Ossolineum - Biografie - Ludwik XVI - Baszkiewicz.pdf - Biografie - MiliFan

Jan Baszkiewicz

Ludwik XVI

Ossolineum

Skan i korekta:

„MikoS”

I. Książę Berry

- 2 -

Edukacja króla

Maria Józefa Saska, żona delfina Francji Ludwika, nie była biegła w ra-

chunkach: jej dzieci zawsze jakoś przychodziły na świat wcześniej, niż się

spodziewała. Niemałe stąd komplikacje, bo etykieta dworska surowo naka-

zywała, by Dzieci Francji rodziły się publicznie. Każdy, kto znalazł się w po-

bliżu, miał wówczas prawo wystąpić w roli gapia. Pochodzenie ewentual-

nych następców tronu musiało być przecież poza wszelkim podejrzeniem

o jakieś manipulacje! Gdy zatem 13 września 1751 r. Maria Józefa poczuła,

że rodzi, krzyknęła natychmiast: „Króla! Króla i świadków!” Delfin pobiegł

szukać owych świadków, ale nie zdążył. Lekarz-akuszer Jard poprosił więc

księżnę, „by potrzymała chwilę dziecko między nogami, póki świadkowie

się nie zjawią”. Odrzekła spokojnie: „Bardzo dobrze; niech pan je tylko

trochę odsunie, bo mnie kopie” 1 . Spóźnionymi świadkami wydarzenia stali

się wersalscy gwardziści i nosiciele lektyk: tylko tacy hołysze nawinęli się

delfinowi pod rękę.

Tak się rodził najstarszy spośród pięciu synów delfina, Louis-Joseph-Xa-

vier, książę Burgundii. Potem był książę Akwitanii Louis-Marie-Xavier,

urodzony we wrześniu 1753 r.: miał niespełna pół roku, gdy zabił go koklusz.

Na szczęście był już w drodze trzeci syn. Urodził się także przedwcześnie

i bardzo szybko, 23 sierpnia 1754 r. między szóstą i siódmą rano. Króla Lu-

dwika XV znowu nie zdążono zawiadomić — nie było go zresztą w Wersalu,

siedział z większością dworu w pobliskim Choisy. Nie było też przy poro-

dzie ani jednego księcia krwi, udało się jednak zgromadzić jako świadków

kilku królewskich ministrów. Król przybył już po ochrzczeniu chłopca —

nazwano go Louis-Auguste — i nadał mu tytuł księcia Berry. Z pewnością

nie przypuszczał, że poznał właśnie swego następcę na tronie Francji i Na-

warry, przyszłego Ludwika XVI.

Było jeszcze potem dwóch synów: w 1755 r. Louis-Stanislas-Xavier, hra-

bia Prowansji; w 1757 r. Charles-Philippe, hrabia Artois. To także przyszli

królowie, Ludwik XVIII i Karol X. Przeżyją także dwie spośród trzech

córek Marii-Józefy. Gruba Klotylda, młodsza o pięć lat od księcia Berry,

zostanie wydana za mąż do Turynu, za następcę tronu Piemontu; cnotliwa

Elżbieta, urodzona w 1764 r., padnie wiosną 1794 r. ofiarą rewolucyjnego

terroru.

Rodzice tej czeredy Dzieci Francji mieli polskie akcenty w swoich ży-

ciorysach. Delfin był synem Ludwika XV i Marii Leszczyńskiej; Maria

Józefa to córka elektora Saksonii i króla Polski Augusta III. Żadnego zain-

teresowania sprawami Polski nie ujawniali.

- 3 -

Delfin Ludwik, idealizowany chętnie przez „partię dewotów” na wersal-

skim dworze, nie miał bynajmniej anielskiego charakteru. Otyły i ociężały

— także umysłowo — nie przepadał za polowaniem czy innymi ćwiczenia-

mi fizycznymi; nie lubił gry, tańca ani teatru: z trudem skupiał się nad ksią-

żką. Owszem, gustował w muzyce: ale prawdziwą jego namiętnością była

bigoteria odziedziczona po Marii Leszczyńskiej. Pochłaniały go pobożne

praktyki i lektury. Uwielbiał pouczać bliźnich i prawić im morały. Aby zaś

móc wygłaszać owe kazania, strzygł uchem na wszelkie plotki i pomówie-

nia: tę niemiłą cechę przekazał w spadku Ludwikowi XVI. Niedyskretny,

opryskliwy, kapryśny, władczy — był jednak wychwalany przez dworskich

pochlebców, którzy lubili przedstawiać despotyczne skłonności jako siłę

woli, a dewocję jako kwintesencję cnót moralnych.

Stosunki delfina z ojcem były niedobre. Oburzał się na złe obyczaje Lu-

dwika XV — a więc na jego oficjalne metresy i tłumy przelotnych kochanek

— co nie znaczy zresztą wcale, że sam był wzorem małżeńskiej wierności.

Także polityka króla nie przypadała delfinowi do smaku. Ludwik XV bez-

skutecznie próbował nawiązać bliższy kontakt uczuciowy ze swym synem

i prawowitym następcą.

Gdy delfin miał lat niespełna siedemnaście, zmarła po kilkunastu miesią-

cach małżeństwa jego pierwsza żona, piękna infantka hiszpańska Maria

Teresa. Kochał ją bardzo. Już w następnym, 1747 r., ożeniono go z Marią

Józefą. Przyjął niechętnie tę szesnastoletnią Niemkę, dość brzydką, bardziej

od niego inteligentną i wykształconą, pobożną bez bigoterii. Dokonała sztu-

ki niemałej: zdobyła sympatię królowej Marii Leszczyńskiej, której ojciec

został przecież pozbawiony tronu polskiego najpierw przez jej dziada, po-

tem, drugi raz, przez jej ojca. Była też w dobrych stosunkach ze swymi

szwagierkami, siostrami delfina: Henrietą, Adelajdą, Zofią, Wiktorią i Luizą.

„Partia dewotów” w Wersalu, skupiona wokół królowej, zaaprobowała Ma-

rię Józefę. „Dewoci” nie mieli zresztą wpływu na króla i na politykę: po-

zbawiała go ich pani de Pompadour, kochanka Ludwika XV, a później także

jego wszechmocny minister, diuk de Choiseul. Kilka lat zajęło natomiast

Marii-Józefie oswajanie jej własnego męża. Gdy rodził się książę Berry,

delfin przestał już okazywać żonie awersję. Maria Józefa umiała wywierać

wpływ na niezbyt bystrego męża, ale robiła to dyskretnie. Delfin lubił ją

i cenił. Guwernantką Dzieci Francji została Maria Luiza hrabina de Marsan,

z domu Rohan-Soubise, przedsiębiorcza i raczej sympatyczna.

Należała, to jasne, do partii dewotów. Książę Berry nie zachował dla niej

wielkiej czułości. Pani de Marsan szczególną uwagę poświęcała księciu

Burgundii, w którym upatrywano przyszłego delfina i króla. Jej ulubieńcem

był natomiast hrabia Prowansji. Książę Berry zajmował dopiero skromne

- 4 -

trzecie miejsce. Opowieści o jego chorowitym dzieciństwie są przesadzone.

W tamtym czasie sądzono, że zdrowe dziecko musi wyglądać jak połeć sło-

niny. Otóż książę Berry nie był grubasem, dopiero później powetuje to sobie

z nawiązką. Rodzicielski niepokój o jego zdrowie wyszedł mu zresztą na

dobre. Wiosną 1756 r. do trzech synów delfina wezwano na konsultację

słynnego Szwajcara, doktora Tronchina, który im przepisał pobyt na świe-

żym powietrzu, poza Wersalem mającym reputację fatalnego klimatu. Część

wiosny i całe lato 1756 r. ks. Berry spędził wraz z braćmi w Meudon. Mimo

opinii dziecka cherlawego chował się nie najgorzej. Pod patronatem pani de

Marsan zaczął się uczyć czytania i pisania, zasad religii i moralności. Uczo-

no go też, od samego początku świadomej egzystencji, znosić jarzmo etykie-

ty i uczestniczyć bez ujawniania nudy w długich dworskich ceremoniach.

Starszy o trzy lata książę Burgundii był dlań towarzyszem zabaw, a po

trochu i wzorem. Toteż źle zniósł rozstanie z bratem, gdy w maju 1758 r.

książę Burgundii wyszedł spod opieki pani Marsan i przeszedł ,,w ręce

mężczyzn”. Jego guwernerem został, z decyzji delfina, pięćdziesięcioletni

Antoine de Quelen, diuk de La Vauguyon.

Był to osobliwy okaz dworskiej fauny, rodzaj arystokratycznego Tartuf-

fe’a. Manifestował żarliwą pobożność, co mu nie przeszkadzało podlizywać

się kochankom króla. Przez panią de Pompadour (którą delfin zwał jadowi-

cie maman-putain) usiłował się wkraść w łaski Choiseula; później podlizy-

wał się bezczelnie nowej metresie króla, pani du Barry. Hrabia d’Allonville

przekazał zabawną anegdotę wyjaśniającą jego karierę przy delfinie. Oto

La Vauguyon przekupił podobno lokaja delfina, który mu ujawniał regular-

nie tytuły lektur księcia. Czytał wszystko gorliwie i dzięki uczonym a po-

bożnym dyskusjom z następcą tronu „skłonił delfina do wiary w jego roz-

ległą i zdrową erudycję” 2 . Takiemu hipokrycie i prymitywnemu spryciarzo-

wi delfin powierzył wychowanie swoich synów. Gdy w 1786 r. syn La Vau-

guyona starał się u Ludwika XVI o ten sam urząd guwernera, król odrzekł

mu podobno: „Bardzo mi przykro panu odmawiać, ale sam pan wie, że my

obaj zostaliśmy wychowani jak tylko można najgorzej” 3 . Liczni świadkowie

stwierdzali, że Ludwik XVI zachował kiepskie wspomnienie o zmarłym

w 1772 r. La Vauguyonie, „pamiętając mu żałosną edukację, którą otrzymał

pod jego kierunkiem” 4 . Wypowiadał się o nim krytycznie już wcześnie,

wnet po swym małżeństwie z Marią Antoniną, które go uwolniło od La Vau-

guyona. Cesarski ambasador w Wersalu, hrabia de Mercy-Argenteau, rapor-

tował w 1771 r. do Wiednia: „Pewnego dnia [delfin] bawiąc u swych ciotek

mówił dość pogardliwie o swym byłym guwernerze, skarżąc się na marną

edukację, którą od niego otrzymał” 5 . La Vauguyon to nie tylko świętoszek,

ale i rasowy dworak: chciwy, ambitny, zawistny i próżny. Jego kultura umy-

- 5 -

Ossolineum - Biografie - Ludwik XVI - Baszkiewicz.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: