Summa teologii sw Tomasza.pdf

Summa teologii świętego Tomasza z Akwinu

K S . J AN B AREILLE

–––––––––

"Jako mądry budowniczy, założyłem fundament" (1 Kor. 3, 10).

"Kto urządził kształt domu, zowie się mądrym, i budowniczym, w odniesieniu do niższych

rzemieślników, którzy ciosą drzewo i kamienie, albo przygotowywują wapno".

( Sum. Teol. cz. 1, kw. 1, a. 6).

Francuz, rodem z Langwedocji, Gui Fulcodi, kardynał-biskup Sabiński,

jeden z najznamienitszych członków świętego kolegium, wysłany jako legat do

Anglii, w celu pogodzenia króla z niespokojnymi baronami, dowiaduje się w

Boulogne nadmorskim, że głosami swoich kolegów zebranych w Peruzie,

powołanym został na tron papieski. Przybiega do Włoch, udaje się do Peruzy

przebrany za kwestarza, żeby ujść rąk Manfreda, ustawicznie wojującego ze

Stolicą Świętą. Żali się na ten niespodzianie narzucony mu ciężar i wszelkich

używa sposobów, ażeby się odeń uwolnić. Lecz ni prośbami, ni łzami swymi nie

może już odmienić sprawiedliwie dokonanego wyboru, któremu całkiem był

obcym; dnia piątego lutego 1265 musiał przyjąć wysoki apostolski urząd, a dnia

dwudziestego drugiego tegoż miesiąca, w pierwszą niedzielę postu koronował

się pod imieniem Klemensa IV. Przez pokorę chciał zrzec się tej najwyższej

godności; pokornym też pozostał i wtenczas, kiedy ją już posiadł; lecz cnotę tę

umiał połączyć ze stałością i apostolską odwagą, które zawsze Głowę Kościoła

odznaczać powinny. Dowiódł tego w całym swym życiu. Wstępując na tron

papieski po Urbanie, zdawał się po nim dziedziczyć wszystkie cnoty, stąd i

przychylność dla Doktora Anielskiego. Lubo wiedział dobrze o daremnych

pokuszeniach się swoich poprzedników, sam chciał z kolei spróbować, czyby

nie udało się posunąć Tomasza do najwyższych godności w Kościele,

przeświadczonym będąc, iż przez to nie tylko wynagrodzi zasługę, ale nadto

usłuży dobru religii. Lecz pojęcia naszego świętego męża odbiegały daleko od

tego, czym go obdarzyć pragnęła wspaniałomyślność Papieża. Ustawicznie o to

błagał Boga, żeby mógł uchylić się od wszelkich godności na tej ziemi, a mimo

to nie przekroczyć w niczym przeciw ustawom świętego posłuszeństwa.

Zaklinał Klemensa przez ową boleść i troski, jakich sam doświadczył w czasie

swego wyniesienia do godności Namiestnika Chrystusowego, iżby jemu

oszczędził tym słuszniejszego smutku i trosk tym dotkliwszych. Tak pisał do

Papieża ten naśladowca wierny pokornego Dominika.

Mimo dawniejszych jego odmownych odpowiedzi i próśb uprzednich

podpisał Papież bullę podnoszącą Tomasza z Akwinu do godności arcybiskupa

Neapolitańskiego, i nadającą mu dochody klasztoru świętego Piotra ad Aram (1) .

Lecz Tomasz dowiedziawszy się o tym, tak się zasmucił i tak prosić począł

rzewnie Papieża, że ten zgodził się w końcu na usunięcie tego uroczystego aktu.

Po raz to ostatni powaga najwyższego Pasterza ustąpić musiała przed pokorą

Tomasza z Akwinu; prośbami swymi i ustępstwem na końcu, daleko bardziej,

niż swoim tryumfem, podniósł on w oczach ludzi rzeczywistą wielkość

niezwyciężonego dominikanina. Dziś dopiero będzie mógł spokojnie poświęcić

się wielkiemu zadaniu, które już dawno wypełniać począł pośród świata przez

swój geniusz i świątobliwość. Niewielka liczba lat pozostaje mu już na ziemi, a

przecież wiele ma jeszcze do zrobienia; musi się więc śpieszyć, nim noc

zapadnie. Rzec by też można rzeczywiście, że jakieś tajemne przeczucie

bliskiego kresu życia, nakazuje mu kwapić się ze swoją pracą, wydać czym

prędzej świetlane, gorące wielkiej swej duszy zadania. W tej też chwili jego

żywota widzieć można, jak z podwojoną działalnością wpływa na swoją epokę,

jak mnogie wydaje dzieła, przez które stanie się wychowawcą przyszłych

pokoleń.

W pierwszych latach panowania Klemensa IV święty Tomasz z Akwinu

rozpoczął pracować nad nieśmiertelnym swoim dziełem: Summa theologiae .

Pomnik to najznamienitszy trzynastego stulecia, wyraz najwyższy katolickiej

umiejętności, główne zdaje się zadanie życia Tomasza z Akwinu. Zrażony, jak

sam mówi we wstępie do tego wielkiego dzieła, ciemnością, nieładem, gadaniną

zbyteczną teologij scholastycznych ówczesnych, podjął plan krótkiego, lecz

dosadnego, jasnego, metodycznego zbioru, gdzie by jednak pomieściła się cała

nauka chrześcijańska, zacząwszy od istnienia Boga, aż do ostatniego moralności

ewangelicznej przykazania. Prawdziwa to encyklopedia religijna, obrana ze

wszelkich, obcych żywiołów, ze wszelkich nieużytecznych dociekań,

obejmująca natomiast w porządku logicznym i naturalnym wszystkie zasady

teoretyczne i praktyczne objawionej religii, tak, iżby każda była sama w sobie

skończoną całością, a w związku z drugimi tworzyła dokładny ustrój naukowy.

Jest to wierny obraz religii, której ręka Boża nakreśliła nieodmienne linie i

cudny naznaczyła układ, tym samym obraz to Bóstwa samego, które jak we

wszystkim, tak tym więcej w dziele objawienia, złożyło wyraźne i

najświetniejsze znamiona odwiecznego piękna.

Summa teologii może być uważaną w swoim wstępie, sama w sobie i w

następstwach jakie sprowadziła.

Można by było napisać wstęp, czyli przygotowanie do Summy świętego

Tomasza, jak Euzebiusz Cezarejski napisał przygotowanie ewangeliczne, bo w

pewnym znaczeniu, było to zużytkowanie wszystkich wiedzowych podań

ludzkości; podejmowało ono zasoby intelektualne i zdobycze duchowe

wszystkich poprzednich wieków. Historia życia ludzkiego przedstawia

badaniom katolickiego teologa dwie niewyczerpane skarbnice wiedzy, to jest

zasoby umiejętności ludzkich i skarby umiejętności Boskich.

Były to rozliczne materiały przyszłego naukowego pomnika. Z jednej

strony rozwój i odkrycia filozofii w trzech działach, jakie wciąż obejmuje pod

różnym imieniem, czy to przyrody, albo wszystkości istot, czy prawdy, albo

sztuki słowa, czy dobra, albo prawideł moralności (1) . Z drugiej strony cały skład

wiary, księgi święte, podanie spisane i niespisane, synody, akta papiestwa, bo

teologia jest umiejętnością, co jednoczy i zlewa z sobą te dwa rodzaje żywiołów,

by z nich utworzyć umiejętną całość naukową. Otwórz pierwszą lepszą księgę

Ojców Kościoła, Stromata Klemensa Aleksandryjskiego, lub O mieście Bożym

świętego Augustyna, a co chwila widzieć będziesz, jak każden z nich przechodzi

od rzeczy Boskich, do rzeczy tego świata, od dowodów rozumu do zasad wiary,

od odkryć do objawienia, od ziemi wznosi się do nieba, żeby zbadać mógł

wszechstronnie umiejętność Bożą i ludzką. A jednak żaden z nich nie potrafił

wznieść całkowitego systemu teologii; po dwunastu wiekach pracy, ich

pokuszenia się rozrzucone w przeszłości podobne są do ruin świątyni, której

zbudować nie umiano, a oczekują one z cierpliwością nieśmiertelności

umiejętnej ręki architekta. W końcu zjawił się i architekt, a idąc za natchnieniem

swego geniuszu i za natchnieniem wiary, zabrał się do pracy i wzniósł budowę

teologiczną, która od chrześcijanizmu zapożyczyła coś z jego nakazującej

wielkości i powagi majestatu; niewzruszona jako on, przetrwa bez odmiany

różne koleje społeczeństw i przewroty naukowe.

Plato i Arystoteles wyrzec się zdali, każdy ze swojego stanowiska, ostatni

wyraz umiejętności filozoficznej; obadwaj ogarnęli rozległe jej dziedziny,

obadwaj zgłębiali rozliczne jej części. Niewątpliwie uczeń Sokratesa i

nauczyciel Aleksandra, głośni są w historii swoimi rozprawami, a zaprzeczyć

nie można, że przesada ich mniemań sprowadziła ważne pomiędzy nimi

nieporozumienia, lecz nic też z pozoru nie zdaje się bardziej sprzecznym, jak

synteza i analiza, które w nich się uosabiają, a przecież nic nie godzi się lepiej w

powszechnej harmonii umiejętności. Stoją oni na dwóch biegunach świata

duchowego, lecz oś wspólna łączy ich z sobą; panują w tych samych krainach i

rozważają je; zasady ich sprowadzone do umiarkowanych wyrażeń dopełniają

się wzajem i podtrzymują. Godziłoby się nawet powiedzieć, że idee , które są

kamieniem węgielnym akademickiej budowy, blisko graniczą z formami

perypatetyzmu. Platon i Arystoteles ledwie samą różnią się od siebie nazwą;

nauka ich w gruncie jest taż sama (3) .

W rzeczywistości jednak bardziej się oni różnią od siebie, niż mniemają

ci, których zdania przywiedliśmy. Obadwaj ci wielcy ludzie utworzyli i

przedstawiają w sposób wyraźny dwie metody filozoficzne, prowadzące

człowieka w odszukiwaniu prawdy; metodę indukcji i dedukcji. Są to dwie

drogi, co wychodzą z dwóch przeciwnych punktów, lecz jeżeli kto na krok z

nich nie zbacza, doprowadzają do tych samych wyników naukowych. Dowodzi

tego Platon i Arystoteles, przynajmniej w najważniejszych przedmiotach, jakie

umysł ludzki zajmować mogą. Są jednak w sprzeczności w wielu innych

zagadnieniach, a szczególniej w zagadnieniach dotyczących teorii władz ducha

ludzkiego, poznania człowieka, a tym samym ludzkości.

Lecz przyznać trzeba, że różnica pomiędzy obudwoma jawi się przede

wszystkim w sposobie przedstawienia swej nauki. Platon rozwija swoją, na

podobieństwo Sokratesa, swego mistrza, w dialogach formy dramatycznej, lub

oratorskiej, nie tak też łatwo objąć jego poglądy; potrzebna jest ku temu owa

cudna władza intuicji, którą zowią entuzjazmem. W harmonijnej obłoczy poety

filozofa nie każdemu dano jest dostrzec ścisłego powiązania pojęć, kto nie

nawykł do ścisłego rozumowania. Arystoteles dokonał tego samego, co jego

uczczeń Aleksander; podbił ten ostatni narody; Arystoteles zdobył i

uporządkował naukowe dzierżawy. Wszystkie umiejętności i szkoły, co go

poprzedziły, Arystoteles ustawił w pewnym porządku, rozdzielił na prowincje,

powiaty i gminy, dodawszy sam wiele przez siebie dokonanych odkryć,

każdemu pojęciu, niekiedy każdemu słowu naznaczył on właściwe granice,

wskazał powinności; tym sposobem dziedzinę filozofii zrobił on dostępną dla

każdego cierpliwego i pracowitego męża.

To właśnie musiało go zrobić i zrobiło rzeczywiście mistrzem nauczania

w całym tym długim lat szeregu, który my wiekami średnimi zowiemy;

przejawiało się też tam coś pozytywnego i regularnego, jako metoda

Arystotelesa. Świetne przymioty, jakich platonizm domaga się po swoich

zwolennikach, zaledwie rzekomy i przechodni blask dawały tej szkole; było to

chwilowe powodzenie intuicji; dlatego też nie mogło ono wyrobić tradycji

stałej, bo trudno uczyć entuzjazmu. Toteż filozofia perypatetyczna dla

porządnego swego pochodu, jasności swoich wykładów, prawie wyłącznie

zawładła w dziedzinie wiary ludzkiej. Podawano umiejętność wedle tej

nieodmiennej metody. Opierając się na przyrodzonej prawości ducha ludzkiego,

oddziaływała nań siłą powagi, urokiem wychowania; uporządkowała ona

wszystkie jego przypomnienia, urobiła same nawet pojęcia; ukształtowała go, że

tak rzekę, na swój obraz, a od tego czasu stała się powszechnym organem

nauczania.

Podległość i uszanowanie zbyt często wyradzają się w zabobonność;

rozum ludzki zarzekać się zdawał najświętszych praw swoich, a nie pytając

przyjmował opinie filozofa. Była to żałosna abdykacja; bo nierzadko się trafiało,

że te opinie były grubymi błędami. O ile fizyka Arystotelesa była niedokładną, o

tyle jego metafizyka i moralność, zamykały w sobie fałszywe teorie,

niebezpieczne zasady. Niejednokrotnie przygodziło się słyszeć mówiących, że

jakaś jego propozycja była prawdziwą, wedle zasad mistrza, a fałszywą wedle

ewangelii. Arystoteles był najdawniejszym i

najniebezpieczniejszym

nieprzyjacielem objawienia.

Takie było usposobienie umysłów, kiedy święty Tomasz z Akwinu ukazał

się w naukowej dziedzinie. W młodości napojono go tymi samymi zasadami;

ciołek niemy sycylijski (4) z pokorą znosił nałożone sobie jarzmo; lecz pod tą

dziwną małomównością skrywał się cały przewrót umiejętności. Tomasz na to

wszystkie swe siły wytężył, żeby Arystotelesa wyrobił na powolne narzędzie

objawienia, a jego filozofię na pomocnicę, albo mówiąc językiem ksiąg

świętych, na pokorną służebnicę chrześcijanizmu. Ku czemu w formy jego pojęć

i języka przybrał on w oczach zdumiałych ludzi naukę zbawienia; rozszerzył

obszar myśli perypatetycznej tak dalece, że musiała się w nim pomieścić cała

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: