Bodzek- po co nam monety artykul.pdf

PO CO NAM MONETY?

nie nowoczesnych badań bez zasobów „brzęczącej monety”

jest praktycznie niemożliwe. Poniższy tekst nie zostanie jednak

poświęcony jakże skądinąd ważnym zagadnieniom ﬁ nansowania

badań archeologicznych, lecz skupi się na znaczeniu monety jako

źródła wykorzystywane-

go przez archeologów 1 .

Nacisk położony zosta-

nie przy tym na monety

starożytne, choć więk-

szość zaprezentowanych

spostrzeżeń z powodze-

niem można odnieść

również do wytworów

mennictwa późniejszych

okresów.

Chociaż moneta

jest tylko jedną z form

pieniądza, niewątpli-

wie należy, od czasu jej

wynalezienia w drugiej

połowie VII wieku przed Chrystusem, do form najbardziej po-

pularnych. Pierwotnie była kawałkiem drogocennego materiału

(elektronu, złota, srebra) o określonej wartości, wyznaczonej

przez jej wagę i jakość kruszcu. Wartość tę gwarantował znak

autorytetu emitującego monetę. Z biegiem czasu pojawiły się

monety brązowe, ołowiane czy tzw. bilonowe (stop o niewiel-

kiej zawartości srebra), które często miały charakter pieniądza

podwartościowego, kredytowego (ich wartość nominalna była

większa niż rzeczywista) 2 . Do dzisiaj jednak zachowała moneta

formę krążka opatrzonego na awersie i rewersie z wyobrażeniami

i inskrypcjami.

Termin „moneta”, którym

określamy omawianą formę pie-

niądza, zawdzięczamy położe-

niu najstarszej mennicy w Rzy-

mie. Była ona umiejscowiona

na Arx, jednym z wierzchołków

Kapitolu, obok świątyni Juno-

ny z przydomkiem „Moneta”,

który można przetłumaczyć

jako „napominająca, dająca

dobre rady”. Jakie dobre rady

„moneta” daje archeologowi,

postaram się opowiedzieć

w poniższym tekście.

Od czasów starożytnych po dziś dzień bez odpowiedzi

pozostaje pytanie: kto faktycznie dokonał wynalazku monety,

Lidyjczycy czy jońscy Grecy? Bez cienia wątpliwości tym

ostatnim zawdzięczamy szybkie rozprzestrzenienie się pienią-

dza monetarnego w kręgu kultur śródziemnomorskich, od Pół-

wyspu Iberyjskiego aż po Indie. Od Greków przejęli wynalazek

monety Rzymianie, sami z kolei przekazując zwyczaj używania

pieniądza monetarnego barbarzyńskim ludom tworzącym podwa-

liny nowej Europy. Moneta została stopniowo rozpowszechniona

na wszystkie kontynenty. Nawet dziś, w dobie powszechnego

użycia pieniądza papierowego, a nawet wirtualnego, prawie każdy

z nas ma trochę drobnych monet w portfelu lub kieszeni.

Tak powszechne używanie monet spowodowało, że ludzie

od czasu ich wynalezienia po dzień dzisiejszy gubią je, gro-

madzą, ukrywają, składają w oﬁ erze bogom, wyposażają w nie

zmarłych czy wreszcie

przerabiają na ozdoby.

Dzięki temu mone-

ty z różnych czasów

należą do najbardziej

typowych znalezisk

archeologicznych.

Znajdowane są na

osadach, cmentarzy-

skach, w miejscach

kultu, a nawet w miej-

scach, wydawałoby

się, niepowiązanych

bezpośrednio z dzia-

łalnością człowieka.

Umiejętność odpo-

wiedniej interpretacji znalezisk monetarnych należy więc do

podstawowych umiejętności archeologa.

Ponieważ monety są generalnie zabytkami nieźle datowa-

nymi, same również uznawane są za dobre datowniki 3 . Jednak-

że datowanie warstw i obiektów archeologicznych za pomocą

znalezisk monetarnych wymaga bardzo ostrożnego podejścia.

Zdarza się bowiem, że moneta została ukryta lub zgubiona

wiele lat po jej wybiciu. Jaskrawym przykładem takiej sytuacji

są rzymskie denary bite w I i II wieku, a znajdowane na terenie

tzw. Barbaricum (teren na północ od granic imperium rzym-

skiego zamieszkały przez

plemiona „barbarzyńskie”)

w kontekście V–VI-wiecz-

nym. Dlatego przy datowaniu

znaleziskami monetarnymi,

poza czasem wybicia mone-

ty, należy brać pod uwagę

szereg innych czynników, na

przykład: kruszec, z jakiego

wybito monetę, czy jest to

znalezisko pojedyncze, czy

gromadne, całościowo poj-

mowany horyzont znalezisk

na stanowisku, historię obie-

gu monetarnego na terenie,

gdzie dokonano znaleziska, oddalenie od miejsca wybicia

i obszaru, na który moneta była przeznaczona, inne katego-

rie obiektów znalezionych wraz z monetami etc . Zdarza się

zresztą, że to warstwa archeologiczna datuje monety, a nie

odwrotnie. Za przykład mogą posłużyć badania archeolo-

giczne w starożytnej Morgantinie na Sycylii, dzięki którym

ustalono czas wprowadzenia denara do rzymskiego systemu

monetarnego 4 .

Kwestie związane z datacją nie wyczerpują jednak znaczenia

znalezisk monetarnych. Obecność monet może świadczyć o przy-

Persja, Achemenidzi; złoty stater, tzw. darejkos, ok. poł. IV w. przed Chr. Na awersie

wizerunek Wielkiego Króla. Muzeum Narodowe w Krakowie

Rzym, Cesarstwo; srebrny denar Trajana, wybity w Rzymie w latach

103–111 po Chr. Na awersie portret cesarza, wokół jego tytulatura. Na

rewersie Aeternitas (personiﬁ kacja wieczności, stałości) oraz legenda

zawierająca tytuł optimus princeps . Ze skarbu z Nietuliska Małego;

Instytut Archeologii UJ

ALMA MATER

271

Z wiązek archeologii i pieniądza jest oczywisty. Przeprowadze-

należności politycznej obszaru, na którym zostały znalezione, lub

wskazywać na kierunek kontaktów handlowych czy politycznych.

Przykładowo zdecydowana przewaga monet Olbii pośród znale-

zisk dokonanych na stanowisku

w Koszarach (Ukraina) jest

jednym z argumentów pozwa-

lających uznać koszarską osadę

za położoną w olbijskiej streﬁ e

wpływów 5 . Natomiast tzw. as

wybity w Olbii, wielkiej greckiej

kolonii nad Morzem Czarnym 6 ,

znaleziony na ateńskiej agorze,

albo monety z mennic położo-

nych na północnych wybrzeżach

Morza Egejskiego, znajdowane

w skarbach w południowej Azji

Mniejszej (dziś Turcja) lub

w Egipcie, świadczą o kontak-

tach handlowych między tymi regionami. Przynajmniej część

monet rzymskich znajdowanych na terenie Barbaricum jest świa-

dectwem subwencji, podarunków, trybutów czy wreszcie żołdu

wypłacanego przedsta-

wicielom barbarzyńskich

plemion. Jeszcze inaczej

należy interpretować zna-

leziska monetarne na tere-

nie sanktuariów i miejsc

kultu, gdzie zróżnicowa-

nie monet pod względem

ich pochodzenia może

świadczyć o lokalnym

lub ponadregionalnym

charakterze świętego

okręgu. Taka sytuacja

ma na przykład miejsce

w sanktuarium Achillesa

na Wyspie Zmiejnyj (starożytna wyspa Leuke – Biała) u ujścia Du-

naju, gdzie znajdowane są monety wybite w odległych mennicach.

Znaczenie ma również charakter i kontekst znalezisk. Chodzi

o to, czy są to zna-

leziska gromadne

(skarby), czy też

pojedyncze, czy

dokonano ich na

przykład na tere-

nie warsztatów

produkcyjnych

etc . W zależno-

ści od tego można

rozstrzygnąć, czy

moneta pełniła

na danym terenie

funkcję pienięż-

ną, czy też była

jedynie kruszco-

wym złomem wy-

korzystywanym

w handlu, ale i do produkcji na przykład ozdób. I tak skarby

z terenów dzisiejszego Afganistanu i Egiptu datowane na czasy

Olbia, AE; tzw. Borystenes z końca IV/ początku III w. przed Chr. Na

awersie głowa boga rzeki Borystenes. Na rewersie topór i łuk.

Z badań Instytutu Archeologii UJ w Koszarach (Ukraina); Muzeum

Archeologiczne w Odessie

przed Aleksandrem Wielkim świadczą o gromadzeniu greckich

monet jako srebrnego złomu, a wspomniane już wyżej pojedyncze

znaleziska na stanowisku w Koszarach (na nekropoli, osadzie i na

terenie otwartego miejsca oﬁ ar-

nego) o codziennym używaniu

monety. Znaleziska monetarne

pozwalają wreszcie zaobserwo-

wać lub wyjaśnić rozprzestrze-

nienie prądów artystycznych

i motywów ikonograﬁ cznych.

Ciekawym, choć zaskakującym

przykładem może być tutaj

mennictwo Samarii w IV wieku

przed Chrystusem, które cha-

rakteryzuje niezwykłe bogactwo

typów monetarnych zapożycza-

nych z repertuaru zarówno sztu-

ki greckiej, jak i szeroko pojmo-

wanego starożytnego Wschodu. Za inny przykład mogą posłużyć

naśladownictwa attyckich tzw. sówek (tetradrachm z głową Ateny

na awersie i sową na rewersie), produkowane od Azji Mniejszej

aż po Egipt.

Opatrywanie krążka

monetarnego wyobrażenia-

mi (początkowo na awersie,

z biegiem czasu również

na rewersie) oraz umiesz-

czanie na nim inskrypcji

powoduje, że moneta nawet

w oddzieleniu od kontekstu

archeologicznego stanowi

znakomite źródło dla różno-

rodnych badań nad epoką,

z której pochodzi. Oczywi-

ście forma i niewielkie roz-

miary (często wręcz bardzo

małe) krążka (który nie zawsze ma kształt regularny) ograniczały

rytowników przygotowujących stemple. Tym niemniej moneta, co

potwierdzają przytoczone niżej przykłady, powinna być traktowana

jako miniaturowe,

oryginalne dzieło

sztuki z epoki.

Wyobraże-

nia na monetach

mogą przybierać

formę tzw. typów

monetarnych –

tzn. przedstawień

głównych – oraz

symboli dodatko-

wych – niewiel-

kich wyobrażeń

wyróżniających

poszczególne emi-

sje lub związanych

po prostu z osobą

emitenta. Wybór

typu monetarnego nawiązywał do kwestii religijnych, lokalnej tra-

dycji, aspektu ekonomicznego lub do idei propagandowych.

Ateny; srebrna tetradrachma z lat ok. 480–400 przed Chr. Na awersie głowa Ateny,

na rewersie sowa i legenda ΑΘΕ (ναιων). Muzeum Narodowe w Krakowie

Bospor Kimeryjski, Reskuporis V (242/3–276/7); stater bilonowy z roku 252 po Chr. Na awersie zbar-

baryzowany portret króla, na rewersie zbarbaryzowany portret cesarza rzymskiego i data według Ery

Bosporańskiej. Muzeum Narodowe w Krakowie

272 ALMA MATER

Styl i charakter przedstawień monetarnych może powiedzieć

wiele o przemianach kulturowych, jakie zachodziły na terenie,

na którym monety były emitowane. Szczególnie ciekawie wy-

gląda ten problem na terenach podlegających hellenizacji lub

przeciwnie – od tej hel-

lenizacji odstępujących.

Przykładem tej pierwszej

tendencji może być men-

nictwo starożytnej Licji

czy Fenicji, prezentujące

w V i IV wieku przed

Chrystusem silne wpły-

wy ikonograﬁ i lokalnej

i wschodniej, zaś w okre-

sie hellenistycznym (po

Aleksandrze Wielkim)

zupełnie zhellenizowa-

ne. Podobną przemianę

przeszło mennictwo Tar-

su, położonego na terenie innej małoazjatyckiej krainy Cylicji.

W V wieku przed Chrystusem styl wyobrażeń na monetach z tej

mennicy ewidentnie nawiązuje do sztuki starożytnego Wschodu,

w IV wieku przed Chrystusem coraz silniej zaznaczają się wpływy

sztuki greckiej. Drogę od hellenizacji do „barbaryzacji” pokazują

z kolei monety bite przez władców Królestwa Bosporańskiego,

państwa położonego po obu stronach Cieśniny Kerczeńskiej. Nie-

co łagodniejszą formę stopniowego odchodzenia od hellenizacji

i powrotu do wschodnich

korzeni prezentują mone-

ty partyjskie. Natomiast

pełen zakres przemian

stylistycznych, znanych

ze sztuki monumentalnej,

można zaobserwować na

przykładzie mennictwa

rzymskiego.

Przedstawienia mo-

netarne przynoszą nam

jednak również infor-

macje znacznie bardziej

szczegółowe. Wizerunki

bóstw i ich atrybutów,

wyobrażenia świątyń umieszczane na monetach najczęściej, choć

nie zawsze, odnoszą się do najważniejszych kultów na terenie

miasta-państwa ( polis ) emitującego monety. Stąd typy monetarne

tego rodzaju są cennym źródłem informacji o religijnym aspekcie

życia mieszkańców. Dobrym przykładem

mogą być tutaj wspomniane „sówki”, mo-

nety Aten z głową Ateny i sową (atrybutem

Ateny), głowa Heliosa, bóstwa opie-

kuńczego na monetach Rodos, wreszcie

Jowisz, Mars i Dioskurowie na monetach

rzymskich. Wiemy z innych źródeł o zna-

czeniu tych bóstw dla mieszkańców. Cza-

sami wyobrażenia na monetach nawiązują

do mitów i kultów lokalnych, jak nimfa

Aretuza znana z emisji Syrakuz czy Pegaz

na monetach Koryntu. Bóstwa pojawiające

się na monetach rzymskich okresu Repub-

liki i Cesarstwa mogą nawiązywać do mitów i legend związanych

z poszczególnymi rodami lub wskazywać na kultowe preferencje

wybitnych jednostek i cesarzy. Taką rolę spełniała Wenus na

monetach Juliusza Cezara, podobnie wizerunki związane z Dianą

i Apollonem na emisjach

Oktawiana Augusta. Wi-

zerunek bóstwa lub jego

atrybutu może również

stanowić pośrednie od-

niesienie do źródła bo-

gactwa polis . Tak należy

rozumieć Demeter i kłosy

zboża na monetach Meta-

pontu (południowa Italia)

i Olbii pontyjskiej (Mo-

rze Czarne). W obydwu

przypadkach bogactwo

państwa w znacznym

stopniu oparte było na

Sycylia, Syrakuzy; srebrna tetradrachma z lat ok. 485–479 przed Chr. Na awersie ryd-

wan, na rewersie głowa Aretuzy otoczona delﬁ nami i legenda ΣΥΡΑΚΟΣΙΩΝ. Muzeum

Narodowe w Krakowie

przynoszącym dochody rolnictwie.

Wyobrażenia atrybutów źródeł bogactwa poszczególnych

poleis pojawiają się jako typy lub symbole na monetach wielu

państw greckich. Jesiotr na monetach Pantikapajonu (położonego

we wschodniej części Krymu, dziś jest to Kercz) nawiązywał do

będącego ważnym elementem miejscowej gospodarki rybołów-

stwa, podobnie na monetach Cyrene (północna Afryka) roślina

zwana sylﬁ um stanowiła podstawę ekonomii tego państwa.

Czasami typy mo-

netarne mogą stano-

wić źródło dla badań

nad niemonetarnymi,

tradycyjnymi formami

pieniądza używanymi

na terenie, choć nie

tylko, państwa emitu-

jącego monetę. Taką

rolę odgrywa podwójna

siekiera (pelekys) na

monetach położone-

go w Jonii Tenedos,

wół na monetach połu-

dniowoitalskiej Sybaris

lub rzymskich aes signatum , wreszcie trójnóg na monetach

Krotonu. Nie należy zapominać, że ten ostatni był jednocześnie

atrybutem Apollona.

Archeolog uważnie studiujący przedstawienia monetarne

znajdzie o wiele więcej interesujących

informacji dotyczących różnych aspek-

tów życia starożytnych, które pozwolą na

dopełnienie wiedzy opartej na źródłach

pisanych lub analizie innych kategorii

zabytków. Mogą to być między innymi

elementy stroju (np. szata, nakrycie

głowy i atrybuty Wielkiego Króla oraz

arystokratów perskich na monetach bitych

na obszarze państwa Achemenidów lub,

łączące elementy macedońskie i irańskie,

strój i atrybuty Aleksandra Wielkiego na

dekadrachmach wybitych w Babilonie 7 ),

Demetriusz Poliorketes (306–283 przed Chr.),

srebrna tetradrachma wybita w Amﬁ polis, ok.

294–293 przed Chr. Na awersie Nike na dziobie

okrętu, na rewersie Posejdon z trójzębem i legenda

BAΣiΔEΩΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ. Tkalec AG, Aukcja 2006,

7 maja 2006, nr 45

ALMA MATER

273

Rzym, Republika; srebrna didrachma (tzw. kwadrygat), z ok. 222–212 przed Chr. Na

awersie połączone głowy Dioskurów, na rewersie Jowisz na rydwanie czterokonnym

(kwadryga) i legenda ROMA. Muzeum Narodowe w Krakowie

fryzury (doskonały przegląd fryzur kobiecych w V w. przed

Chr. prezentują wizerunki nimfy Aretuzy na monetach Syra-

kuz, a wręcz „katalogiem”, jeśli chodzi o ten aspekt mody, są

monetarne portrety cesarzy rzymskich i członków ich rodzin),

uzbrojenie (np. charakterystyczna broń na tzw. borystenesach

– monetach z wizerunkiem głowy

boga rzeki Borysthenes, dziś Dniepr,

bitych w Olbii), meble (np. sella curu-

lis na monetach rzymskich), zaprzęgi

(m.in. wizerunki bigi lub kwadrygi na

monetach emitowanych w miastach

greckich na Sycylii, przede wszystkim

w Syrakuzach) etc . Analiza typów mo-

netarnych pozwala również na prześle-

dzenie rozpowszechnienia lub zmiany

charakteru pewnych motywów bądź

tematów, na przykład Nike i Wiktoria

na monetach, motywy o charakterze

tryumfalnym, przedstawienia barbarzyńców etc . O ile uboższa

byłaby nasza wiedza na temat znaczenia i miejsca w ikonograﬁ i

greckiej i rzymskiej słynnej Nike z Samotraki, gdyby nie podob-

ne wyobrażenia na monetach 8 . Pozwalają one na prześledzenie

rozwoju, przemian i popularności wizerunku bogini zwycięstwa

stojącej na dziobie okrętu od IV wieku przed Chrystusem po okres

Cesarstwa Rzymskiego.

Ponieważ moneta stosunkowo

wcześnie uznana została za doskonały

nośnik propagandy, przedstawienia

monetarne umożliwiają nam poznanie

różnych idei propagandowych oraz

sposobów ich artystycznego wyrazu.

Na monetach bitych w okresie Re-

publiki Rzymskiej umieszczano sceny

odwołujące się do legendarnych lub

historycznych wydarzeń z historii

miasta związanych z poszczególnymi

rzymskimi rodami. Natomiast monety

okresu cesarstwa prezentują przegląd

propagandy płynącej bezpośrednio z kręgów cesarskiego dworu.

Służą temu przedstawienia o charakterze religijnym, triumfalnym,

nawiązujące do cnót cesarza i członków jego rodziny. Bardzo

często uciekano się przy tym do wykorzystywania personiﬁ kacji

albo scen alegorycznych. Dzięki towarzyszącym inskrypcjom

zarówno personiﬁ kacje, jak i alegorie są

dla nas czytelne i pomagają w identyﬁ -

kacji podobnych przedstawień znanych

z innych kategorii dzieł sztuki.

Od V wieku przed Chrystusem na

monetach, początkowo sporadycznie

i raczej we wschodniej części basenu

Morza Śródziemnego, zaczęto umiesz-

czać portrety dygnitarzy, dynastów,

królów. Zwyczaj ten rozpowszechnił

się w okresie hellenistycznym. Z tego

też powodu mennictwo jest najlepszym

i najbardziej pełnym źródłem do badań

zarówno nad ikonograﬁ ą greckiego, jak

i rzymskiego portretu (notabene najwcześniejszy portret Rzymia-

nina na monecie zawdzięczamy Grekom: chodzi tutaj o złoty stater

Tytus Kwinkcjusz Flamininus, złoty stater wybity

w Chalkis (?), ok. 196 r. przed Chr. Na awersie portret

T. Kwinkcjusza, na rewersie Nike i legenda T.QVINCTI.

Leu Numismatic AG, Aukcja 93, 14 maja 2005, nr 1

z portretem i imieniem Tytusa Kwinkcjusza Flamininusa po jego

zwycięstwie nad Macedonią w 196 r. przed Chr.). Monety ofe-

rują bowiem, jak żadna inna kategoria zabytków, pełny przegląd

portretowych wizerunków hellenistycznych władców czy później

rzymskich cesarzy. W przypadku wielu władców monety mogą

być zresztą jedynym i decydującym

dowodem ich istnienia, co znakomicie

ilustrują przykłady niektórych władców

baktryjskich. Wyjątkowe znaczenie ma

dokonane niedawno odkrycie w skar-

bie monet z III wieku egzemplarza

potwierdzającego istnienie panującego

w tymże stuleciu cesarza Domicjana

(drugiego o tym imieniu obok żyjącego

w I w. słynnego budowniczego pałacu

na wzgórzu palatyńskim).

Monety odgrywają również zna-

czącą rolę przy badaniach nad rzeźbą

i architekturą rzymską. Nierzadko wyobrażano na nich (jako

główny typ lub jako symbol) posągi albo grupy rzeźbiarskie,

w wielu wypadkach dziś niestety niezachowane. Przedstawienia

na monetach są więc często jedynym lub jednym z niewielu iko-

nograﬁ cznych świadectw na ich temat. Taka sytuacja ma miejsce

w przypadku jednej z najsłynniejszych rzeźb starożytnej Grecji

– wykonanego przez Fidiasza chryze-

lefantynowego (czyli ze złota i kości

słoniowej) posągu Zeusa Olimpijskiego.

Nie jest znana żadna kopia tego posągu,

a nasza wiedza o nim opiera się przede

wszystkim na znakomitym opisie perie-

gety Pauzaniasza (II w.), uzupełnionym

o wyobrażenie na monetach. Jako inny

przykład można przywołać Nike z rewer-

su złotych monet Aleksandra Wielkiego.

Bogini wyposażona w wieniec oraz stylis

(atrybut zwycięstwa morskiego) wyobra-

ża prawdopodobnie jeden spośród kilku

złotych posągów Nike dedykowanych na

Aleksander Wielki (336–323 przed Chr.), złoty stater

wybity w Amﬁ polis w latach ok. 330–320 przed Chr.

Na awersie głowa Ateny, na rewersie Nike i legenda

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ. Classical Numismatic Group, Triton

V, 15 stycznia 2002, nr 1286

Rzym, Cesarstwo; Oktawian, srebrny denar wybity

w latach 30–29 przed Chr., w nieokreślonej mennicy

italskiej. Na awersie portret Oktawiana, na rewersie

tzw. Łuk Aktyjski. Classical Numismatic Group, Aukcja

57, 4 kwietnia 2001, nr 1009

ateńskiej Akropolis.

Przedstawienia monetarne służą pomocą również przy rekon-

strukcji grup rzeźbiarskich. Połączenie i odpowiednie ustawienie

pojedynczych rzeźb znanych z kopii rzymskich w przypadku

takich słynnych grup, jak Tyranobójcy Kritiosa i Nesiotesa (V w.

przed Chr.), Atena i Marsjasz Myrona

(V. w. przed Chr.) czy Zaproszenie do

tańca (II w. przed Chr.), było możliwe

w znacznym stopniu dzięki wizerunkom

na monetach.

Podobnie wyobrażenia monetarne

stanowią znaczące świadectwo w przy-

padku niezachowanych lub słabo zacho-

wanych obiektów architektonicznych.

Za przykład mogą posłużyć bite w cza-

sach rzymskich w Aleksandrii monety

z wizerunkiem słynnej Latarni morskiej

na Faros , wybite w imieniu Oktawiana

Augusta denary z przedstawieniem

Łuku Aktyjskiego (upamiętniającego bitwę pod Akcjum) czy seria

monet Trajana z budowlami z forum jego imienia w Rzymie.

274 ALMA MATER

Oczywiście, ze względu na wspomniane powyżej ogranicze-

nia, są to wyobrażenia schematyczne, nieoddające detali, lecz

jedynie ogólną formę, kompozycję czy podstawowe elementy

rzeźby lub założenia architektonicznego. Tym niemniej wobec

braku lub równie ograniczonego charakteru innych źródeł iko-

nograﬁ cznych, są dla nas wręcz nieocenione.

Sporadycznie już wkrótce po wynalezieniu monety,

a regularnie, choć nie we wszystkich mennicach, od VI wieku

przed Chrystusem krąż-

ki monetarne zaczęto

opatrywać napisami.

Podobnie jak przedsta-

wienia, tak i legendy

monetarne zawierają

szereg istotnych i inte-

resujących informacji.

Przede wszystkim od-

noszą się one do samej

monety i jej emitenta.

W pierwszym rzędzie

znajdujemy więc na

monecie imię emitenta

(jeśli była nim osoba, np. władcy, jego przedstawiciela, członka

rodziny cesarskiej etc . – ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ = Aleksandra; TI(berius)

CLAUDIUS CAESAR etc .) lub tzw. etnikon (jeżeli moneta wybi-

ta została przez polis – np. ΣΥΡΑΚΟΣΙΩΝ = Syrakuzańczyków),

które mogą być uzupełnione o tytuły (np. BΑΣΙΛΕΩΣ = króla;

IMPERATOR CAESAR) lub przy-

domki władcy (np. ΦΙΛΟΠΑΤΩΡ

= miłujący ojca; GERMANICUS,

DACICUS), dodatkowe infor-

macje o polis (tytuł metropolis ,

posiadanie prawa azylu etc .).

Takie legendy pozwalają nam

pogłębić wiedzę o państwach

i osobach emitujących monety,

a niektóre ich elementy, jak na

przykład przydomki, obwołania

imperatorskie, konsulaty czy tytu-

ły królewskie i cesarskie, służą do

datowania samej monety. Dobrym

przykładem jest tytuł OPTIMUS

PRINCEPS przyznany Trajanowi,

który umieszczano na monetach

tego cesarza w latach 103–117.

Imię emitenta znajdujące się obok

monetarnego wizerunku pozwala

często na identyﬁ kację portretowanej osoby. Część inskrypcji

dotyczy samej monety lub emisji – może to być imię lub mo-

nogram urzędnika, numeracja kolejnych serii czy wreszcie data

wybicia monety. Oznaczenia mennic pozwalają przyporządko-

wać poszczególne emisje różnym ośrodkom a nawet oﬁ cynom

produkującym monety. Osobną grupę stanowią legendy zwią-

zane z przedstawieniami na monetach, identyﬁ kujące budowle,

personiﬁ kacje, sceny tryumfalne etc . Szczególny przypadek

stanowią sygnatury rytowników, którzy wykonywali stemple

monetarne. Jest to kategoria inskrypcji występująca na monetach

bardzo rzadko. Najliczniejsze przykłady znamy z kręgu menni-

ctwa sycylijskiego, przede wszystkim z Syrakuz. Wspomniane

sygnatury pozwalają na poznanie, nieznanych z innych źródeł,

imion artystów i rzemieślników parających się rytowaniem

stempli monetarnych.

Przytoczone powyżej przykłady przekonują, jak szeroki

wachlarz informacji niosą ze sobą monety. Chociaż zasadni-

czo badania nad pieniądzem pozostają domeną numizmatyki,

archeolog powinien posiadać przynajmniej podstawową wiedzę

na ich temat, aby w umiejętny i pełny sposób źródła monetar-

ne wykorzystać. Taką

umiejętność wszech-

stronnego wyzyskania

źródeł monetarnych

i ich weryfikacji po-

przez konfrontacje

z innymi kategoriami

źródeł posiadło wielu

dawnych i obecnych

wykładowców arche-

ologii na Uniwersy-

tecie Jagiellońskim 9 .

Należy w tym miejscu

wspomnieć założyciela

pierwszej na ziemiach

polskich katedry archeologii klasycznej – profesora Piotra

Bieńkowskiego (1865–1925) 10 . W swych sztandarowych pracach

poświęconych przedstawieniom barbarzyńców w sztuce klasycz-

nej na szeroką skalę korzystał on z ikonograﬁ i monetarnej 11 .

Kontynuatorem takiego podej-

ścia do źródeł numizmatycznych

jest obecnie znany badacz sztuki

rzymskiej Janusz A. Ostrowski

z Zakładu Archeologii Klasycznej

naszego Instytutu 12 . Problema-

tyka znalezisk monet rzymskich

i celtyckich na ziemiach polskich

i ościennych była natomiast poru-

szana przez uczonych tej miary,

co związani z Instytutem Arche-

ologii UJ profesorowie Rudolf

Jamka (1906–1972) i Kazimierz

Godłowski (1934–1995). Dziś

zajmują się tym zagadnieniem ich

uczniowie: Piotr Kaczanowski,

Renata Madyda-Legutko, Marcin

Biborski i inni.

Przekazanie umiejętności właś-

ciwego posługiwania się źródłami

archeologicznymi, w tym monetami, młodym adeptom archeolo-

gii jest jednym z głównych zadań dydaktycznych realizowanych

w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Program

dydaktyczny obejmuje między innymi edukację w zakresie pod-

staw numizmatyki starożytnej. Tradycja kształcenia studentów

archeologii w zakresie numizmatyki greckiej i rzymskiej sięga

przynajmniej początku lat pięćdziesiątych XX wieku. Zajęcia

takie prowadzone były kolejno przez prof. Aleksandra Kraw-

czuka, prof. Stefana Skowronka, a od kilku lat przez niżej pod-

pisanego. Obecnie edukacja w zakresie numizmatyki antycznej

jest dwuetapowa. W ramach etapu pierwszego na zajęciach ze

Wstępu do archeologii studenci pierwszego roku zapoznają się

Kyzikos, miasto w Myzji (północno-zachodnia Azja Mniejsza),

stater elektronowy z lat ok. 400–330 przed Chr. Awers: portret

dojrzałego mężczyzny, czasami identyﬁ kowany jako wizeru-

nek ateńskiego wodza Timoteosa. Muzeum Archeologiczne

w Odessie

ALMA MATER

275

Rzym, Cesarstwo; Filip Arab (244–249 po Chr.), złoty aureus. Na awersie portret cesarza

i tytulatura cesarska, na rewersie Felicitas (personiﬁ kacja szczęśliwości). Otwór świadczy

o tym, że moneta służyła jako ozdoba. Kolekcja prywatna

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: