bilans płatniczy i równowaga płatnicza w kraju.doc

BILANS PLATNICZY I ROWNOWAGA PLATNICZA KRAJU

Bilans płatniczy

Bilans płatniczy jest syntetycznym zestawieniem wszystkich płatności dokonanych miedzy rezydentami krajowymi a zagranicą, dotyczącym określonego okresu, zazwyczaj jednego roku kalendarzowego.

Głównym celem sporządzania bilansu płatniczego jest zapewnienie informacji o stanie stosunków finansowych państwa z zagranicą, przeznaczonej dla administracji gospodarczej.

Oddziałuje on na kierunki polityki gospodarczej państwa, zwłaszcza:

·        monetarnej,

·        fiskalnej,

·        handlowej,

·        kursu walutowego.

Informacje zawarte w bilansie są też niezwykle ważne dla

·        banków i przedsiębiorstw oraz

·        innych podmiotów bezpośrednio lub pośrednio uczestniczących w wymianie handlowej i finansowej z zagranicą,

·        wpływają bowiem na kurs walutowy oraz poziom ryzyka kursowego, tj. dwie podstawowe kategorie ekonomiczne mające istotny wpływ na transakcje międzynarodowe.

Bilans jest zestawieniem sporządzanym według ogólnych zasad księgowości. Transakcje międzynarodowe są w nim sklasyfikowane jako kredytowe (ma) lub debetowe (winien).

Transakcje kredytowe to transakcje, które powodują otrzymanie płatności od podmiotów zagranicznych.

Transakcje debetowe zaś to takie transakcje, które wymagają płatności na rzecz podmiotów zagranicznych ze strony danego kraju.
W bilansie transakcje kredytowe są zapisywane ze znakiem dodatnim,
debetowe zaś - z ujemnym.

Eksport więc towarów i usług,

·        napływ kapitału zagranicznego i darowizny otrzymane od obcokrajowców są zapisywane w bilansie na koncie kredytowym ze znakiem dodatnim, ponieważ powodują wpłatę ze strony obcokrajowców.

·        Import zaś towarów i usług, darowizny na rzecz obcokrajowców i wywóz kapitału za granicę są zapisywane na koncie debetowym ze znakiem ujemnym (odpływ).

Całość transakcji w bilansie płatniczym: dzieli się na dwie podstawowe części

·        rachunek bieżący,

·        rachunek kapitałowy.

Rachunek bieżący (current account) obejmuje transakcje towarowe, usługowe, dochody z pracy i kapitału oraz transfery nieodpłatne.

Na rachunku tym jest zapisywana pełna wartość towarów i usług eksportowanych bądź importowanych. Są na nim też księgowane odsetki i dywidendy, a więc dochody związane z obrotem kapitałowym, podczas gdy same obroty kapitałowe znajdują odzwierciedlenie na rachunku kapitałowym.

Rachunek kapitałowy (capital account) obejmuje zagraniczne transakcje finansowe krótkoterminowe i długoterminowe.

W przeciwieństwie do rachunku bieżącego rachunek kapitałowy odzwierciedla tylko zmiany stanu, a nie całą wartość transakcji.

Tak więc w bilansie płatniczym odnotowuje się:

·        wzrost lub spadek różnego rodzaju należności i zobowiązań zagranicznych,

·        przyrost lub ubytek majątku rzeczowego za granicą lub zagranicznego w kraju oraz

·        zmiany zapasu złota monetarnego i zasobu specjalnych praw ciągnienia (SDR).

Osobną kategorię w obrębie rachunku kapitałowego stanowią rezerwy walutowe.

Bilans płatniczy Polski z okresu 31 XII 1992-31 XII 1993 przedstawiono w tablicy 8.1.

Równowaga bilansu płatniczego

Z formalnego, rachunkowego punktu widzenia bilans płatniczy jest zawsze zrównoważony.

Bilans obrotów bieżących i bilans kapitałowy wraz z rezerwami są ze sobą ściśle powiązane.

Saldo obrotów bieżących powinno być równe saldu obrotów kapitałowych skorygowanych o zmianę stanu rezerw.

Obroty kapitałowe wyjaśniają nam, z jakich źródeł został sfinansowany deficyt lub na co została zużyta nadwyżka rachunku bieżącego.

Jeśli obroty kapitałowe nie równoważą deficytu lub nadwyżki obrotów bieżących, to funkcje te są przejmowane przez rezerwy płatnicze.

Nie zrównoważony przez obroty kapitałowe deficyt obrotów bieżących powoduje odpowiednie ich zmniejszenie. Z kolei nadwyżka obrotów bieżących, jeśli nie jest skompensowana eksportem kapitału, powoduje wzrost rezerw płatniczych.

Gdy spadek rezerw płatniczych jest znaczny i szybko się zwiększa zagraniczne zadłużenie długoterminowe, zmniejsza się wiarygodność płatnicza kraju.

Udzielanie wtedy takiemu krajowi lub jego przedsiębiorstwom dalszych pożyczek staje się coraz bardziej ryzykowne.

Wówczas międzynarodowe instytucje finansowe i banki komercyjne oraz zagraniczni partnerzy przy udzielaniu nowych kredytów mogą się domagać wyższego oprocentowania i dodatkowych gwarancji. Ma to im skompensować zwiększające się ryzyko finansowe.

W sytuacji gdy rezerwy walutowe się zmniejszają, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju i inne międzynarodowe instytucje finansowe mogą uzależnić dalsze pożyczki od poczynienia przez rząd danego kraju odpowiednich kroków zmierzających do przywrócenia równowagi płatniczej.

Nadwyżka całkowitych zobowiązań nad należnościami na rachunku bieżącym i kapitałowym określa rozmiary deficytu płatniczego.

Deficyt w bilansie płatniczym może więc zostać zmierzony albo:

·        przez nadwyżkę zobowiązań ponad należności na rachunku bieżącym i kapitałowym, albo

·        przez zmiany stanu rezerw.

Bilans kraju osiąga nadwyżki wówczas, gdy należności przewyższają zobowiązania na rachunku bieżącym i kapitałowym oraz powodują wzrost rezerw dewizowych.

Ocenę stanu równowagi płatniczej kraju ułatwia zaproponowana przez angielskiego ekonomistę J. Meade'a i przyjęta przez MFW klasyfikacja oraz podział wszystkich operacji i transakcji zagranicznych kraju na operacje autonomiczne (handlowe) i wyrównawcze.

Wszystkie transakcje na rachunku bieżącym oraz kapitałowym są nazywane transakcjami autonomicznymi, tj. podejmowanymi wyłącznie z chęci osiągnięcia zysku (z wyjątkiem transferów jednostronnych), niezależnie od sytuacji w bilansie płatniczym.

Z kolei do transakcji wyrównawczych, kompensacyjnych, zaliczamy zmiany stanu oficjalnych rezerw państwowych i te pożyczki zagraniczne, których celem jest poprawa równowagi płatniczej.

Od równowagi rzeczywistej należy odróżnić równowagę pozorną bilansu płatniczego.

Równowaga rzeczywista ma miejsce wówczas, gdy należności i zobowiązania handlowe są podejmowane bez ograniczeń i nie towarzyszą im utrzymująca się przez dłuższy czas nadwyżka ani deficyt należności i zobowiązań.

Równowaga pozorna ma natomiast miejsce wtedy, kiedy równowaga transakcji autonomicznych jest osiągana wskutek restryktywnej polityki dewizowej lub handlowej.

Oprócz pojęcia bilansu płatniczego jest stosowane pojęcie międzynarodowej pozycji inwestycyjnej kraju.

Przedstawia ona łącznie sumę i strukturę aktywów krajowych za granicą i zagranicznych w kraju, zazwyczaj na koniec roku.

0 ile pojęcie bilansu płatniczego wiąże się z przepływami i stanem zobowiązań w przyjętym okresie, o tyle pojęcie pozycji inwestycyjnej mierzy stan posiadania majątkowego (inwestycje bezpośrednie i stan lokat w papierach wartościowych).

Mechanizmy równoważenia bilansu płatniczego

Między równowagą wewnętrzną a równowagą zewnętrzną kraju występuje ścisła współzależność.

Jest ona tym silniejsza, im większy jest stopień liberalizacji systemu gospodarczego, w tym stosunków ekonomicznych z zagranicą.

Ta ścisła współzależność sprawia, że zagadnienie równowagi płatniczej nie może być analizowane wyłącznie z punktu widzenia kursu walutowego i polityki handlowej oraz międzynarodowych przepływów kapitałowych, lecz szerzej w kontekście równowagi wewnętrznej.

Punktem wyjścia w analizie makroekonomicznej czynników kształtujących równowagę wewnętrzną i zewnętrzną jest równanie:

Ex-Im/kurs = (O-n+(P-WJ = -obroty kapitałowe,

gdzie:
Ex - eksport,
Im - import,
O - oszczędności,
1 - inwestycje,
P - podatki,
Wb - wydatki budżetowe.

Powyższe zależności wyprowadza się z równania:

Y = K + 1 + Wb + Ex - Im/kurs

oraz O = Y – P - K,

gdzie:

Y- dochód narodowy,

K - konsumpcja.

Takie trójczłonowe ujęcie współzależności pozwala kwestię równowagi wewnętrznej i zewnętrznej rozpatrywać z trzech podstawowych punktów widzenia:

1.                 równowagi rachunku bieżącego i wpływu na nią bilansu handlowego i kursu;

2.                 równowagi wewnętrznej kształtowanej w dużym stopniu zmianę relacji oszczędności i inwestycji, poziomu podatków i wydatków budżetowych;

3.                 przepływów kapitałowych z zagranicą

Każde ujęcie, w którym podejmuje się próbę wyjaśnienia czynników i mechanizmów przywracania równowagi przez pryzmat tylko jednego członu równania, jest ujęciem jednostronnym, niepełnym.

W teorii handlu międzynarodowego skupia się uwagę na analizie czynników kształtujących :

·        wymianę handlową,

·        kurs walutowy i

·        zmiany w zdolności konkurencyjnej.

Z kolei w typowym ujęciu monetarystycznym akcentuje się problematykę przepływów kapitałowych.

W ujęciach pośrednich w większym stopniu zwraca się uwagę na znaczenie makroproporcji gospodarczych i ich zmian. Przyjmuje się, że równowaga zewnętrzna jest pochodną równowagi wewnętrznej.

Ujęcie klasyczne

Ujęcie klasyczne objaśnia mechanizm przywracania równowagi płatniczej wyłącznie w systemie waluty złotej.

Dodatni bilans handlowy oraz związany z tym napływ kruszców powoduje wzrost ilości pieniądza w obiegu i w konsekwencji wzrost cen. To z kolei zmniejsza atrakcyjność cenową eksportu, a zwiększa importu.

W przypadku deficytu handlowego sytuacja jest odwrotna.

Odpływ złota z kraju zmniejsza ilość pieniądza w obiegu i powoduje obniżenie cen krajowych. Zwiększa się atrakcyjność cenowa eksportu, a zmniejsza importu. Zostaje uruchomiony samoczynny mechanizm wyrównawczy.

Mechanizm przywracający równowagę zostaje uruchomiony wraz z transferem kruszców szlachetnych między krajami.

Cechą tego mechanizmu jest automatyzm oraz to, że u jego podstaw leżą zmiany cen krajowych i zagranicznych oraz reakcja krajowego popytu na import i zagranicznego na eksport z danego kraju.

W modelu klasycznym zwraca się uwagę jedynie na zmiany cen.

Pomija natomiast zmiany dochodów, jak i obroty kapitałowe oraz efekty mnożnikowe.

Milcząco zakłada się też, że konkurencja ma charakter doskonały i nie ma różnic w elastyczności cenowej popytu i podaży oraz że mechanizm rynkowy samoczynnie umożliwia osiągnięcie pełnego zatrudnienia i równowagi (prawo Saya).

Zaletą ujęcia klasycznego jest jego prostota i wskazanie na transakcje handlowe oraz wyrównawcze.

Ujęcie neoklasyczne

Ujęcie neoklasyczne dotyczy działania mechanizmu dostosowawczego nie w warunkach waluty złotej, lecz papierowej.

Główną uwagę zwraca się na kurs walutowy. Jego zmiany w powiązaniu ze zmianami cen i stanu rezerw płatniczych stanowią podstawę neoklasycznego mechanizmu wyrównawczego

Podobnie jak w ujęciu klasycznym, neoklasycy zasadniczo ograniczają się do wpływu zmian cen i reakcji popytu na te zmiany. Uwzględniają jednak obroty kapitałowe. Z tego punktu widzenia ujęcie to jest pełniejsze.

W podejściu neoklasycznym, podobnie jak w klasycznym, pomija się nie tylko zmiany dochodu i zatrudnienia, lecz także zmiany strukturalne i instytucjonalne oraz rolę państwa w przywracaniu równowagi płatniczej.

Ujęcie keynesowskie

Dotyczy ono systemu waluty papierowej. W odróżnieniu od ujęcia klasycznego uwzględnia się w nim, oprócz:

·        samoczynnego mechanizmu rynkowego,

·        aktywną rolę państwa oraz

·        zmiany w poziomie dochodu narodowego w kraju i za granicą.

Dzięki uwzględnieniu efektów mnożnikowych ujęcie keynesowskie ma zasadniczo charakter dynamiczny.

Przyczyną wzrostu dochodów może być, oprócz eksportu, zwiększenie wydatków rządowych czy inwestycji krajowych, które przez mechanizm wzrostu zatrudnienia i dochodów powodują wzrost zakupów importowych;
Wzrost dochodów za granicą ożywia, przez mechanizm mnożnikowy, popyt na eksport kraju i dynamikę wzrostu dochodu narodowego.

Z kolei spadek popytu za granicą wpływa ujemnie na eksport i dynamikę wzrostu gospodarczego.

Efekty mnożnikowe wywierają jednoczesny wpływ na równowagę wewnętrzną i zewnętrzną.

W ujęciu keynesowskim powrót do równowagi płatniczej w znacznymstopniu wiąże się z wysokością krańcowych stóp importu, konsumpcji i oszczędności w kraju oraz z wysokością wzbudzonych wzrostem dochodów dodatkowych inwestycji.

O ile w ujęciu klasycznym zakłada się stałość dochodów i zmian cen, o tyle w ujęciu keynesowskim zwraca się uwagę na zmiany dochodów i zakłada stałość cen.

Charakterystyczną cechą ujęcia keynesowskiego jest wprowadzenie elementów dynamicznych oraz kategorii oszczędności, inwestycji, podatków i wydatków budżetowych, a także zerwanie z hipotezą samoczynnego przywracania równowagi ekonomicznej, w tym pełnego zatrudnienia.

W ujęciu keynesowskim, chociaż uwzględnia się aktywną rolę państwa, nie docenia się wagi czynników strukturalnych i instytucjonalnych oraz ich wpływu zarówno na równowagę wewnętrzną, jak i zewnętrzną.

Milcząco zakłada się też, że mechanizm wyrównawczy oraz że krańcowe stopy oszczędzania, importu, eksportu i inwestycji są w jednakowo skutecznie działają w krajach znajdujących się na różnych poziomach rozwoju gospodarczego i są w zasadzie zbliżone.

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych na gruncie teorii Keynesa rozwinęła się teoria cenowo-dochodowa (absorpcji i przesunięcia w strukturze popytu), a w ostatnich dwudziestu latach teoria monetarna wywodząca się w istocie ze szkoły neoklasycznej.

Teoria absorpcji i przesunięcia w strukturze popytu

Teorię tę rozwinęli w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych S. Alezander i W. M. Corden oraz R. Mundell, J. Fleming i R. McKinnon.

Zwrócili oni uwagę na fakt, że dewaluacja w warunkach pełnego zatrudnienia wpływa na bilans handlowy nie tylko przez zmianę relacji cen krajowych do cen zagranicznych, lecz także przez zmianę relacji popytu i struktury wydatków na towary będące przedmiotem obrotu międzynarodowego (tradeables) w stosunku do tych, które do tej grupy nie należą (nontradeables).

Kurs walutowy oddziałuje także na bilans handlowy pośrednio przez wpływ na poziom cen i płac.

W konsekwencji dewaluacja może pobudzić tendencje inflacyjne.

Dla przeciwdziałania ujemnemu wpływowi dewaluacji na równowagę cen wewnętrznych wspomniani autorzy zalecają jednoczesne ograniczanie poziomu wydatków krajowych.

Zwracają oni też uwagę na znaczenie polityki kursowej, stopy procentowej oraz zmian w polityce fiskalnej (wydatkach budżetowych, jak i polityce podatkowej), a także na zmiany w poziomie i strukturze popytu oraz na równowagę płatniczą.

Ujęcie monetarne

W latach siedemdziesiątych wraz z odejściem od systemu kursów stałychi postępującą liberalizacją obrotów kapitałowych oraz rozwojem rynkueurodolarowego rozwinęła się też teoria monetarna przywracania równowagi wewnętrznej i zewnętrznej.

Wychodzi się w niej z założenia, że współcześnie mamy do czynienia z sytuacją wysokiego i stale zwiększającego się stopnia zintegrowania rynków towarowych, finansowych i kapitałowych.

W konsekwencji obserwujemy przepływy towarów i pieniędzy z krajów o ich względnej obfitości do krajów o ich względnych niedoborach.

W ujęciu monetarystów bilans płatniczy kraju przedstawia przepływy netto kapitału między krajami.

Kapitały wykazują skłonność do przepływów z krajów, gdzie względnie tańsze i łatwiej dostępne do krajów gdzie są droższe.

To jak się kształtuje relacja między krajowym wzrostem podaży pieniądza a popytem, ma zasadnicze znaczenie dla sytuacji płatniczej.

Kraje w których podaż pieniądza przewyższa popyt to kraje nadwyżkowe zaś, w których popyt przewyższa podaż, to kraje deficytowe.

Znaczne rozmiary przepływów finansowych, jakie są obserwowane w świecie, mają istotny wpływ na stan bilansu płatniczego poszczególnych krajów.

Monetaryści postulują dostosowanie podaży pieniądza do przewidywanego tempa wzrostu dochodu narodowego.

·        Podkreślają znaczenie roli rezerw bankowych.

·        Postulują ograniczenie tempa wzrostu akcji kredytowej do tempa wzrost popytu na pieniądz twierdząc, że jest to podstawowy warunek zachowania równowagi płatniczej.

·        Ponadto w warunkach zwiększania się nadwyżki handlowej zalecają ograniczenie wielkości kredytów udzielanych przez banki krajowe.

Monetaryści nie zalecają stosowania dewaluacji w celu przywrócenia równowagi płatniczej.

Wychodzą bowiem z założenia, że jeśli krajowy rynek pieniężny jest zrównoważony przewagą importu nad eksportem, to nie jest to następstwem nadmiernego popytu krajowego.

Mówi jedynie o tym, że w gospodarce danego kraju możliwości inwestycyjne przewyższają poziom krajowych oszczędności. W takiej sytuacji deficyt handlowy jest przede wszystkim związany z importem inwestycyjnym, finansowanym napływem zagranicznych lokat długoterminowych.

Teoria racjonalnych oczekiwań

Teorię monetarną uzupełnia teoria racjonalnych oczekiwań.

Wychodzi się w niej z założenia, iż polityka stabilizacyjna wywołuje recesję m.in. dlatego, że inflacja słabnie wolniej, niż zmniejsza się podaż pieniądza wskutek utrzymywania się oczekiwań inflacyjnych.

Zadaniem polityki stabilizacyjnej...