37czynnikow_wstep.pdf

Wstęp

Przedstawiony w tej publikacji wybór mów Buddy pochodzi z jednego z najstarszych

istniejących obecnie zbiorów pism kanonu palijskiego, znanego pod tytułem

Saṃyutta Nikāya ( Zbiór mów ułożonych tematycznie ). Motywem przewodnim przy

wyborze tych sutt było trzydzieści siedem czynników prowadzących do

przebudzenia, znanych w tradycji therawady (Szkoły Starszych) jako sattatiṃsa

bodhi-pakkhiya-dhamm ā ∗ .

W niniejszym eseju wprowadzającym postaram się omówić niektóre aspekty

historyczno-doktrynalne pozwalające na głębsze i pełniejsze zrozumienie tych

starożytnych tekstów. Po krótkim przedstawieniu życia i działalności założyciela

buddyzmu oraz omówieniu treści jego najistotniejszych nauk rozwinę znaczenie

Saṃyutty Nikāyi wewnątrz kanonu palijskiego, zwłaszcza zaś tych jej części, w

których jest mowa o owych czynnikach wiodących do oświecenia. Ponieważ są one

zgrupowane w siedmiu kręgach tematycznych, esej ten zakończony będzie

syntetycznym omówieniem korelacji istniejących między tymi siedmioma grupami.

Życie i działalność Siddhatthy Gotamy

Dzieciństwo i młodość

Mimo że wiele faktów związanych z życiem i działalnością Siddhatthy Gotamy,

znanego później jako Budda, obrosło legendami, to sama historyczność tej postaci

nie budzi dzisiaj wątpliwości, głównie ze względu na okrycia archeologiczne na

terenach, na których żył i nauczał Gotama. Między innymi te odkrycia przyczyniły

się do wpisania w 1977 r. miasta Lumbinī (historycznego miejsca narodzin Buddy) na

Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

Chociaż dokładne daty narodzin i śmierci Gotamy nie są ustalone, to większość

uczonych przyjmuje rok 563 p.n.e. za datę jego narodzin i rok 484 p.n.e. za datę jego

śmierci (wejścia w Parinibbānę ). W tradycji therawady uznaje się, że oba te

wydarzenia, jak również przebudzenie Gotamy, miały miejsce podczas majowej

pełni księżyca. W tym właśnie dniu obchodzi się co roku najważniejsze buddyjskie

święto zwane Visākha P ū j ā (od nazwy tego miesiąca w kalendarzu hinduskim).

Wspomniane już miasto Lumbinī znajduje się w odległości 25 km od Kapilawastu

(dzisiejszy Nepal), starożytnej stolicy małego księstwa rodu Sakyów, w którym

panował Suddhodana – ojciec Buddy. Maya, matka Buddy, według legendy zmarła

pięć dni po jego urodzeniu. Same narodziny, dzieciństwo i młodość Siddhatthy nie

są zbyt dobrze udokumentowane. Późniejsze legendy wspominają o proroczych

snach i przepowiedniach braminów oraz o cudownych wydarzeniach związanych z

∗

Sattatiṃsa bodhi-pakkhiya-dhammā dosłownie należy tłumaczyć jako „trzydzieści siedem dhamm

należących do przebudzenia”, chociaż niektórzy autorzy używają określeń bardziej poetyckich, np.

Thanissaro Bhikkhu tłumaczy to jako „skrzydła [pozwalające wzlecieć do] przebudzenia” ( Wings to

Awakening ), zaś Bhikkhu Bodhi pisze o „trzydziestu siedmiu pomocach w oświeceniu” ( 37 Aids to

Englihtement ).

jego narodzinami. Ogólnie rzecz biorąc, twórców tych opowieści charakteryzowała

nadzwyczaj bujna wyobraźnia. Natomiast fakt, że w starożytnych buddyjskich

księgach informacji dotyczących tego okresu jest mało, skłania do przypuszczenia,

że pierwotny buddyzm przykładał niewielką wagę do historii życia swojego

założyciela. Z religioznawczego punktu widzenia zwraca uwagę inny fakt – ani w

całej tej fantastycznej mitologii, ani w samych buddyjskich pismach kanonu

palijskiego nie można znaleźć najmniejszego choćby śladu przypisywania Gotamie

jakiegokolwiek boskiego pierwiastka. Siddhattha nie był bogiem, nie był żadnym

synem bożym ani nawet jego wysłannikiem czy prorokiem; był zwyczajnym, chociaż

pochodzącym ze szlachetnego rodu, człowiekiem, który dzięki swoim własnym

poszukiwaniom i własnemu wysiłkowi doświadczył przebudzenia, przez co stał się

nauczycielem bogów i ludzi, którzy otrzymali wskazówki, jak samemu doświadczyć

tego stanu.

W księgach kanonicznych można znaleźć retrospektywne mowy Buddy, w których

potwierdza on, że jego młodzieńcze lata były beztroskie i pełne przepychu. Niektóre

późniejsze legendy, na których potwierdzenie brak jakiegokolwiek historycznego

dowodu, mówią o tym, że Suddhodana, zaniepokojony przyszłością swojego

królestwa z powodu proroctw braminów o porzuceniu pałacu przez swojego

jedynego syna i jego wkroczeniu na duchową ścieżkę, odizolował go od wszelkich

możliwych bolesnych zjawisk istniejących na świecie. Dopiero trzy wyprawy

Siddhatthy na zewnątrz pałacu pozwoliły mu spotkać kolejno: starca, ciężko

chorego człowieka i kondukt pogrzebowy. W ten sposób przyszły Budda odkrył, że

nierozerwalną częścią życiowego doświadczenia jest starość, cierpienie i śmierć, co

stało się później podstawą jego nauczania. Czwarta i ostatnia wycieczka poza pałac

zakończyła się spotkaniem ascety w żebraczych szatach, co podsunęło przyszłemu

Buddzie myśl o kierunku i sposobie duchowych poszukiwań wyzwolenia z tej

bolesnej egzystencjalnej rzeczywistości.

W tym czasie Siddhatthcie urodził się syn o imieniu Rāhula. Imię to oznacza

dosłownie „zakutego w kajdany”. Według tradycji Gotama w nocy, której urodził mu

się syn, opuścił królewski pałac, by rozpocząć swą podróż wiodąca do wyzwolenia;

wypowiedział wtedy znamienne słowa: Rāhu jāto, bandhanam jātam („urodził się

Rāhula” / „narodziły się kajdany”) – jest to gra słów, której nie sposób oddać w

języku polskim. Prawdopodobnie przyszły Budda zrozumiał, że rodzina i potomstwo

stanowią przywiązania tak mocne, że praktycznie uniemożliwiają wyzwolenie się z

posiadania pragnień, które – jak przekonamy się dalej – stanowią bezpośrednią

przyczynę ludzkiego cierpienia i braku zadowolenia.

Poszukiwanie i asceza

W ten sposób przemieniony w bezdomnego żebraka książę rozpoczął swoje

poszukiwania szczęścia. Robił to najpierw pod kierunkiem dwóch najbardziej

znanych świętych ascetów żyjących w owym czasie: Āḷārary Kālāmy i Uddaki

Rāmaputty. W obu przypadkach skończyło się podobnie – po wstępnych

pouczeniach Gotama, wyróżniając się niezwykła pilnością, szybko osiągał te same

subtelne stany umysłu, o których nauczali jego mistrzowie; potem był przez nich

proszony, aby kierował wraz z nimi licznymi ascetami pozostającymi pod ich

opieką. Siddhattha nie zaakceptował tych propozycji, uważając, że osiągnięte przez

niego subtelne stany umysłu nie stanowią ostatecznego wyzwolenia, którego tak

bardzo pragnął. Rozpoczął więc zupełnie nowy, samotny okres duchowych

poszukiwań.

Ideą przewodnią tych trwających sześć lat eksperymentów Gotamy było

umartwianie ciała i zmysłów. Praktyka taka nie była jego oryginalnym wymysłem,

lecz ogólnie przyjętą formą poszukiwania wyzwolenia propagowaną w tamtych

czasach przez bezdomnych wędrownych ascetów, którzy pojawili się jako

alternatywa dla skostniałej i sformalizowanej duchowości kasty braminów. Budda w

swych przemowach niejednokrotnie nawiązywał do tych ascetycznych

doświadczeń, zawsze jednak podkreślając ich bezużyteczność, jeśli chodzi o

osiągniecie ostatecznego wyzwolenia. Niemniej dają nam one pewne wyobrażenie,

do jak radykalnego poświecenia był on wtedy gotów się posunąć. Przykład z Wielkiej

mowy do Saccaki ( Māhasaccakasuttaṃ ), pochodzący ze zbioru Mów średniej długości

( Majjhima Nikāya ), jest w tym kontekście bardzo wymowny:

Pomyślałem wtedy: „Co by się stało, gdybym tak zaczął spożywać bardzo mało

pokarmu? Gdybym zadowolił się za każdym razem tylko garścią pożywienia,

cokolwiek by to było – zupa szparagowa czy soczewica, chleb świętojański czy

grochówka? Tak więc zacząłem spożywać bardzo mało pokarmu, zadowalając się za

każdym razem tylko garścią pożywienia, nieważne, czy była to zupa szparagowa czy

soczewica, chleb świętojański czy grochówka. Wtedy moje ciało osiągnęło stan

ekstremalnego wyniszczenia. Z powodu spożywania tak bardzo małej ilości

pokarmu, moje kończyny stały się podobne łodygom winogron lub łodygom

bambusa. Z powodu spożywania tak bardzo małej ilości pokarmu, moje plecy stały

się podobne garbowi wielbłąda. Z powodu spożywania tak bardzo małej ilości

pokarmu, kręgi mojego kręgosłupa dostrzec można było z przodu, jakby były one

odbiciem sznura korali. Z powodu spożywania tak bardzo małej ilości pokarmu,

moje żebra wyszły na zewnątrz jak wyniszczone belki starej, pozbawionej dachu

stodoły. Z powodu spożywania tak bardzo małej ilości pokarmu, blask moich oczu

zbladł w oczodołach niczym promień słońca sięgający dna stawu. Z powodu

spożywania tak bardzo małej ilości pokarmu, skóra na mojej głowie zwiędła i uległa

atrofii, tak jak więdnie i spala się od słońca i wiatru zielona gorzka dynia. Z powodu

spożywania tak bardzo małej ilości pokarmu, skóra mojego brzucha dotykała

kręgosłupa w taki sposób, że gdy dotykałem brzucha, czułem palcami kręgosłup, a

jak dotykałem pleców, mogłem poczuć skórę brzucha” (MN 36, 28).

Nic dziwnego, że Siddhattha znany był wówczas jako asceta Gotama, zaś ludzie

spierali się miedzy sobą, czy był on człowiekiem czarnoskórym, czy też skóra jego

była brązowa, a może popielata, jak czytamy dalej w tej samej mowie. Gotama

zamieszkiwał wtedy cmentarze i inne niedostępne miejsca pełne dzikich zwierząt,

ćwiczył zatrzymywanie oddechu aż do kompletnej utraty świadomości, a w pewnym

momencie – jeśli wierzyć starym buddyjskim podaniom – porcją dziennego

pożywienia stało się dla niego tylko jedno ziarnko ryżu. Jednak żadne z tych

nieludzkich wyrzeczeń nie przyniosło upragnionego rezultatu i Siddhattha w

dalszym ciągu nie czuł się wyzwolony. Tak więc zakończył ten proces

samoumartwiania i skrajnej ascezy, stwierdzając: „Żadne z tych umartwień nie

prowadzi do prawdziwego oświecenia”. Postanowił wtedy raz jeszcze zmienić

kierunek swoich duchowych poszukiwań, tym razem z dużo lepszym skutkiem.

Przebudzenie

Doświadczenie przebudzenia, oświecenia czy Nibbāny jest bez wątpienia punktem

zwrotnym w życiu Siddhatthy Gotamy; wtedy to z poszukującego wyzwolenia

zwykłego człowieka stał się Przebudzonym, w pełni Oświeconym, czyli Buddą. Nie

można się więc dziwić, że opisy tego doniosłego zdarzenia znaleźć można zarówno

w różnych częściach kanonu palijskiego, jak i w komentarzach do niego, legendach i

opowieściach.

W owych relacjach, w których mity mieszają się z historią, a buddyjska doktryna z

fantazją, można znaleźć m.in. opisy: proroczych snów, jakie Budda miał w noc

poprzedzającą jego przebudzenie; cudownego posiłku, jaki otrzymał, zanim usiadł

pod drzewem przebudzenia, z rąk tajemniczej dziewczyny o imieniu Sujata; ataków

Māry (buddyjskiej personifikacji zła), który za wszelką cenę chciał uniemożliwić

Gotamie osiągniecie wyzwolenia, a potem, gdy jego próby spaliły na panewce, chciał

namówić Przebudzonego, by ten przeszedł od razu do ostatecznej Nibbāny i nie

przekazywał swej wiedzy innym ludziom. Znajdziemy też niezliczone rzesze bóstw

zamieszkujących różne poziomy egzystencji, które niczym widzowie sportowych

zawodów towarzyszą duchowej walce Gotamy w noc wyzwolenia, a potem świętują

jego zwycięstwo, tworząc cudowne i ponadnaturalne zjawiska.

W całym tym legendarnym sztafażu łatwo zatracić esencję tego wydarzenia: oto

żyjący w przepychu, luksusach i pławiący się w przyjemnościach książę odkrywa, że

nic z tego nie jest w stanie zaoferować mu ani pełni szczęścia, ani pełnego

zadowolenia; że wszystko to jest przemijające i kończy się starością, chorobą i

śmiercią. Porzuca więc to wszystko i poszukuje spełnienia w ekstremalnym

umartwianiu i ascezie. Jako że i w ten sposób spełnienie nie przychodzi, dokonuje

syntezy owych dwóch przeciwieństw, odkrywając tzw. Drogę Środka jako jedyną

wiodąca do upragnionego celu. Buddyjska ścieżka wyzwolenia jest więc, w skrócie,

drogą odrzucającą zarówno bezmyślne oddawanie się zmysłowym przyjemnościom,

jak i ekstremalne umartwianie się. Owej nocy Gotama w pełni uświadomił sobie

istotę tej drogi dzięki pewnemu rodzajowi medytacji, której się oddał – medytacji,

której później nauczał i która z czasem stała się integralną częścią buddyjskiej

praktyki.

Jest bardzo prawdopodobne, że na końcowy sukces Gotamy złożyło się pewne

odległe w czasie wydarzenie. Otóż kiedy był jeszcze dzieckiem, pewnego razu

spontanicznie osiągnął medytacyjne doświadczenie zatopienia umysłowego

znanego w kanonie palijskim jako jhāna . Po bezowocnych wysiłkach pod kierunkiem

Āḷāry Kālāmy i Uddaki Rāmaputty, jak również po frustrującej sześcioletniej ascezie

właśnie wspomnienie owego wydarzenia z dzieciństwa stało się dla niego inspiracją

do zmiany kierunku poszukiwań. Zmiana ta zaprowadziła go pod drzewo Bodhi i

pozwoliła mu wytrwać w takiej kontemplacji aż do osiągnięcia Nibbāny (MN 36, 31).

Noc, kiedy się przebudził, Gotama poświęcił na medytację, której przedmiotem był

oddech ( ānāpānasati w języku palijskim); i właśnie to stopniowe wchodzenie na

coraz subtelniejsze poziomy jhāny czy stany umysłowej absorpcji sprawiło, że w

końcu poznał ostateczną wyzwalającą prawdę o naturze rzeczywistości i odszedł

stamtąd oświecony, by dzielić się swym przeżyciem z innymi.

Czterdziestopięcioletnia działalność

Doświadczywszy ostatecznego przebudzenia, Budda postanowił nauczać innych

ścieżki, która prowadzi do wyzwolenia. Esencją tej nauki są cztery szlachetne

prawdy, które w skrócie omówione zostaną dalej. Sutta, w której Budda po raz

pierwszy je objaśnił, znana jest jako Mowa o wprawieniu w ruch koła Dhammy

( Dhammacakkappavattanasuttaṃ ) i otwiera niniejszy wybór. Ta pierwsza nauka Buddy

wygłoszona po jego oświeceniu skierowana była do wybranej grupy pięciu ascetów,

którzy przedtem dzielili z Gotamą pragnienie uzyskania wyzwolenia, praktykując

surowe umartwianie się. Kontakt z Buddą i jego precyzyjne instrukcje sprawiły, że

stworzyli oni zalążek wspólnoty arahantów, tzn. w pełni zrealizowanych,

pozbawionych mentalnych skalań świętych. Fakt ten uznawany jest za początek

istnienia Saṅghi – wspólnoty oświeconych.

Jako że jednym z pierwszych kroków Buddy po oświeceniu było założenie Saṅghi , to

należy poświęcić temu kilka zdań wyjaśnienia. Słowo to ma bowiem dwa

podstawowe znaczenia. Pierwsze, bardziej potoczne, odnosi się do wspólnoty

wyświęconych mnichów i mniszek, którzy porzucając stan świecki, poświęcają cały

swój czas i wysiłek na praktykę Dhammy , czyli nauki Błogosławionego. Jednak w

sensie bardziej ścisłym Saṅgha to wspólnota wszystkich ludzi, zarówno mnichów i

mniszek, jak i osób świeckich, którzy osiągnęli jeden z czterech stopni oświecenia, o

których będzie jeszcze mowa dalej. Warto mieć to na uwadze w trakcie lektury mów

znajdujących się w niniejszym wyborze, ponieważ bardzo często Budda zwraca się w

nich do swoich słuchaczy, dożywając słowa bhikkhu , czyli mnich. Można by odnieść

przez to wrażenie, że jego nauka dotyczy tylko i wyłącznie wyświęconych mnichów,

jednak zgodnie ze średniowiecznymi palijskimi komentarzami w tym kontekście

słowo „mnich” ( bhikkhu ) należy rozumieć jako „uczeń Buddy”, „ktoś, kto przyjął

schronienie w Buddzie, Dhammie i Sandze ”, tzn. ktoś, kto posiada zaufanie do

oświecenia Buddy, do jego nauki i do wspólnoty ludzi, którzy osiągnęli wyzwolenie

niezależnie od tego, czy byli mnichami, mniszkami, czy osobami świeckimi – do nich

wszystkich bez wyjątku skierowane są te sutty.

Nie ulega wątpliwości, że podstawowym celem czterdziestopięcioletniej działalności

Buddy było założenie i skonsolidowanie czterech podążających nauczaną przez

niego ścieżką wspólnot: wyświęconych mnichów i mniszek oddających się tylko i

wyłącznie praktyce Dhammy oraz świeckich kobiet i mężczyzn wspierających

materialnie te dwie pierwsze wspólnoty i otrzymujących od nich duchowe nauki.

Wynika to m.in. z Mowy o świątyni , w której Māra zwraca się do Buddy następującymi

słowami:

Kiedyś, Czcigodny Panie, Błogosławiony złożył mi taką oto deklarację: „Nie osiągnę

ostatecznej Nibbāny , zły Māro, zanim nie będę miał uczniów-mnichów, którzy będą

mądrzy, zdyscyplinowani, godni zaufania, wolni od zniewoleń, uczeni, zdolni bronić

Dhammy , praktykujący zgodnie z Dhammą , praktykujący we właściwy sposób,

prowadzący się właściwie. Uczniów-mnichów obeznanych z doktryną swojego

nauczyciela, będących w stanie ją zrozumieć i przedstawić, nauczać jej, obwieszczać

ją i analizować, wgłębiać się w nią i objaśniać ją. Uczniów-mnichów, którzy będą

mogli dokładnie i racjonalnie obalić dogmaty innych szkół i nauczać tej jedynej

skutecznej Dhammy ”. Tak się składa, Czcigodny Panie, że w chwili obecnej

Błogosławiony ma już uczniów-mnichów, którzy są mądrzy […], którzy mogą

dokładnie i racjonalnie obalić dogmaty innych szkół i nauczać tej jedynej skutecznej

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: