Wielkopolska.doc

WIELKOPOLSKA:

Wielopolska charakterystyka ogólna:

- dorzecze Warty

- północ – Pomorze Zachodnie i Środkowe (rozdziela dolina Noteci i Puszcza Notecka); obszary przejściowe – Krajna i Pałuki

- południe – Śląsk Dolny i Opolski (Wał Trzebnicki)

- zachód – dolina Odry (Ziemia Lubuska – obszar przejściowy)

- wschód – wyznacza historia, nie geografia – Ziemia łęczycka, sieradzka, Kujawy

Nazwa:

- historyczna:

* XIIIw. – dokument Odońca – „Polonia Maior” („stara”, „starsza” Polska)

* XIV w. – arcybiskup gnieźnieński w akcie oskarżenia przeciw Zakonowi Krzyżackiemu MMagna Polonia”

- granice regionu:

* historyczna – dawne woj. kaliskie, poznańskie ( współcześnie wielkopolskie) poszerzone:

Na wsch. i okolice Żnina i Kruszwicy nad Notecia;

Na Zach. i pn. – zach. – o okolice Babimostu, Miedzyrzecza, Wołcza

Na pn. – tereny wokół Uniejowa, Błaszek

Historia:

- XIIw – rozbicie dzielnicowe, podział wielkopolski na:

* cz. Wschodnia – z Gnieznem, cz. Kujaw i ziemią sieradzką

* cz. Zachodnia – z Poznaniem

- XIV w. – woj. poznańskie, kaliskie

- XVIw. – Poznań – Jan Lubomirski zakłada Akademię – rozwój piśmiennictwa

- 1551 –I drukarnia w Szamotułach – Bracia Czescy, Leszno – ośrodek informacji

- XVII – XVIII – Olęderskie – najstarsze z 1597 – Ługi Ujejskie, rzędówka bagienna

- XVIII – klęski, zaraza, huragan, wylew Warty

- wojny

- osadnictwo – fryderycjańskie (1772 – 1786) – 50 – 80 wsi w pasie nadnoteckim, wyłącznie niemieckie okresie Prus Pd. ( 1793 – 1806) – ok. 50 nowych osad.

- XVIII – XIXw. – podział między dwóch zaborców (rzeka Prośna)

* odmienny rozwój społeczno gospodarczy, różnica w kulturze

* Wielkie Księstwo Poznańskie – uwłaszcznie 1848 – 1868 (komasacja gruntów; oddzielenie gruntów falworcznych od chłopskich, unowocześnienie wsi – maszyny); administracyjny nakaz budowania chat wiejskich w konstrukcji szkieletowej, powtórna kolonizacja niemiecka (1815 – 1914) – ok. Gniezna, Wegrowa, Wrześni;

- ziemie wsch. Wielkopolskie – uwłaszcznie 1864 (wolność, ale nie ziemia)

- I poł. XIXw. – walka o polskość i pocz. zainteresowania etnografią; J. Lipiński – „Piosenka ludu  wielkopolskiego”

- II poł. XIXw. – nasilenie germanizacji – sprzeciw

- po. I wojnie  światowej – nie wróciły miasta: Piła, Międzyrzec, Babimost, Wschowa

- po II wojnie światowej – wraca ziemia lubuska

Rozplanowanie wsi:

- podział cz. zach. (okolice Środy Wielkopolskiej) i wsch.

- okolnice, ulicówki, wielodrożnice

- domy szczytem do drogi, szeroko frontowe (jeszcze w XVIIIw. – wąsko frontowe),  podcieniowe

- folwarki – dwór, park, „czworaki” / „ośmioraki” – budynki z 4-8 mieszkań, murowane, dach dwu lub czterospadowy

- osadnictwo – „olęderskie” – dolina Noteci i Warty ; rzędówka bagienna i osady luźne, rozproszone

Wielkopolski Park Etnograficzny – Dziekanowice, 73 obiekty arch. Wielkopolskiej

Dom z Moraczewa

Muzeum w Osieku

Wsch.:

- brak zwartych wsi

- oczynszowanie i uwłaszcznie – powstały kolonie o charakterze rzędówek, krótkie ulicwki

- drewno

Grupy etnograficzne: Biskupianie, Pałucznie, Bambrowie

Wiele różnych gr. Strojów ludowych.

- II poł. XIXw. – powszechna dostępność materiałów i ubrań gotowych/fabrycznych

- pocz. XXw. – zanik stroju ludowego – (wyjątek strój dzierżacki, szamotulski, ziemie lubuskiej – efekt walki z germanizacją)

- Charakterystyka:

* różne kolory: czerwień, stonowana (choć na Pałukach dominuje karmazyn), granat (lub modry), czarny

- kobiece nakrycia głowy – czepki i kornety ; szerokie haftowane wstążki zawiązywane pod brodą

- haft biały, wielkopolskie, na tiulu

Sztuka ludowa wielkopolska posiada liczne analogie poza regionem.

- wyróżniki:

* haft

* tkactwo – pasiak samodzielny zanika, utrzymał się do pocz. XXw. W stroju szamotulskim

* instrumenty muzyczne – dudy, kozły

* skrzynie – jednokolorowe : brązowe, modre lub z ornamentem roślinnym – bukiety kwiatów

Brak: wycinanek (wzbudzone sztucznie po II. W. światowej na Pałukach), pisanek

BISKUPIANIE

Biskupizna – 12 wsi wokół Krobi (pn. – wsch. i pd. – wsch.): Bulkownica, Chumiętki, Domachowo, Grabanowo, Posadowo, Potarzyca, Rębowo, Sikorzyn, Stara Krobia, Sulkowice, Wysłowo, Żychlewo

- od średniowiecza po XVIIIw. Były to tzw. „łany klucza krobskiego” i należały do biskupów poznańskich XVIIIw. – pod rządami pruskimi – tzw.ekonomia krobska

XIX – ostoja polskości, walka z germanizacją

- mieszkańcy Biskupinzny wyróżniali się ekonomicznie – mieli mniejsze obciążenie feudalne – większe gospodarstwa (dobytek) duma biskupińska – hymn (XIXw.)

- swoista kultura ludowa tego subregionu zachowała się do dziś:

* strój

* muzyka – instrumenty – dudy (potem do orkiestry doszedł skrzypek)

* tańce – wiwat, równy

* zabawy ludowe 0 elementy podkoziołka, wińca i katarzynek

Popularyzacja – Jan z Domachowa Bzdęga (1907 – 1998)

Od 1974 – „Spotkania śpiewaków, gawędziarzy i poetów ludowych z Krobi.

1 – 3.09 – Wielkopolskie Spotkania Budowniczy Dud i Kozłow

Muzeum w Gostyniu;  Muzeum im. Edmunda Bojanowskiego w Grabonogu

BAMBRZY

- osadnicy z pd. Frankoni GL. Z Bambergu

- 1719 – 1753 wsie, np.: Luboń 1719, Dębiec, Jeżyce, Winiary 1730, Rataje, Wilda 1746 – 1747, Jeżyce, Górczyn 1750 – 1753.

- rolnicy, katolicy

- polonizacja – pocz. XIXw. – kościół, szkoła, małżeństwa mieszane

- 1900 – 1924 – wsie bamberskie włączone do Poznania

- strój bamberski przetrwał, gdyż był używany jako strój kościelny do noszenia obrazów

Towarzystwo Bambrów Poznańskich:

- 1. 08 – przy studni z Bamberka, święto Bamberskie upamiętniające podpisanie pierwszego kontaktu miedzy miastem a osadnikami z Bambergu

- 2000 – przyznanie odznaki „Złotej Bamberki” pani Ewie Mielcarek

- prof. Maria Paradowska

PAŁUKI

- dawny powiat kcyński

- północ – rzeka Noteć oddziela od Krainy,

- wschód – Noteć oddziela od Kujaw.

- południe – rzeka Wełnia i jez. Chomąskie, Gąsawskie,

- zachód – rzeka Rudka, Tysmiennica – oddzielają od ziemi poznańskiej

- nazwa od nizin nad skrętem rzeki porosłych trawą (mit – ród szlachecki, charakter rolniczy)

- miejscowości – Kcynia, Cerekwica, Biskupin

- kultura: wpływ wielkopolski – muzyka ( dudy, obrzędowość); kujawskie – minimalne (skrzynie kujawskie, architektura), wpływy z Mazowsza (strój – pasiak)

Imprezy: Jesień w Pałukach (16 – 17.09), Zjazd Twórców Ludowych. Jarmark Sztuki Ludowej (24.09).

Działania regionalne:

- region zróżnicowany pod względem etnograficznym, działa tu wiele różnych towarzystw, zespołów, muzeów.

- Towarzystwa – Towarzystwo Ludoznawcze w Poznania (zał. 1910), Wielkopolskie Towarzystwo Kulturalne („Zeszyty Wielkopolskie”, „Kronika wielkopolska”), Towarzystwo Bambrów Poznańskich, Lubuskie Towarzystwo Naukowe.

- Muze i skanseny: Muzeum archidiecezjalne w Poznaniu, Wielkopolskie Park Etnograficzny w Dziekanowicach( III – Topienie Marzanny, VI – Żywy skansen), Muzeum budownictwa Ludowego w Osieku nad Notecią, Skansen Budownictwa Ludowego Zachodniej Wielkopolski w Wolsztynie

- osrodki – haftu i koronek – Domachowo k. Krobi, Golin k. Jarocina

- zespoły – Zespół Pieśni i Tańca „Wielkopolska”