Kępiński Antoni - Twarz Ręka.pdf - Psychologia - Rozniste

Antoni

Kępiński

Twarz, ręka

Twarz

W pierwszym zetknięciu z drugim człowiekiem najważniejsza jest

twarz. [...]

„Nagość" twarzy

Należy przypuszczać, że u wyższych przynajmniej kręgowców głowa jest

istotnym czynnikiem we wzajemnym rozpoznawaniu się i w rozpoznawaniu

podstawowych stanów emocjonalnych. Na pewno jest tak u człowieka — twarz

jest jego legitymacją. Zasłonięcie twarzy utrudnia lub wręcz uniemożliwia

identyfikację drugiej osoby.

W stosunkach międzyludzkich w przeciwieństwie do reszty ciała twarz po

zostaje zawsze „naga". Inaczej ludzie nie mogliby się wzajemnie rozpoznawać.

Zasłonięcie twarzy stosuje się w sytuacjach wymagających zachowania ta

jemnicy, np. w kultach religijnych, tajnych organizacjach lub w celu pod

kreślenia intymności spotkania.

Twarz pozwala zidentyfikować nie tylko osobę, lecz też jej reakcje emocjo

nalne. Twarz jest najważniejszą częścią społecznego zwierciadła. W niej każdy

może obejrzeć samego siebie. Z wyrazu twarzy orientuje się, jak go odbiera

druga osoba.

Twarz jest może jednym z najważniejszych elementów w dynamice stosun

ków międzyludzkich. Według niej człowiek rozeznaje się w reakcjach emocjo

nalnych swego partnera, co pozwala mu przyjąć odpowiednią wobec niego

postawę. Jest to pewnego rodzaju wymiana bardzo istotnych informacji, bo

dotyczących zasadniczego nastawienia uczuciowego, swoista „walka na gęby",

mówiąc językiem Gombrowicza.

„Twarz nie kłamie"; łatwiej jest pokierować reakcjami ruchowymi innego

typu, np. ruchami rąk, całego ciała itp., reakcjami werbalnymi niż mimiką twa

rzy. Mimo bardzo rozległej reprezentacji korowej w porównaniu z innymi gru-

TWARZ, RĘKA

213

parni mięśniowymi mięśnie mimiczne twarzy wymykają, się łatwo spod kontroli

wolicjonalnej. Stopień ujarzmienia twarzy przez wolę zależy od osobniczej

historii jednostki i od tradycji kulturowej. W niektórych kręgach kulturowych

jest on większy niż w innych, np. u Chińczyków większy niż u Europejczyków,

u Anglików większy niż u Włochów itp.

Nadrzędne role społeczne, wymagające postawy opanowanej, zmuszają do

kierowania mimiką, nadania jej maksymalnej stabilizacji tak potrzebnej w gru

pie, której dana osoba jest liderem. Inne znów role społeczne wymagają mak

symalnej ekspresji, emocjonalnego działania na społeczne otoczenie, np. rola

aktora, kupca, demagoga itp. Niektóre zawody łączą się ze stałym grymasem

mimicznym, np. zawód sędziego — z wyrazem spokoju i surowości, lekarza —

z wyrazem współczucia i pewności siebie, wojskowego •— z wyrazem zdecyV

dowania i odwagi itp. Grymasy te mogą na stałe „przykleić się" do twarzy.

Mimo że każdy człowiek potrafi w mniejszym lub większym stopniu kiero

wać dowolnie swą mimiką, nakładać różne maski, to jednak po twarzy naj

łatwiej odcyfrować drugiego człowieka. Maska, którą człowiek nakłada w sto

sunkach społecznych, jest raczej cienka i co silniejsze uczucie ją przebija. Poza

tym reakcja emocjonalna, jak się zdaje, wyprzedza reakcję wolicjonalną, toteż

nim człowiek zdąży przywdziać odpowiednią maskę, już drugi może odcyfro

wać jego prawdziwe oblicze.

Elementy mimiki przejściowe i stałe

W wyrazie mimicznym można rozróżnić elementy przejściowe, związane

z określoną sytuacją, i elementy stałe, związane z linią życiową i utrwalonymi

cechami osobowości.

Elementy przejściowe — to chwilowy wyraz radości, śmiechu, smutku,

gniewu, lęku, wrogości itp. Zmieniają się one zależnie od zewnętrznej sytuacji,

głównie społecznej, tzn. na zasadzie zwierciadła społecznego: śmiech daje od

bicie śmiechu, lęk lęku itd.

Elementy stałe — to jakby utrwalone w rzeźbie stereotypy mimiczne, które

nie znikają z twarzy nawet wtedy, gdy na chwilę pojawi się na niej wyraz cał

kiem przeciwnego uczucia. Na przykład utrwalony grymas rozgoryczenia nie

znika w czasie chwilowej radości itp. [...]

Zwierciadło społeczne

Żywej twarzy nie można oglądać jako rzeczy samej w sobie, niezależnej

od obserwatora. Twarz zawsze odbija patrzącego. Patrząc na kogoś, widzimy

jednocześnie siebie, swoje odbicie społeczne, tj. widzimy, jak dana osoba nas

odbiera, z lekceważeniem, lękiem, podziwem, pogardą itp. Każda więc twarz

/-VIN i WINI iyąriiNąjs.1

ma coś z aspektu sędziowskiego, w jej wyrazie mimicznym zawarty jest wyrok

na patrzącego. [...]

Oczy

Pod względem mimicznym można by twarz podzielić na trzy części: oczy,

usta, czoło. Przy tym kolejność ważności wydaje się taka, jak podano.

„Oczy nie kłamią". To, co powiedziano wyżej o twarzy, odnosi się szcze

gólnie do oczu. Na inne części twarzy można nałożyć maskę, na oczy nie

można. Ich wyraz podlega tylko w minimalnym stopniu wolicjonalnej kont

roli. Dlatego po oczach najłatwiej rozpoznać stan emocjonalny drugiej osoby.

Mówi się o oczach wesołych, smutnych, o sile spojrzenia, o psim spojrzeniu,

o oczach nieprzytomnych, o oczach niespokojnych, wiernych, niewiernych,

0 ufnych i nieufnych itp.

Trudno określić, na jakich elementach ekspresji opiera się wrażenie

określonego stanu psychicznego malującego się w oczach. Co się tyczy innych

części twarzy, można to zjawisko przynajmniej częściowo zanalizować. Wie

już o tym dziecko i rysując twarz smutną, kąciki ust kieruje ku dołowi, a we

sołą— kieruje je ku górze, zdziwienie wyraża za pomocą poprzecznych kresek

na czole, skupienie ^- za pomocą pionowej kreski między brwiami.

Z oczami sprawa przedstawia się znacznie trudniej; na ogół zwraca się

uwagę na trzy elementy: wygląd samego oka, jego położenie w oczodole

1 ruchliwość oraz na najbliższe otoczenie oka — powieki, brwi. Mówi się, że

oczy wesołe są błyszczące, a smutne — matowe; szerokie źrenice świadczą

zwykle o lęku. Oczy utkwione w jeden punkt przemawiają za napięciem uwagi.

Znieruchomienie spojrzenia jest zasadniczym elementem wprowadzenia w trans

hipnotyczny, spotyka sieje też w zespołach urojeniowych, gdzie uwaga jest do

maksimum napięta na czyhające i złowrogie bodźce otoczenia, Urojeniowiec

widzi otaczający świat pod jednym kątem, kątem swego urojenia, oczy więc

jego patrzą w jeden punkt. W halucynacjach oczy są też zwrócone w jeden

punkt, w źródło omamowego bodźca.

Oczy rozbiegane, gdy fiksacja spojrzenia stale się zmienia zależnie od

bodźców otoczenia, występują przy uwadze rozproszonej, a więc u osób roz

trzepanych, w zabawie, w niepokoju, w zmęczeniu. Przy większym zmęczeniu

spojrzenie staje się ociężałe — patrzy się bezmyślnie w jeden punkt. Rzucane

ukradkiem spojrzenia, szybkie spojrzenia do boku — są dość typowe dla osób

nieufnych, z poczuciem winy, obawiających się osądu otoczenia; ludzie ci jak

gdyby chcieli się upewnić, czy ich ktoś nie podpatruje.

Wstydliwe spuszczanie oczu występuje u ludzi nieśmiałych, lękowo nasta

wionych do swego otoczenia społecznego, bojących się spojrzeć w twarz roz

mówcy. Łączy się to zwykle z poczuciem winy; wobec drugiego człowiek staje

jak wobec sędziego.

Niezdolność do fiksacji spojrzenia nadaje oczom wyraz „nieprzytomności".

Nieprzytomne spojrzenie spotyka się w stanach zaburzonej świadomości, np.

w dużym zmęczeniu, w senności, w stanach zamąceniowych, w silnych stanach

emocjonalnych — oczy nieprzytomne z rozkoszy, strachu, gniewu.

Oprawa oczu — układ powiek i brwi — jest też elementem wyrazowym

w wielu stanach emocjonalnych. Szpara powiekowa zwęża się w silnym napię

ciu uwagi, połączonym czasem z nastawieniem wrogim lub agresywnym —

zmrużenie oczu ze złości byłoby więc czymś innym niż przysłowiowe tole

rancyjne przymrużenie oczu. Szpara powiekowa zmniejsza się w zmęczeniu,

senności — powieki opadają ze znużenia, w stanach depresyjnych. [...]

Rozszerzenie szpary powiekowej jest typowe dla reakcji orientacyjnej;

nowy bodziec otoczenia, naruszający wytworzony stan równowagi, powoduje

szersze otwarcie oczu, szersze spojrzenie na świat. Im bodziec jest silniejszy,

bardziej zaskakujący, tym szerzej oczy się otwierają. Występuje przy tym nie

raz lekki wytrzeszcz oczu, prawdopodobnie na skutek napięcia mięśni poza-

gałkowych pod wpływem pobudzenia układu współczulnego. Mówi się więc

o szerokim otwarciu oczu ze zdumienia, ciekawości, strachu, zaskoczenia,

a zatem w sytuacjach, w których organizm staje wobec nowego bodźca.

Przeciwnie, zwężenie szpary powiekowej towarzyszyłoby sytuacjom, w któ

rych już się utrwalił pewien stan równowagi między organizmem a środo

wiskiem, w sensie pozytywnym czy negatywnym; nowy bodziec tu nie zagraża

zakłóceniem istniejącego status quo. Mruży się więc oczy z zadowolenia i na

sycenia, ale też z niezadowolenia, bólu, znużenia, przygnębienia. Przymruża

się oczy w nastawieniu tolerancyjnym, przyjaznym do otoczenia i przeciwnie

w nastawieniu agresywnym, wrogim. We wszystkich jednak wypadkach ma się

do czynienia z ustalonym porządkiem rzeczy.

Należy jeszcze dodać, iż w drugim i trzecim elemencie spojrzenia, tj.

w fiksacji spojrzenia i układzie brwi i powiek, czynnik wolicjonalny może naj

łatwiej być włączony. Można bowiem dowolnie nadawać swemu spojrzeniu

wyraz skupienia przez lekkie zmrużenie powiek i ściągnięcie brwi, zaskoczenia

lub zdumienia — przez szersze otwarcie oczu i uniesienie brwi do góry, po

gardy — przez spojrzenie w dół z jednoczesnym zwężeniem szpar powieko

wych. Różnica między spojrzeniem pogardliwym a ironicznym polega na in

nym układzie kącików ust, w wyrazie pogardy są one skierowane ku dołowi,

ironii — ku górze.

Natomiast sam wygląd gałki ocznej wymyka się spod kontroli wolicjonal-

nej. Nie można bowiem dowolnie zmienić ukrwienia, stopnia zwilżenia gałki

ocznej, szerokości źrenic, tonacji kolorystycznej tęczówki. Tu nawet drobne

niuanse odgrywają nieraz zasadniczą rolę w określeniu spojrzenia jako smutne,

radosne, przerażone itp.

Ta próba analizy mimicznego wyrazu oczu jest właściwie zbyteczna, jakość

spojrzenia bowiem rozpoznaje się od dziecka na zasadzie doświadczenia pier

wotnego, nie podlegającego analizie. Najpierw doświadcza się, że czyjeś spój-

216

ANTONI KĘPIŃSKI

rżenie jest przyjazne, wrogie, radosne czy smutne, pełne podziwu, pogardliwe,

ironiczne, uległe, silne itd., a potem dopiero można zwrócić uwagę — czego

zresztą normalnie się nie robi, chyba ze względów zawodowych (artysta, aktor,

psychiatra itp.) — na to, że oczy są wilgotne, błyszczące, matowe, źrenice

wąskie, szerokie, szpary powiekowe rozszerzone, zwężone, brwi uniesione do

góry łub ściągnięte itd. [...]

Według Buytendijka „pierwszym spotkaniem jest spotkanie spojrzenia,

które napotyka nasze spojrzenie". W związkach międzyludzkich spojrzenie od

grywa decydującą rolę, nieraz znacznie ważniejszą niż czyny czy słowa. Spoj

rzeniem można człowieka zabić, w dosłownym nawet tego słowa znaczeniu

(świadczy o tym np. śmierć voodoo). Można pozbawić go własnej woli, jak

w transie hipnotycznym lub pod wpływem silnej sugestii. Można go zabić

w sensie społecznym. Spojrzenie pogardliwe czy ironiczne detronizuje dru

giego człowieka z jego pozycji. W języku potocznym mówi się zresztą o spoj

rzeniu, które zabija, rani itp. Istnieje też działanie w kierunku przeciwnym —

uniesienia człowieka ku górze, są to spojrzenia pełne miłości, uwielbienia,

uległości itp.

Za pomocą spojrzenia człowiek nawiązuje pierwszy kontakt ze swoim oto

czeniem społecznym. Wymiana spojrzeń pozwala mu zorientować się, z kim

ma do czynienia, w jakim stanie uczuciowym znajduje się druga osoba i jak go

ocenia. W tym pierwszym spotkaniu czasem ułamek sekundy wystarczy, by

spotkały się ze sobą spojrzenia, następuje decyzja, czy zbliżać się, czy oddalać,

czy przyjąć postawę przyjazną, czy też agresywną lub ucieczkową. Jest to

jakby etap badawczy wymiany spojrzeń. Po nim następuje etap nawiązania

kontaktu — za pomocą wzroku wyraża się swoje uczucia i osądy o partnerze

kontaktu społecznego, jednocześnie z jego spojrzenia odczytując uczucia i osą

dy w stosunku do własnej osoby. Mogą to być, ogólnie mówiąc, nastawienia

pozytywne lub negatywne.

Nawiązuje się swoista walka na spojrzenia lub gra miłości czy przyjaźni.

Mówi się o sile spojrzenia, o tym, że za pomocą wzroku można pokonać czy

ujarzmić swego przeciwnika. Samo spojrzenie ma nieraz siłę wyroku, pali się

pod nim ze wstydu itp. Człowiek z poczuciem winy czuje na sobie palące

spojrzenie otoczenia. Człowiek nieśmiały, lękowo nastawiony do swego spo

łecznego otoczenia, w kontaktach z ludźmi z góry poddaje się, spuszcza oczy,

by uniknąć wymiany spojrzeń. Spuszcza oczy również ten, który się boi, by

partner nie odczytał w spojrzeniu jego myśli i uczuć, podobnie jak dziecko,

jktóremu dla sprawdzenia prawdziwości jego słów poleca się, by popatrzyło

w oczy. Kochankowie w oczach szukają prawdy swych uczuć.

Można by więc ogólnie powiedzieć, że u człowieka — a prawdopodobnie

też u wyższych kręgowców — oczy odgrywają zasadniczą rolę w kontaktach

społecznych; ich wyraz decyduje o przyjęciu przez partnera postawy ucieczko-

wo-agresywnęj czy przyjaznej; w nich znajduje się swoje odbicie społeczne,

Kępiński Antoni - Twarz Ręka.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: