE VI: P OZNAŃ 1931 W YDAWNICTWO P OLSKIE R. W EGNER ,

(„P ISMA ” T . 10)

Marzec z deszczem, śniegiem i wichrem szalał nad dworem kuhackim. Drzewa się gięły i

jęczały, dachy skrzypiały na oborach, wszystko, co Ŝyło, ludzie i bydlęta, pozaszywało się w

pościel lub słomę, nawet suka rządcy, najczujniejsza, nie szczekała pod oficyną, ale tuląc się do

drzwi leŜała przeraŜona szałem przyrody. Noc była okropna i trzeba było bohaterstwa, by się za

próg wychylić.

JednakŜe, gdy zegar w izbie wybił dwunastą, rządca się przebudził i zaraz zerwał się z łóŜka.

Chwilę walczył ze snem i ze zmęczeniem dnia poprzedniego, potem się wzdrygnął, słysząc

wycie wichru, wreszcie zrezygnowany do obowiązku, począł się odziewać po ciemku, by nie

zbudzić matki, śpiącej w sąsiedniej stancji.

Naciągnął buty, jeszcze mokre od wieczora, koŜuszek, poszukał czapki, latarni, wyjął spod

poduszki pęk kluczów i na palcach wyszedł do sieni.

Tu juŜ wicher hulał w najlepsze, ledwie mu dozwolił zapalić świecę w latarni. Za drzwiami

suka, usłyszawszy pana, zapiszczała radośnie i gdy otworzył, wpadła mu pod nogi Razem, z nią

pęd wichru zatamował mu prawie oddech.

— Idź do stancji, Warta! — rzekł łagodnie do suki, czując, Ŝe drŜy cała.

Ale gdzieŜby Warta odstąpiła swego chlebodawcę. Polizała mu rękę i wybiegła pierwsza.

Wyszedł i on na swą zwykłą codzienną inspekcję i przede wszystkim zagwizdał na nocnego

stróŜa. Odpowiedział mu wicher szyderczym chichotem.

Naiwny teŜ rządca, aby mniemać, Ŝe stróŜ na taką porę jest gdzie indziej niŜ w kuchni, przy

piecu. Światełko latarni ruszyło przez podwórze, do obór, skrzypnęły drzwi, rządca zajrzał w

słomę, pastucha nie było. JuŜ chciał wracać i szukać go w czworakach, gdy jakiś jęk bydlęcy

rzucił go w stronę. Tam zaplątana w łańcuchach, dusiła się krowa. Odmotał ją, pomógł wstać,

przeszedł z końca w koniec oborę, obejrzał kaŜdą sztukę uwaŜnie i wyszedł. Mijając spichlerz

usłyszał jakiś łoskot i ujrzał drzwi tylne nie zamknięte. Ruszył tedy na górę, brząkając kluczami,

zamknął je. Obszedł wkoło stodołę, obejrzał zamki bram, wstąpił do stajni i owczarni, i wszędzie

znalazł mniejszy lub większy niedozór. Gniew jego wzbierał. Tak okrąŜywszy całe gumno,

skierował się ku czworakom. Wszystko spało, nigdzie światła. Otworzył jedne drzwi na prawo i

krzyknął:

— Michał, do obory mi zaraz! Bedrycha omal się nie udusiła. Niech no się trafi jaki wypadek,

będę wiedział, kto winien, piecuchu jeden! Marsz!

Zwrócił się do drzwi lewych i dalej ciągnął:

— Marek! StróŜujesz ty dobrze pieca! Nie wyniosą go, jestem pewny! Ale twoją pensję

stróŜowską wyniosą ci z księgi sztrafy! Czemu brama od szopy nie zamknięta?

Zaruszało się na prawo i lewo, a on dalej szedł korytarzem i znowu drzwi otworzył.

— Panie Owsiński, czemu to drzwi od spichlerza stoją otworem? Zamknąłem je sam tym

razem, ale drugi raz nie zamknę.

Senny głos odpowiedział ze środka:

— Musiał je wicher otworzyć. Ja zamknąłem, jak Boga kocham!

— Tak teŜ pan Boga kochasz! A wy, Ćwiartuki, dlaczego wydajecie fornalom owies nie

wiany, bez miary? W stajni pełne Ŝłoby!

— A dalibóg nie dawałem! — odparł drugi głos.

— Więc wam ukradli. Jeszcze lepiej. Po to stoicie jak wiecha w stodole?

Zatrzasnął drzwi i wyszedł z czworaków.

Za nim pogoniły z czterech ust poboŜne Ŝyczenia:

— Bodaj cię najjaśniejsze pioruny! Bodajś ręce i nogi pokręcił! Bodaj cię tak po śmierci czart

nosił! Bodajś oślepł!

Pomimo szczerości tych Ŝyczeń rządca zdrów i cały stanął na swym ganku.

Z czworaków wyszedł pastuch i stróŜ, a dąŜąc ku oborom, wylewali resztę Ŝółci.

— A pies przeklęty! Siedem skór by z człowieka obdarł i jeszcze mu byłoby mało. Niech no

pani umrze, to weźmie zapłatę.

Będzie mu za wszystko! Niech no starej nie stanie, psami go synowiec wyszczuje.

— A stara podobno źle — mówił lokaj.

— Niedługo naszej męki. Przebędziemy przybłędę.

— OnŜe podobno teŜ krewny starej.

— Przypisał się do bogaczki. Z łaski wzięła, bo zdychał z głodu z matką. A teraz, jak się

wypasł, pana udaje. Synowiec go nie cierpi! Schudnie bestia prędko, jak trzeba będzie na chleb

zarobić samemu, zamiast nami orać!

Zniknęli za węgłem. W czworakach, w stancji pisarza i gumiennego rozległa się teŜ rozmowa:

— Dalibóg zamknąłem! Ten łotr pewnie łŜe, byle mieć okazję I do łajania.

— Diabeł go nosi w taki psi czas — dodał gumienny.

— Pewnie się wcale nie kładł, ino się włóczył od Marcysi do Małgosi. Porządny człowiek, jak

się w dzień napracuje, śpi jak kamień, ale jak się kto na szpiega i szelmę urodzi, to diabeł w nim

siedzi i gna! Wychowaliśmy sobie dopiero dręczyciela!

— DosłuŜy się on nagrody. Stara ledwie Ŝyje, a sukcesor wyŜenie go natychmiast.

— MoŜe mu stara co zapisze.

— Chyba, toć liŜe jej nogi i pełza jak pies.

— A nas traktuje jak chamów. Choć my takie same sługi płatne jak on.

— Oho, fanaberia hrabska, a goły jak bicz!

— śeby mu kto raz za nas oddał, toby spokorniał. Ale wszyscy tchórze.

— To czemu pan nie spróbujesz pierwszy? — szyderczo wtrącił gumienny. — Pan teŜ

szlachcic.

— Właśnie dlatego nie chcę na takim szpiegu rąk walać.

— I jeszcze pytanie, czyby mu pan dosięgnął do twarzy. Pisarz umilkł i po chwili obadwa

zasnęli.

Rządca tymczasem wrócił do stancji, zawołał za sobą Wartę i zabierał się do odpoczynku.

Obudziła się jednak matka, zakaszlała stękając:

— Czy to ty, Olek?

— Ja. Na gumno chodziłem.

— A co słychać w pałacu?

— Nie wiem. Zapewne spokojnie, kiedy mała nie przyszła. Niech mama śpi!

Zapanowała cisza. Wicher na dworze szalał i śnieg z deszczem bił o szyby, słychać było

niekiedy trzask łamiących się gałęzi. Rządca zasnął snem kamiennym, spokojny teraz do rana.

Śniło mu się jakieś polowanie, krzyki, naganki, granie ogarów, strzały. Wtem się ocknął.

To Warta ujadała u okna, w które ktoś stukał, a matka wołała:

— Olek! Olek! Wstawaj! Ktoś się dobija.

Zerwał się, przystąpił do okna. Drobna postać tuliła się do ściany, stukając w szybę.

— To mała z pałacu — rzekł.

— Otwórz jej Ŝywo! Mój BoŜe, pewnie, nieszczęście! — odparła matka zapalając zapałkę.

Rządca odział się znowu, mrucząc:

— Jak ma być koniec, niech będzie. JuŜ mam dosyć tego Ŝycia. Cicho, Warta! Swój!

Otworzył drzwi i wpuścił do stancji dziewczynkę drobną, czarną, otuloną szalem.

— CóŜ tam? Pani gorzej? — spytał.

Ale dziewczynka biegła do drugiej stancji, chlipiąc i dysząc.

— Pani Kalinowska! Pani umiera! Kazała posłać po księdza zaraz i panią woła! Niech pani

zaraz idzie! Ja się boję sama wracać!

Dziecko się trzęsło ze strachu i zmęczenia; usiadła w progu na kuferku, chlipiąc.

Kalinowska ubierała się prędko. Syn wyszedł, by wyprawić bryczkę po księdza.

— JakŜe się to stało? Mów! Toć z wieczora dobrze zjadła i zasnęła.

— Ja nie wiem! Ja spałam przy łóŜku na ziemi. AŜ tu czuję, Ŝe mnie pani uderza pantoflem po

twarzy, więc się zerwałam. Kazała zapalić świecę. Siedziała w łóŜku bardzo straszna i woła:

„Poślij po księdza, zawołaj Kalinowską, prędzej, ja zaraz umrę!” Więc poleciałam.

Kalinowska juŜ była gotowa. Otuliła się szalem i wyszły. Na progu spotkała syna,

— Wyślę zarazem depeszę do Wojewódzkich — rzekł.

— A toć zabroniła ci wczoraj.

— To i cóŜ? Kiedy umiera, to mój obowiązek uprzedzić spadkobierców. Po śmierci nie

przemówi, Ŝe to ona broniła, a Ŝywi powiedzą, Ŝem ja intrygował.

— A jak się jej polepszy, to się jej narazisz i nic ci nie da. Zobaczysz!

— A niech tam! Krzyw chodzić nie umiem, a nie da, to i owszem. Będę wykwitowany z długu

wdzięczności i wolny.

— I nędzarz — mruknęła stara.

— A niech tam! — powtórzył swoje zwykłe słowo z zuchwalstwem wielkiej siły i młodości.

Kobieta nic nie rzekła więcej, bo się wkoło poczęli ludzie budzić i wychodzić; poszła w stronę

pałacu, a za nią; jak cień, dreptała dziewczynka.

Generałowa Wojewódzka, magnatka, dziedziczka dóbr i kapitałów, wdowa bezdzietna,

umierała.

śyła za długo dla synowca, który się postarzał, oczekując w Warszawie, na miernej posadce

— milionów.

Generałowa nienawidziła w ogóle wszystkich ludzi, a w szczególności rodziny męŜa, jak jego

nienawidziła za Ŝycia, nie mogąc mu darować mnogich niewierności i marnotrawstwa jej własnej

fortuny.

Wiedziała, Ŝe ubóstwiał bratową, Ŝe się z nią naśmiewał z Ŝony, Ŝe majątkiem jej opłacał

fantazje i zbytki tamtej. Gdy umarł, rozpoczęła zemstę.

Patrzyła z radością, jak brat męŜowski zbankrutował, daremnie błagając ją o pomoc; cieszyła

się, gdy syn jego w ciągłym niedostatku wegetował na marnej posadce,, nie dała im nigdy

szeląga, nie przyjęła nawet w gościnę.

Rozwinął się w niej egoizm i sknerstwo, podejrzliwość i niewiara. Nie miała faworytów ani

przyjaciół, rządziła wszystkim sama.

Z czasem jednak poczuła starość, bezsilność i wtedy sprowadziła do Kuhacza daleką ubogą

krewną wdowę, z synem wyrostkiem. Dla wdowy zdało się to szczęściem i przyszłością świetną

dla syna. Istotnie, generałowa posyłała go do szkół, potem na praktykę agronomiczną za granicę i

wreszcie uczyniła go rządcą swych rozległych dóbr. Wdowa tymczasem wysługiwał się ile sił,

znosząc złe humory, wypominanie dobrodziejstw i słuŜebne stanowisko.

Wilgotną miała stancję w oficynie i ordynarię * niewielką, sama uprawiała ogród, sama doiła

krowę, kupioną za oszczędzone przez wiele lat pieniądze.

A jednak niegdyś Kalinowska była teŜ dziedziczką i panią, tylko wielka poŜoga uczyniła ją

nędzarką–wdową, z synaczkiem kilkomiesięcznym.

* ordynaria — część zarobków pracujących w majątku ziemskim wypłacana w naturze.

Z poŜogi tej wyniosła siłę bohaterstwa i cześć u ludzi. Szczyciła się swą biedą i dobrze

wychowała syna, Ŝeby się i nim mogła szczycić.

Aleksander Kalinowski miał teraz dwadzieścia pięć lat i wypłacał się generałowej za koszt

nauki, słuŜąc, jak on to pojmował, uczciwie.

Przed kilku laty generałowa sprowadziła jeszcze jedną krewną ubogą, sierotę, dziecko.

Biedactwu temu najcięŜszy los przypadł w udziale, bo ciągłe towarzystwo nieznośnej

dziwaczki. Bywała bezustannie gderana, musztrowana, często bita, uŜywana do wszelkich

posyłek, posług, kozioł ofiarny złych humorów, kaprysów i dolegliwości magnatki. Musiała

znosić, bo nie miała nikogo na świecie, nikt nawet dobrze nie wiedział, skąd przybyła, a była za

mała i słaba, by uciec, za harda, by się poskarŜyć.

W pałacu, oprócz niej i starego lokaja, nikt nie mieszkał, generałowa nie znosiła innej słuŜby,

dziwaczała z kaŜdym dniem gorzej.

Od pewnego czasu co dzień pisała i paliła testamenty, zatroskana jednym, by synowiec nic nie

dostał; wzywała nawet rady prawnika.

Ten radził rozdać kapitały za Ŝycia, dobra obciąŜyć bankowym długiem, aby stały się

cięŜarem spadkobiercom.

Na to generałowa nie mogła się zdecydować. Rozstać się z pieniędzmi było nad jej siły. Miała

przeświadczenie, Ŝe obdarowani opuściliby ją natychmiast na pastwę choroby i śmierci, i z

niczym odprawiła doradcę.

Raz zawołała do siebie Aleksandra Kalinowskiego i groŜąc mu laską, którą się podpierała,

rzekła:

— Jestem coraz słabsza, prędko umrę, nie chcę nic dać Wojewódzkim, nie chcę ich widzieć,

ty tego pilnuj, bo jeśli się ośmielisz ich uwiadomić, nie dam i tobie nic, i wyklnę.

Rządca, chłopak smukły, piękny, silny, o twarzy zuchwałej i śmiałej, jeden tylko śmiał jej

czasem zaprzeczyć lub wypowiedzieć własne zdanie. Patrzył jej w oczy nieustraszenie, obraz siły

i szlachetności wobec niedołęstwa i uosobienia złości.

— Pani rozkazywać, mnie słuchać — odparł. — Nie dlatego to uczynię, aby mi pani co dała,

ale dlatego, Ŝe w domu pani ja nie gospodarz. Ale ani się lękam, Ŝe mi pani cofnie łaskę, ani się

klątw boję, bom prawy. Moja rzecz dobytku i roli pilnować, poza tym niczym się nie zajmuję.

Rzecz dziwna; generałowa znosiła jego zuchwałą mowę. Sierota drŜała słuchając, Kalinowska

bladła, magnatka się uśmiechała. MoŜe ją te szorstkie słowa bawiły jak coś rzadkiego. Ona

słyszała tylko pochlebstwa lub lękliwe potakiwania. I oto zachorowała i miała umrzeć.

Rządca, wyprawiwszy depeszę i konie po księdza, juŜ się nie kładł spać, siedział na zydelku

pod piecem i gotów na kaŜde wezwanie z pałacu, rozmyślał nad swoją dolą.

Marzeniem tego ptaka, z gniazda wyrzuconego, był własny kęs ziemi i powrót do sfery, w

której się urodził. Nie uŜywać mu się chciało, nie panować, ale wrócić do towarzystwa i

stosunków, z których wyszedł, odzyskać swe miejsce w świecie. Nie pogardzał, nie wstydził się

swej biedy i podrzędnego stanowiska, ale nie uwaŜał go za własne.

Był jak przechodzień w przydroŜnej oberŜy, nie Ŝył ze współoficjalistami, nie obcował z nimi,

bo czuł, Ŝe tu nie pozostanie ani się z nimi zŜyje i Ŝe są tak zdemoralizowani, iŜ nie zdołałby ich

do siebie podnieść. Nie zrozumieliby go nawet.

Do wyzwolenia rachował po trosze na legat Wojewódzkiej zapewne, ale przede wszystkim

rachował na siebie. Opętany swą ideą, stał się skąpcem, z pensji składał grosz do grosza, obywał

się bez tytoniu, bez cieńszego ubrania, bez najmniejszej fantazji i marzył na początek o małej

dzierŜawie.

W okolicy znał wszystkie folwarki, obrachował je, ocenił, o jeden juŜ nawet traktował z

właścicielem.

Maria Rodziewiczówna - Magnat.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: