CYWILIZACJE PREKOLUMBIJSKIE
Ameryka prekolumbijska- inne rozmieszczenie centrów ludności.
Ok. 20 mln Indian mieszkało przed Kolumbem. 15 mln. mieszkało w tzw. Pasie Wyższych Kultur – od Hann [?] dziś. Nowy Meksyk przez Meksyk, aż po Andy- rejony rozwinięte. Wyżyna Brazylijska, Kanada – najbardziej zacofane.
Pas Wyższych Kultur
| |
Mezoameryka (Ameryka Środkowa) Andy
Obszary Meksyku na poł. od 21
równoleżnika: Jukatan, Honduras,
Gwatemala, Salwador. - Po roku
2000 p.n.e. rozwój rolnictwa,
hodowla kukurydzy- podstawowy
środek.
Odrębne drogi rozwojowe obszarów mezoamerykańskich i andyjskich.
Brak konia i wozu- ograniczona ruchliwość.
Andy- rozwój organizacji państwowej (przez wymogi rolnictwa)- potrzeba zespołu, wspólnego działania à centralizacja władzy politycznej (np. Inkowie)- w związku z nawadnianiem i budowaniem górskich tarasów czy kamiennych świątyń. Hodowla ziemniaka.
Mezoameryka- system oparty na religii. Rozwój przez obrzędy i sztukę religijną.
Andy à powstanie państw totalnych (ograniczona własność prywatna)
Mezoameryka à brak dużych państw, twory podporządkowane religii.
Mezoamerykańska kultura trwa ok. 3000 lat- od ok. 2000- 1500 r. p.n.e. do 1500 n.e.
Epoki:
I przedklasyczna 1500- 500 p.n.e
II klasyczna 500- 925 n.e
III poklasyczna 925- 1697 r. (zdobycie ostatniego centrum Majów na Jukatanie- Tajasal)
Okres I- uprawa kukurydzy i bawełny, prymitywne cywilizacje, drewniane chatki kryte sitowiem, małe gliniane figurki- świadectwa czci sił przyrody- aż do przyjścia Hiszpanów u plemienia Tarasków.
Okres II- przewrót religijny, krystalizacja kultur, zwierzęce lub ludzkie postacie bogów (jaguar, wąż, żaba)- rzeźbieni w kamieniu. Bogowie łakną ofiar- piramidy, na nich ołtarze i świątynie. Świątynia piramidalna- malutka, wierni pod goły niebem, tworzenie dystansu.
Teocentryczna, teokratyczna kultura. Bóstwa przychylne lub nieprzychylne ludziom. Rozwój astronomii, matematyki. Pismo hieroglificzne. Rządy kapłanów. Cel: oddawanie czci bogom. Powstawanie wielkich centrów religijnych, np. Laventa- plem. Olmeków (500- 100 p.n.e), Teotihuakan (600 p.n.e), Monte Alban czy Mitla- plem. Zapoteków.
Majowie- północna cz. Gwatemali (rzeka Usumacinta) à półwysep Jukatan w Meksyku.
Szczyt rozwoju sztuki- VII- VIII w n.e.- Copan, Tikal, Palenke.
Świątynie budowlami piramidalnymi.
Ale większość społeczeństwa mieszkała w warunkach prymitywnych.
Epoka II- IX- X w. i później. Na teren Majów wdzierają się plemiona z Meksyku (ta sama grupa językowa co Aztekowie- Nahuatl)- przynoszą brutalne ofiary.
Centra świątynne- np. Chichenitza na półn. Jukatanie czy Tola w Meksyku.
MAJOWIE
Nad rzeką Usumacintą w Gwatemali. Rolnictwo prymitywne- kukurydza, brak zwierząt pociągowych czy pługa. Uprawa ziemniaków, pomidorów. Mało zwierząt domowych. Rozwinięta astronomia- dzielenie czasu. Dokładny system kalendarzowy. Stalle czasu- płaskorzeźby i napisy, nie do końca odczytane.
Rozwój rzeźby. Sztuka na dość wysokim poziomie. Ceramika barwiona. Narzędzia z miedzi, kamienia, drewna. Zabytki ze złota.
260 tys.km2- obszar Majów- trochę mniej niż dzisiejsza Polska. Jukatan & Gwatemala.
Upadek południowego obszaru- wiele teorii:
bunty społeczne wywołane rządami kapłanów wyzyskujących ludność do budowy świątyń/ wyjałowienie rolnicze- nieużyteczna okolica z powodu gospodarki żarowej.
Ośrodki świątynne- miasta, ale nie stricte mieszkalne, raczej zamieszkałe przez kapłanów i obsługujących świątynie. Reszta- mieszka w miastach.
Tworzenie lig miast. Małe zagrożenie z zewnątrz- Jukatan oblany morzem.
Organizacja społeczna: na szczycie kapłan (dziedziczne) à możni à ludność wiejska.
2/3 zbiorów ludności oddawane dla świątyni i arystokracji. Świadczenie robocizny.
„Stare” i „Nowe” państwo Majów- bardzo umowne: „Stare” na południu, „Nowe”- społeczność na Jukatanie. Eksterminacja. Hiszpanie niszczyli wiarę pogańską- uderzali w warstwy elit, niszczenie przedmiotów kultu, świątyni.
Ale Hiszpanie spisywali też „historię” tych społeczeństw.
Księgi Chilan Wacan [?]- częściowo odzyskane, zawierają legendy, zniekształconą historię. Ogień, rolnictwo- brak innych świadectw rozwoju jak narzędzia z metalu, hodowla zwierząt, koło [inne cywilizacje już to miały dużo wcześniej- np. Egipcjanie]- porównanie z neolitem.
W dziedzinie sztuki za to byli „do przodu”- dzięki religii.
Pismo- 2.3 hieroglifów nie odczytane. Brak informacji o zarządzaniu miastami i poznaniu między nimi.
AZTEKOWIE
Tenocukani[?] – późna faza podsumowująca wcześniejsze kultury.
1168- wyłonienie się kultury Azteków.
I okres legendarny- przekazy ustne, dopiero później pisane.
Zatoka Kalifornijska w zachodnim Meksyku.
Wg jednego opisu- żyli w jaskiniach, walczyli z plemionami i wyruszyli na wędrówkę- mało pewne przesłanki historyczne à z wizerunkiem boga Huitzilopochtli. Wędrówka à zatrzymanie na kilka lat- uprawa à dalsza droga- na połudn. wschód à do doliny Meksyku (dziś miasto Meksyk)- jezioro- wyspa à założenie miasta. Dość mocno zaludnione miejsce. Skąpe dane.
1325r.- powstanie miasta.
do 1426- niedokładne informacje o tym mieście, ale mamy imiona niektórych władców, np. Itzcoatl [1427/8- 1440]- rozwój religijny i władzy.
Montezuma I Gniewny [1440- 1469]- szereg podbojów- aż do Oceanu Spokojnego.
Wyprawy łupieżcze- też po jeńców, których składano bogom w ofierze [czasem nawet 20 000 jeńców]. Wyrywano serca, zrzucano zwłoki na dół. Wojny kwietne- polowania na jeńców. Czasem ofiary nie uciekały, uważały swoją sytuację za śmierć zaszczytną.
Warunki dużej osady miejskiej- miasto Tenochtitlan [mam nadzieję, że o to miasto chodzi]- 4 dzielnice- 4 plemiona- po 4 klasy po 12 rodzin. Własność należała do klanu, rodzielana.
Plemię żyło zgodnie ze zwyczajami. Ślub- kobieta lat 16, mężczyzna ok. 20 lat. Szkoły- „Dom Młodzieży”, „Kalmekat”- szkółki kapłaństwa.
Nauka tradycji, historii, walki, sztuk rzemieślniczych. Kobieta uczyła się gospodarki domowej itp. Społeczeństwo ludzi równych, demokracja plemienna. Brak kwestii dynastii. Warstwa rządząca- obdarzona talentami, łaskami przez bogów.
Zasługi. Brak klas społecznych. Zaszczytny tytuł Dziadka- funkcja plemienna. Rada na czele Plemienia. Ok. 300 000 ludności w mieście. Brak murów. Akwedukt. Połączenia groblami. Kwartał świątynny w centrum- świątynie stożkowe. Budynki- mieszkania przywódców. Do kwartału centralnego dopływało kanałami z 4 dzielnic- zabudowanych domami wypalanymi, parterowymi, bez okien na zewnątrz- malutka twierdza. Prymitywne meble, niewiele urządzeń, palenisko, dach tarasowy.
Dookoła miasta- ogrody „pływające”- w mule.
Występują niewolnicy- niezbici jeńcy lub biedacy, którzy się zaprzedali. Dzieci niewolników nie były niewolnikami. Czasem niewolnikami byli przestępcy. Brak kary pośmiertnej za przestępstwa- religia nie wiązała się z poczuciem moralności. Ale był raj dla wojowników i kobiet zmarłych przy porodzie- łaskawość bóstw. Niespójna struktura państwa.
Narzędzia podobnie jak u Majów- ostrze z obsydianu [szkliwo wulkaniczne], miedź, kijek.
Aztekowie- dwóch władców.
Cortez.
Aztekowie cenili srebro bardziej niż złoto. Narzędzia z jadeitu- szkliwa wulkanicznego. Niewiele miedzianych i brązowych, trochę kamiennych- prymitywizm środków technicznych przy wysokim rozwoju sztuki.
Uprawa kukurydzy, fasoli, kakao, ziemniaków, dyni, pieprzu, bawełny.
Wojownik aztecki- brak konia, wozu. Łuk, ostrze, maczuga, miotacze pocisków- krótkich oszczepów. Kaftany moczone w solankach- twardość. Czasem drewniane hełmy. Mała ruchliwość armii. Ok. 300 000 mieszkańców, 4 dzielnice- aż do kwartału centralnego- świątynia boga wiatru [okrągła]. Parterowe domki- trudne do zdobyciaà wojownicy na dachach. Każda dzielnica miała swoją świątynię.
Wysoko rozwinięte rzemiosło. Maski, rzeźby, płaskorzeźby. Brak użycia metalowych narzędzi- czasochłonne rzemieślnictwo.
Pismo- nieoczytane, charakter rebusów. Brak pojęć abstrakcyjnych, raczej prymitywne.
Do dziś- ok. 2 mln Azteków w dwóch enklawach k. Meksyku [dziś w herbie nawiązania do Azteków].
INKOWIE
Państwo Inków: indyjska część Peru, część Ekwadoru, południe Kolumbii, zachód Boliwii, północne Chile, północno- zachodnia Argentyna.
Brak zapisków.
Kipu- systemy sznurków- oznaczały dane liczbowe- tylko dodatek do jakiejś opowieści- znanych na pamięć à brak pozostawionej treści piśmiennej. Rozbieżności w badaniach.
565 n.e- wg Sarmiene’a- początek państwa, ale wg większości- XII/XIII w.- początek państwa Inków.
Manco Capac- pierwszy z 13 władców. Ilość władców wskazuje na XII/XIII wiek jako początek państwa.
Legendy o Manko Kapaku.
Dwóch ostatnich władców: Huascar (1527 - 1532)- z prawego łoża, zginął z rąk Hiszpanów, Atahualpa- ostatni, z nieprawego łoża, ale ukochany syn.
Nie wiadomo, skąd Inkowie się wzięli, gdzie początkowo się pojawili; dwie teorie:
- nad jeziorem Titicaca
- z doliny Pacari Tempu [k. Cuzco]
Keczua- 7 mln ludzi
Aimara- 2 mln / zachowany szczep Indian
Język Keczua- używany oficjalnie w państwie Inków.Inkowie prowadzili przesiedlenia. Przy tym rozprzestrzeniał się język Keczua [też niszczony przez misjonarzy.
Po 1438 roku- podbój tego terenu.Rozprzestrzenianie się poza okolice Cuzco.
Inkowie zdobywając nowe tereny burzyli mury miast, przesiedlili ludzi, wywozili do Cuzco posągi, a też zakładników.
F. Pizarro- podbój.
4 prowincje Tahuantinsuyu- Kraju Czterech Dzielnic.
Na czele Sapa Inka- Jedyny Inka [syn Słońce, pochodzenia boskiego, czczony jako bóg władca, odsuwał się przez to od rodziny, by nie zatracić prestiżu. Stał na czele kapłanów, był zwierzchnikiem sił zbrojnych, ustanawiał prawo- państwo despotyczne, ale nie charakteryzowało się okrucieństwem, lecz umiarkowaniem. Łagodne niewolnictwo- w stosunku obywateli do władcy. Brak własności- ziemia należy do gminy/ świątyń/ władcy, Brak dziedziczenia ziemi. „Komunistyczne państwo Inków”.
Mita- pańszczyzna. Obowiązki budowy dróg, mostów, wykonywania określonych funkcji. Brak inicjatywy, przedsiębiorczości. Państwo Inków jest totalitarne. Magazynowanie „nadwartości”.
Wszystko w rękach „opiekuńczego” państwa.
Do objęcia tronu- przygotowanie przez uczonych mężów: nauka kultu, administracji, udział w wyprawach wojennych- praktyki.
Koronacja- rodzaj czapki ze złotych rurek z purpurowymi tasiemkami i zwisającym pomponem. Następca tronu- pościł 3 dni, potem ceremonia koronacji, uczta à objęcie władzy /w Cuzco. Przyjmowanie oficjalnej żony- siostry! Ale dużo żon „pobocznych”.
Mumifikacja władcy po śmierci- trzymany w świątyni słońca- w złotej masce i szatach, w pozycji kucznej/ Mumie zostały przez Hiszpanów zniszczone.
Władca miał „pałac”- kamczę- dzielnicę- obejścia czworoboczne z głazów, w środku kamienne chaty kryte trzciną. Brak płaskorzeźb, jednoizbowe pomieszczenia, czasem wieża. Skromność, czasem płaskorzeźby na portykach.
4 dzielnice: podzielone na ayllum- powiaty górne i dolne.
Warstwa kierownicza- [wszyscy przywódcy plemion- warstwa elitarna]- Inkowie z przywileju- z miejscowej arystokracji przyjmowani do kierowników [bo tych „z krwi” było mało].
Sprężystość zarządzania. Sieć dróg. Mosty wiszące. Magazyny dla wojska z żywnością i stacje biegaczy przy drogach- szybki przekaz informacji.
Inkowie jadali też świeże ryby z oceanu. Drogi przez góry i wzdłuż wybrzeża. Mapy- w postaci makiety.
Brak pewnego wizerunku Cuzco- bo było splądrowane.
Coricancha- dzielnica kapłanów i świątyń, m. in. świątynia Słońca- długa na 100 m, kryta trzciną, mało spektakularna, przed nią duży plac, wewnątrz- ściany ze złotych płytek, na złotych stołkach- mumie, na ołtarzu- złote rzeźby, np. złota statua słońca z aureolą- brak pewności co do faktyczności opisów. Funkcja urzędniczo- naukowa.
Wokół inne ______- ok. 300 tys. mieszkańców. Armia-duża, czasem 200 000 ludzi, ale słabo uzbrojonych: drewniany miecz z drzewa figowego, łuki, proce, drewniane hełmy. Bitwy nie były krwawe.
Ofiary- też w porównaniu z Aztekami mało krwawe.
Brak kontaktu z innymi plemionami, brak przeciwników- poza Hiszpanami, cywilizacja zamknięta- dżungla, ocean.
Do dziś- Inkowie podstawową ludnością górską- zwarty masyw terytorialny.
1780- powstanie- pod wodzą Manko [związek legendy z zamkiem w Niedzicy- kiedyś węgierskim].
Zabytki:
- ruiny twierdzy w Machu Picchu- trójkątne szczyty, wieża. Olbrzymie głazy.
- Sacsayhuaman- twierdza pod Cuzco.
Kukurydza- podstawowy produkt, siana na „tarasach”- na zboczach górskich. Też: ziemniaki.
Metalurgia: lepsze niż u Azteków. Złote figurki, ozdoby, ostrza, dłuta z brązu, miedź.
Lenistwo- przestępstwem ;)
Ale mały postęp pracy- bo praca dla całości, dla państwa, a nie dla siebie.
Kalendarz- mniej doskonały niż u Majów czy Azteków, ale pewna znajomość astronomiczna.
Brak zabytków literatury.
Mała zaawansowaność muzyki- jedynie instrumenty dęte i perkusyjne.
Rozwijanie wiedzy praktycznej.
Religia nie była metafizyczna czy transcendentalna, ale służyła celom praktyczny,.
Plemię Guanami w Paragwaju- redukcje jezuickie. Prymitywne plemię leśne, które „wychowali” jezuici, ale dzięki temu się rozmnożyło, upowszechniło rolnictwo i przez to zachowało język.
CHINY
Po dyn. Tang- okres 5 dynastii- 5 efemerycznych dynastii jednocześnie, raczej dyktatury wojskowe. Zły okres dla Chińczyków. 960 r.- państwo północne- wojna z sąsiednimi koczownikami. Jeden z generałów obwołany cesarzem- żółta szata- dynastia Song- Chao K’uang yin- założyciel, ów generał.
Do 1276- zagnieżdżenie Mongołów w Chinach. W czasie tych 300 lat- apogeum cywilizacji Chin, ale kiepska polityka.
Chao K’uang yin- mało brutalny, pokojowy, „kulturalny”; zjednoczył Chiny. Pokojowe rządy. Ale nad Chinami wisi koczownicze plemię Kitanów- w 1004 r.- pokój [wcześniej Kita. zagarnęli okolice Pekinu].
Rozwój kultury; szczególnie rozwój południa.
/ tyle mam z tego tematu, bo to chyba zaczęło się na jednym, a skończyło na innym wykładzie.
EUROPA
Początki kapitalizmu. Czynnik religijny w kształtowaniu współczesnegomieszczaństwa [np. Weber].
- protestanci – wyższe wykształcenie, katolicy- średnie. Kalwinizm- doktryna o predestynacji.
- praca i powodzenie w życiu świadczy omożliwosci zbawienia, do tego zakaz bogacenia się w sensie wystawnego życiaà gromadzenie się kapitałuà kapitalizm.
Anglikanizm- wpływ kalwinizmu.
Purytanie- angielscy kalwini.
Tawney: „W religii papieskiej- przyrodzona niezdolność do robienia interesów, u protestantów- im większa religijność, tym większy zapał do handlu”.
Judaizm- predyspozycje do rozwoju kapitalizmu.
Zmiana mentalności. Mentalność kapitalistyczna a tradycjonalistyczna [chęć utrzymania się na poziomie swojego stanu].
Tazbir: szlachta kalwińska w Polsce nie przyjęła doktryny o predestynacji- z powodu gospodarki rolnej, na którą nie bardzo dało się wpływać.
W Holandii- arminianizm- kalwinizm odrzucający predestynację.
XVII/ XVIII wiek- początki kapitalizmu w Europie.
BAROK
Epoka trudna do sklasyfikowania Czas kontrreformacji- wzmożonej religijności, cechy średniowieczne. Wojny religijne. Nadzieja Kościoła na zniszczenie reformacji. Sztuka: przetworzenie stylu renesansowego i przebłyski oświecenia [np. libertynizm- sprzeciw przeciwko kościelnym, religijnym wpływom, sławienie hedonizmu].
Ok. 1700r. w Europie kryzys religijny na skutek pluralizmu.
Reformacja zostawiła człowiekowi Pismo Święte do samodzielnej interpretacji- wielość rozważań à podmywanie religijności. Relatywność praw [np. u arian].
Wojna 30-letnia- ostatnia wojna religijna. Wojny z Turcją- między państwami, nie religijne.
Pojęcie racji stanu.
Rozwój monarchii absolutnej [od stanowej]- król źródłem władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.
Ludwik XIV- król- Słońce- rozbudowany absolutyzm. Wzrost znaczenia języka francuskiego.
Rozwój myśli państwowej- Jean Bidon- teoretyk absolutyzmu, też: T. Hobbes.
Kardynał Richelieu- faktyczne rządy Francją za Ludwika XIII i niepełnoletniego XIV. Praktyka absolutyzmu. Ludwik XIV- zubożenie Francji, awanturnicza polityka. Wenecja, Genua, Szwajcaria- republika. Polska- republika szlachecka z „obezwładnionym” królem.
Reszta państw- Prusy, Rosja, Austria, Hiszpania, włoskie księstwa- charakter absolutystyczny. Polska jako republika w tym towarzystwie nie mogła przetrwać.
Rozwój oświaty, szkolnictwa- od renesansu łaknienie wykształcenia. W Polsce- jezuici opanowują system edukacji.
Rozwój prasy w Europie [Relation oder Zeitung- 1609r.- Niemcy; w Polsce 1661- Merkuriusz].
Galileusz, Kartezjusz, Newton, Hobbes, Spinowa, Leibniz.
Postulat jednolitego, powszechnego nauczania- J.A. Kodeński [z Czech]- twórca nowożytnej pedagogiki.
OŚWIECENIE
Dominacja sporu z i o religię, jej miejsce w prawach, wartościach.
Kant: istotą oświecenia- wolnomyślicielstwo, swoboda w myśleniu, poszukiwania człowieka. Racjonalizm, empiryzm, utylitaryzm, afirmacja autonomii ludzkiego umysłu, który nie chciał przyjmować nic na wiarę.
Korzyści z życia, szczęście jako element przyciągający uwagę, dobro akceptowane.
Jon Lock- prekursor myśli oświeconej. Źródłem wiedzy- doświadczenie.
Deizm- uznawanie istnienia boga jako bezosobowej przyczyny stworzenia świata. Odrzucanie religii. Wolter, Monteskiusz [trójpodział władzy!], J. J. Rousseau [„Umowa społeczna”]- człowiek naturalnie dobry, zepsuty przez cywilizację. Republika demokratyczna najlepszym ustrojem.
Merkantylizmà fizjokratyzmà liberalizm gospodarki.
Gospodarka Europy- oparta na zasobach całego świata. Istnieją liczne kolonie.
Merkantylizm- oferowanie własnych wyrobówà rozwój kolonii.
Liberalizm gospodarczy- gospodarka światowa, wolny handel, przepływ towarów.
I rewolucja przemysłowa- koniec XIII w. w Anglii- maszyna parowa- wypompowywanie wody z kopalni węgla, potem napęd do pojazdów, użytkowanie węgla kamiennego.
Upadek systemu cechowego.
W Anglii w XVIII wieku produkcja wzrasta 3 razy. Rozwój miasta, armii- pojawiają się wielkie, zorganizowane armie.
Pojawienie się karabinu skałkowego [sstrzela 2x na minutę]- traci kawaleria.
Duże armie rekrutujące się z chłopów, wzmocnienie piechoty, bagnet, koszary, rozwój artylerii.
Wiek XVIII- liczne wojny między państwami.
„Nowoczesna” rosyjska monarchia- Piotr Wielki.
Rozwój poszanowania człowieka, wycofywanie tortur. Ale w czasie rewolucji francuskiej gilotyna rozumiana jako przyrząd humanitarny!
Brak procesów o czary i tortur w przewodzie sądowym.
Desakramentalizacja władzy, racja stanu, „zimne wyrachowanie polityczne”. Liczy się interes państwa. Zmiana stosunków między państwem a Kościołem, tolerancja religijna, areligijny deizm. Tendencje ekumeniczne. Pokój religijny służy państwu.
Rewolucja francuska- ateizm, dominacja państwa nad Kościołem [śluby cywilne, państwowa pensja itp.]/
Józefinizm w Austrii- ingerencja państwa w sprawy religii [zamykanie klasztorów, kształcenie duchownych, wydawanie podręczników]. W krajach protestanckich- rządzący zwierzchnikami Kościoła.
świątobliwy Synod Rządzącu- z Rosji za Piotra zamiast Patriarchatu [do 1917r.]. Anglia- kraj najbardziej progresywny w sensie gospodarczym i cywilizacyjnym, na II miejscu Fracja.
I połowa XIX wieku- Anglia krajem wiodącym.
XIX WIEK
Kulturowe i cywilizacyjne początki- Rewolucja Francuska [1789] lub Kongres Wiedeński [1815- obalenie Napoleonaà przywrócenie starego porządku], lub też 1830- restauracja- rewolucja lipcowa we Francji- Ludwik Filip Burbon na tronie. Ancient regime. Hasła: wolność, równość, braterstwo, realizacja zasady wolności osobistej. [W Europie XX w. w okresie międzywojennym- usunięcie tych ideałów]- 1930- koniec ideowego XIX wieku à wprowadzenie ustrojów totalitarnych: 1917, 1922, 1933- Rosja- Włochy- Niemcy; teorie antyliberalne, socjalizm i antysocjalizm; idea wodzowska, autorytarna, kult autorytetu, przeciwieństwo pluralizmu, karne podporządkowanie się, nie uznawanie zastrzeżeń indywidualnych. Jedyna na wschodnie republika demokratyczna- Czechosłowacja. W Polsce- reżim sanacyjny. Okres międzywojenny- szowinizmy, nacjonalizmy.
Wi...
susannaah