PRAWO CYWILNE – CZĘŚĆ OGÓLNA
Prawo Cywilne
1. Prawo cywilne – porządek prawny w państwie, czyli system prawa, dzieli się na gałęzie prawa. Za kryterium podziału przyjmuje się zwykle metodę regulacji, albo przedmiot regulacji. Jeśli podstawą podziału jest metoda regulacji, to cały system prawa dzieli się na 3 gałęzie prawa:
A. Prawo Cywilne
B. Prawo Administracyjne
C. Prawo Karne
Natomiast w ramach poszczególnych gałęzi występują działy prawa. W prawie cywilnym na przykład występuje prawo rzeczowe, prawo zobowiązań, prawo rodzinne. W prawie administracyjnym występuje prawo budowlane, prawo ochrony środowiska, prawo podatkowe, natomiast w prawie karnym występuje prawo karne ogólne, prawo karne wojskowe, prawo karno - skarbowe,
Wyróżnia się 3 metody regulacji:
A. Metoda cywilistyczna – oparta jest na założeniu, że podmioty prawa cywilnego mają autonomię woli. Oraz na tym, że podmioty prawa cywilnego są względem siebie równe. Podstawą normatywną autonomii woli podmiotu prawa cywilnego są dwa przepisy: art 56 KC i art 353’. Wg. Pierwszego z tych przepisów czynność prawna, której elementem jest oświadczenie woli podmiotu prawa wywołuje skutki prawne wyrażone w tym oświadczeniu. Wg. drugiego przepisu strony zawierające umowę mogą swobodnie kształtować jej treść, byle by tylko mieściła się ona w granicach prawa, zasad współżycia społecznego i właściwości stosunku cywilnoprawnego. Za nieważną uznaje się tylko taką czynność prawną, która narusza przepisy prawa ,lub zasady współżycia społecznego albo ma na celu obejście prawa.
B. Metody administracyjna i karna polegają na tym,że po jednej stronie stosunku cywilnoprawnego występuje organ władzy publicznej, który może władczo wpływać na zachowania drugiej strony stosunku prawnego.
C. Prawna równorzędność podmiotów polega na tym, że nie występuje między nimi stosunek podporządkowania. Jeżeli np. Pojednej stronie stosunku cywilnoprawnego występuje skarb państwa, a po drugiej stronie obywatel, to skarb państwa nie ma przewagi nad obywatelem. Ew. spór między tymi podmiotami rozstrzyga niezawisły sąd.
Przedmiot regulacji : stosunki społeczno -gospodarcze objęte regulacją prawną. Z tego punktu widzenia za normy prawa cywilnego uznawane były te, które dotyczą stosunków majątkowych,oraz niektórych stosunków niemajątkowych występujących na gruncie prawa rodzinnego, prawa autorskiego, prawa korporacyjnego. Kryterium to jest jednak zawodne, albowiem stosunki majątkowe występują nie tylko w prawie cywilnym, lecz także w prawie administracyjnym i prawie karnym Z kryterium tego można jednak korzystać pomocniczo,jeżeli zastosowanie metody regulacji pozostawia jakieś wątpliwości.
Za pomocnicze kryteria podziału można uznać także miejsce położenia normy prawnej (w kodeksie cywilnym, czy w kodeksie karnym), oraz tryb rozstrzygania sporów (sąd cywilny czy sąd karny).
2.Działy prawa cywilnego:
W skład prawa cywilnego wchodzą następujące działy:
A. Część ogólna prawa cywilnego – w części ogólnej uregulowane są zagadnienia mające podstawowe znaczenie dla wszystkich pozostałych działów prawa cywilnego. Chodzi tu o takie zagadnienia jak: podmiotowość prawna, zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych,Czynności prawne i oświadczenia woli, przedstawicielstwo, przedawnienie roszczeń. Przepisy części ogólnej odnoszą się do każdego działu prawa cywilnego, jeżeli w innym dziale prawa dane zagadnienie nie jest uregulowane inaczej. Obowiązuje tu zasada lex specialis derogat legi generali (przepis szczególny wyłącza stosowanie przepisu ogólnego).
B. Prawo rzeczowe – w skład prawa rzeczowego wchodzą następujące instytucje prawne: własność, użytkowanie wieczyste, ograniczone prawa rzeczowe do których zalicza się użytkowanie służebności współdzielcze własnościowe prawo do lokalu hipotekę i zastaw. Katalog praw rzeczowych jest wyczerpujący, może być zmieniony jedynie ustawą, są to prawa podmiotowe bezwzględne skuteczne wobec wszystkich(erga omnes).
C. Prawo zobowiązań – prawo zobowiązań dzieli się na dwie części: część ogólną i część szczegółową. W części ogólnej uregulowane są takie zagadnienia jak: pojęcie zobowiązania, sposoby wykonywania zobowiązań, odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, odpowiedzialność za czyny niedozwolone, bezpodstawne wzbogacenie, wygaśnięcie zobowiązań. W części szczegółowej uregulowane są poszczególne typy umów: umowa sprzedaży,umowa dostawy, umowa o dzieło, umowa o roboty budowlane itd. Lex specialis derogat legi generali.
D. Prawo spadkowe – W prawie spadkowym uregulowane są zasady jak przechodzi majątek osoby zmarłej na spadkobierców, a także przejścia na spadkobierców zobowiązań zmarłego. Wyróżnia się dwa rodzaje dziedziczenia: dziedziczenie ustawowe i dziedziczenie testamentowe.
E. Prawo rodzinne i opiekuńcze – Prawo rodzinne zawarte jest w odrębnym kodeksie kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Przepisami prawa rodzinnego uregulowane są takie zagadnienia jak : związek małżeński, stosunek pokrewieństwa, powinowactwo, przysposobienie, opieka, kuratela.
F. Prawo własności intelektualnej – prawo własności intelektualnej zawarte jest w ustawach pozakodeksowych, zwłaszcza takich jak: prawo autorskie i praw pokrewnych, czy prawo przemysłowe. Własność intelektualna obejmuje dzieła naukowe, literackie i artystyczne, dzieła mające charakter wynalazków, a także wzory przemysłowe.
Drugi podział prawa:
System prawa dzielony jest także na:
A. Prawo publiczne – do prawa publicznego zalicza się prawo konstytucyjne, prawo administracyjne, prawo karne. Cechą charakterystyczną prawa publicznego jest to, że reguluje ono stosunki pionowe między organami władzy publicznej, a obywatelami i organizacjami społecznymi, czy gospodarczymi.
B. Prawo prywatne – do prawa prywatnego zalicza się prawo cywilne, prawo handlowe, prawo pracy, prawo spółdzielcze. Czyli działa regulujące stosunki poziome między podmiotami prawa na zasadzie równorzędności.
3. Kompleksowe akty prawne – do kompleksowych aktów prawnych zalicza się takie, w skład których wchodzą: normy różnych gałęzi prawa (cywilnego,administracyjnego i karnego). Do takich aktów zalicza się między innymi prawo spółdzielcze,prawo spółek handlowych,ustawy o obrocie nieruchomościami. Przed zastosowaniem kompleksowego aktu prawnego, należy dokładnie ustalić z jaką normą prawną ego aktu mamy do czynienia (cywilną, administracyjną, czy karną). Przepisy zaliczane do różnych gałęzi podlegają bowiem wykładni na gruncie danej gałęzi prawa.
4. Źródła prawa cywilnego – termin źródło prawa jest różnie pojmowany. Za źródło prawa mogą być uznane np.: stosunki społeczne , czy ekonomiczne na gruncie których prawo jest stanowione. Wg innego znaczenia, przez źródło prawa rozumie się wolę organu prawodawczego. Trzecie rozumienie źródła prawa oznacza to, że źródłem prawa jest prawotwórcza decyzja organu państwa w wyniku której powstaje norma prawna. To trzecie rozumienie terminu „źródło prawa” wydaje się być rozumieniem najbardziej poprawnym.
Katalog źródeł prawa określa konstytucja RP. Wg art.87 konstytucji źródłami prawa są konstytucja, ustawy zwykłe, ratyfikowane umowy międzynarodowe,akty wykonawcze w postaci rozporządzeń, oraz uchwały organów samorządu terytorialnego mające charakter lokalnych źródeł prawa.
Do źródeł prawa nie zalicza się tzw prawa zwyczajowego. Nie ma ono bowiem odbicia w konstytucji,jednakże normy pozaprawne w tym także zwyczaje, odgrywają w praktyce istotną rolę, albowiem niektóre przepisy prawa zwane „klauzulami generalnymi” (art 5 KC, art. 56 KC, art. 58 KC, Art.54 KC) nakazują stosować do oceny zdarzeń prawnych nie tylko przepisów prawa, lecz także norm pozaprawnych.
Za źródła prawa powszechnie obowiązującego nie uznaje się uchwał RM i zarządzeń poszczególnych ministrów. Akty te mają jedynie znaczenie wewnętrzne dla organów podporządkowanych RM i ministra.
W prawie cywilnym istotna rolę odgrywają tzw wzorce umowne do których zalicza się: ogólne warunki umów, regulaminy i wzory umów. W praktyce wzorce umowne ustalane są niekiedy rozporządzeniami RM lub poszczególnych ministrów (np. Rozporządzenie dot. Ochrony konsumentów). W takim przypadku mamy do czynienia z aktem normatywnym, a nie wzorcem umownym w ścisłym tego słowa znaczeniu. Z wzorcem umownym mamy do czynienia wtedy, gdy jedna ze stron stosunku prawnego ustala warunki umowy lub wzór umowy. Jeżeli ma do tego ustawowe upoważnienie to mamy do czynienia z tzw „normatywnym wzorcem umowy”,a jeżeli wzorzec ustalany jest bez takiego upoważnienia, to mamy do czynienia z tzw „nienormatywnym wzorcem umowy”.
Wzorce umowne mają moc wiążącą dla drugiej strony tylko wtedy, gdy zostaną przez drugą stronę przyjęte jako wiążące. Jeżeli nie zostaną przyjęte w umowie to nie mają mocy wiążącej. Jeżeli postanowienia wzorca są sprzeczne z zawartą umową, to stosuje się umowę, a nie wzorzec umowy.
5. Obowiązywanie przepisów prawa cywilnego – w naszych prawach przyjmuje się że przepis prawa obowiązuje od chwili jego wejścia w życie do chwili jego uchylenia, lub upływu czasu na który został ustanowiony. Przepisy prawa z reguły wchodzą w życie po jakimś czasie od ich wydania. Czas od chwili wydania przepisu do jego wejścia w życie określany jest mianem „vacatio legis” wynosi ono z reguły 14 dni od chwili wydania aktu prawnego. Przepisy prawa cywilnego nie powinny obowiązywać wstecz( lex retro non agit). Kodeks cywilny dopuszcza jednak możliwość wydania aktu prawnego z mocą wsteczną. Musi to jednak wynikać wyraźnie z jego treści lub celu. Przepisy nakładające obowiązki na obywateli nie powinny być wydawane z mocą wsteczną. Moc obowiązującą przepisów rozpatruje się z 3 punktów widzenia: z punktu widzenia przestrzennego, z punktu widzenia osobowego/podmiotowego, z punktu widzenia czasowego.
Jeśli chodzi o ujęcie przestrzenne to obowiązuje zasada w myśl której przepisy wydawane przez organy centralne obowiązują na terenie całego kraju, chyba że z ich treści wynika co innego.
Akty prawa terenowego uchwalane przez organy samorządu terytorialnego obowiązują na terenie właściwości działania danego organu. Przepisy prawa Polskiego obowiązują także na statkach morskich i lotniczych. Jeśli chodzi o stronę podmiotową,to akty prawa cywilnego obowiązują osoby fizyczne, osoby prawne, oraz jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej jeżeli przepisy prawa przyznają im zdolność prawną(chodzi tu głównie o spółki osobowe prawa handlowego). Przepisy prawa cywilnego stosuję się także wobec obcokrajowców, którzy na terenie Polski zawiązują stosunki cywilnoprawne.
Z punktu widzenia czasowego trzeba mieć na uwadze to, czy mamy do czynienia ze stosunkiem cywilnoprawnym o charakterze trwałym (ciągłym), czy też ze stosunkiem cywilnoprawnym o charakterze jednorazowym co do którego czynnik czasu nie odgrywa istotnej roli.
Przykładem stosunku cywilnoprawnego o charakterze trwałym jest umowa najmu. Natomiast przykładem umowy o charakterze nietrwałym jest umowa sprzedaży. Do umowy sprzedaży będą miały zastosowanie te przepisy, które obowiązywały w chwili zawarci umowy jeżeli po jej zawarciu wejdą w życie inne przepisy, a stara umowa utraci moc wiążącą. Natomiast przy umowie najmu zawartej pod rządami określonej ustawy skutki prawne tej umowy, które wystąpią po wejściu w życie nowej ustawy oceniane będą na podstawie nowej ustawy np.: umowa zawarta została pod rządami starej ustawy i przewidywała czynsz wg określonej stawki. Po pewnym czasie weszła w życie nowa ustawa, która zmieniła wysokość czynszu. Najemca zobowiązany będzie płacić czynsz wg nowej ustawy, mimo że umowa zawarta została pod rządem starej ustawy,chyba że czynsz ma charakter umowny, a nie ustawowy.
7. Normy i przepisy prawa cywilnego.
Normy prawa cywilnego:
W prawie cywilnym wyróżnia się następujące rodzaje norm:
A. Normy bezwzględnie wiążące ( ius cogens) - nie mogą być wyłączone mocą czynności prawnej. Czynność prawna sprzeczna z normą bezwzględnie wiążącą jest nieważna.(art.58 KC)
B. Normy względnie obowiązujące (ius dispositivum) – to takie, ktych zastosowanie może być wyłączone w drodze czynności prawnej. Znajdują one zastosowanie tylko wtedy gdy strony stosunku cywilnoprawnego nie postanowiły inaczej.
C. Normy jednostronnie bezwzględnie obowiązujące (semi imperatywne) – określają pewne minimum ochrony prawnej dla jednej ze stron stosunku cywilnoprawnego np.: minimalne wynagrodzenie, minimalna cena, minimalny okres wypowiedzenia itp. Normy te nie ograniczają możliwości przyznawania świadczeń korzystniejszych natomiast nieważna byłaby decyzja naruszająca ustawowe minimum gwarancji.
D. Normy upoważniające (kompetencyjne) - normy upoważniające nie nakładają na strony stosunku cywilnoprawnego żadnych obowiązków, ani nie ustalają żadnych zakazów natomiast przyznają tym stronom kompetencje do dokonywania określonych czynności i tak np.: normy prawa spadkowego dopuszczają możliwość sporządzania testamentów i określają warunki testamentu. Osoba fizyczna ma możliwość sporządzenia testamentu,ale nie ma takiego obowiązku. Jeżeli nie sporządzi testamentu -spadkobiercy będą dziedziczyć ustawowo.
Przepisy prawa cywilnego:
Wśród przepisów prawa wyróżnia się przepisy o charakterze podstawowym określający prawa i obowiązki stron, oraz przepisy o znaczeniu legislacyjnym do tych ostatnich zalicza się:
A. definicje legalne – mają moc powszechnie wiążącą
B. tzw „fikcje prawne” – są to przepisy rodzące skutki prawne niezależnie od charakteru zdarzenia. I tak np.: wg prawa spadkowego osobę która odrzuciła spadek należy traktować tak jakby nie dożyła chwili otwarcia spadku.
C. Przepisy odsyłające – mają na celu skrócenie aktu prawnego. Nakazują bowiem stosować do oceny danego zdarzenia przepisy do których odsyłają (np.:przepisy o rektorze stosuje się do dziekana). Przepis odsyłający może nakazywać stosowanie innego przepisu wprost albo odpowiednio. Jeżeli przepis ma być stosowany odpowiednio to oznacza to że może być on odpowiednio modyfikowany.
D. przepisy wprowadzające, a w tym klauzule derogacyjne (prowadzi do utraty mocy obowiązującej starego przepisu. Ma ona zwykle brzmienie „uchyla się”, „traci moc”,”skreśla się” ,czyli w nowej ustawie zawarta jest taka klauzula derogacyjna na mocy której tracą moc wcześniejsze przepisy.), przepisy dostosowawcze (mają na celu taką modyfikację starego porządku prawnego by nie pozostawał on w sprzeczności z nowymi aktami prawnymi.) i przepisy przejściowe (określają w jakim zakresie nowe przepisy znajdą zastosowanie do starych spraw powstałych pod rządami dawnego prawa).
E. Poza tym wyróżnia się przepisy kolizyjne – wskazują porządek prawny danego państwa który ma być stosowany do rozciągnięcia sprawy z tzw „elementem obcym”. W Polskim porządku prawnym przepisy kolizyjne zawiera głównie ustawa z 1965 roku nosząca nazwę „Międzynarodowe Prawo Prywatne”.
WYKŁAD II
Stosowanie prawa cywilnego- stosowanie prawa polega na:
A. Ustaleniu stanu faktycznego , czyli określeniu zdarzenia cywilnoprawnego, które ma być przedmiotem rozstrzygnięcia,
B. Wyszukanie normy prawnej, która ma być podstawą oceny zdarzenia cywilnoprawnego,
C. Wyznaczenie konsekwencji prawnych zdarzenia cywilnoprawnego, które było przedmiotem oceny.
Ad . A – Ustalanie faktów – fakty podlegające ocenie prawnej ustala się na podstawie dowodów. Udowodnieniu w postępowaniu sądowym podlegają tylko fakty istotne dla rozstrzygnięcia danej sprawy. Udowodnieniu podlegają fakty trojakiego rodzaju:
1. Fakty prawotwórcze – tzn fakty, które są źródłem stosunku cywilnoprawnego. Do takich faktur zalicza się np.: zawarcie umowy.
2. Udowodnieniu podlegają fakty tamujące prawo – do takich faktów zalicza się np.: nieważność umowy.
3. Udowodnieniu podlegają fakty niweczące prawo - faktem takim może być np,: przedawnienie roszczenia.
Podstawa dowodowa - Fakty ustala się na podstawie dowodów. Środki dowodowe określa kodeks postępowania cywilnego. Do podstawowych środków dowodowych zalicza się: dokumenty, zeznania świadków, opinie biegłych, protokoły oględzin, wyjaśnienia stron. Poza tym do środków dowodowych zalicza się: wyniki badania krwi, filmy,zdjęcia,nagrania głosu,rysunki, szkice itp. Poza tym kodeks postępowania cywilnego dopuszcza możliwość skorzystania z każdego innego środka dowodowego, który pozwala na stwierdzenie istnienia lub nieistnienia faktu, jeżeli środek ten nie jest prawnie wyłączony.
Rozkład ciężaru dowodu – ogólne reguły rozkłady ciężaru dowodu określa art.6 KC. Wg. Tego przepisu fakt obowiązana jest udowodnić osoba, która z faktu tego wywodzi skutki prawne. W świetle tego przepisu najczęściej dowodzić faktu obowiązana będzie strona powodowa tzn. wierzyciel, który dochodzi określonego roszczenia. Przepis prawa może jednak nakładać obowiązek dowodzenia także na stronę pozwaną i tak np.: wg art.471 KC dłużnik(pozwany), który zmierza do uwolnienia się od odpowiedzialności za szkodę obowiązany jest udowodnić, że powstała ona na skutek takiej okoliczności za którą on nie odpowiada(np.: magazynier powołuje się na włamanie do obiektu). W świetle art. 6 KC udowodnieniu podlegają tylko pozytywne twierdzenia o zaistnieniu lub niezaistnieniu danego faktu. Natomiast nie podlegają udowodnieniu zaprzeczenia twierdzeniom strony przeciwnej.
Domniemania w postępowaniu sądowym – przepisy o postępowaniu cywilnym dopuszczają możliwość stosowania domniemań, wtedy gdy brak jest dowodów ścisłych. Wyróżnia się 1 rodzaje domniemań:
1. Domniemania faktyczne – polega na tym,że sąd może uznać dany fakt za udowodniony mimo braku dowodów ścisłych jeżeli faktem może być wywnioskowany z faktu udowodnionego wcześniej dowodami ścisłymi np.: w sklepie ujawniono niedobór. Kierownik broni się przed odpowiedzialnością wskazując włamanie jako przyczynę niedoboru. Jeżeli fakt włamania został udowodniony, ale brak ścisłych dowodów co do tego czy włamywacz spowodował cały niedobór, sąd może przyjąć w drodze domniemania , że przyczyną niedoboru jest kradzież z włamaniem, a nie przywłaszczenie towaru przez kierownika sklepu. Domniemania faktyczne możliwe są zawsze wtedy gdy przepisy prawa ich nie wyłączają.
2. Domniemania prawne – polega na tym że określony przepis prawa nakazuje sędziemu uznać dany fakt za udowodniony jeżeli faktem można wywnioskować z faktu wcześniej udowodnionego(np,: przepis kodeksu rodzinnego przyjmuje że ojcem dziecka urodzonego w czasie trwania małżeństwa jest mąż matki. Jest to domniemanie prawne. Może być obalone przez męża matki jeżeli wykaże on że nie jest biologicznym ojcem dziecka.)
Wyróżnia się 2 rodzaje domniemań prawnych:
a. Domniemanie wzruszalne(presumptio iuris tantum) – np.: przedstawiony wyżej przepis dotyczący ojcostwa. Domniemany ojciec może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa i obalić domniemanie w postępowaniu sądowym.
b. Domniemanie niewzruszalne (presumptio iuris ac de iure) – nie może być obalone przeciwdowodem. Np.: art.5 ustawy o księgach wieczystych i hipotece w związku z art.3 tej ustawy. W prawie cywilnym obowiązuje zasada w myśl której nikt nie może przenieść na drugą osobę prawa które jemu samemu nie przysługuje (nemo plus iuris allienum transfere potest quam ipse habet). Od tej zasady są pewne wyjątki, i tak osoba nie będąca właścicielem nieruchomości wpisana do księgi wieczystej jako właściciel może przenieść własność tej nieruchomości na inną osobę a nabywca staje się właścicielem nieruchomości jeżeli nabył ją w dobrej wierze tzn w przeświadczeniu że osoba wpisana do księgi wieczystej jest właścicielem. Ustawa o księgach wieczystych wprowadza domniemanie prawne(art.3) że osoba wpisana do księgi wieczystej jest właścicielem nieruchomości. Jeżeli nabywca nieruchomości był w dobrej wierze domniemania tego nie można obalić. Jest ono niewzruszalne. Nabywcę nieruchomości chroni zasada rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych.
Drugi etap wyszukiwania normy prawnej – normy prawnej potrzebny do oceny faktu wyszukiwane są w następujący sposób. Najpierw wyszukiwany jest akt prawny(konstytucja, ustawa, rozporządzenie, w którym zawarte są odpowiednie przepisy). Następnie w akcie prawnym wyszukuje się właściwy przepis...
PrawoUS2009