TRANSGRESJAzał..doc

6

Konstruktywne i destruktywne transgresje codzienne

Józef Kozielecki ur. 1936 w Wilnie, wybitny psycholog, eseista i pisarz, profesor Uniwersytetu Warszawskiego i członek Polskiej Akademii Nauk. Zajmuje się teorią decyzji ryzykownych. W tej dziedzinie wydał nowatorskie dzieło Psychologlcal Decision Theory (1981). Jest twórcą psychotransgresjonizmu - nowego spojrzenia na psychikę człowieka. Napisał monografię Koncepcja transgresyjna człowieka (1987), Transgresję i kulturę (1997), Psychotransgresjonizm. Nowy kierunek psychologii (2001). Prof. Kozielecki zajmuje się także eseistyką z dziedziny humanistyki i literaturą piękną. W tym zakresie wydał m.in. Wielki świat (1988), Koniec wieku nieodpowiedzialności (1995), Człowiek wielowymiarowy (1996), a także Smutek spełnionych baśni (1979), Wspomnienia z białego piekła (1996), Stary Wachman. Opowieść o godności. (2002)

Wykładał i prowadził badania w ponad dwudziestu uniwersytetach zachodnich. Jego prace ukazały się w dziesięciu językach.

Kilka uwag pomocniczych na temat transgresyjnych zachowań człowieka jako podmiotu sprawczego:

Człowiek jest osobą, „czyli konkretem, jednostkową, substancjalną i dynamiczna całością, świadomą siebie samej, podlegającą ciągłemu rozwojowi i doskonaleniu” (Krąpiec, 1974, s. 289 W: Pyka, „Samoświadomość…”, 2004, s. 129). Osoba to „ja” podmiotowo-duchowe  cechujące się wolnością, rozumnością, mające własność przekraczania (transcendencji) poza czas i przestrzeń oraz formy tu i teraz ograniczające (Gasiul W: Pytka” Samoświadomość…”, 2004, s. 129).

Z łaciny transgressio to „przejście”, „przechodzenie”, „przekraczanie” (od transgredi - „przekraczać”).

Zdaniem Józefa Kozieleckiego (1987) człowiek jest układem transgresyjnym nastawionym na niwelowanie istniejących granic i osiąganie wyników wyższych od dotąd uzyskanych.

Transgresja jest:

·         jedną z ważnych właściwości człowieka;

·         jest przedmiotem różnic indywidualnych, bowiem stanowi wymiar osobowości utożsamiany ze zdolnością i wewnętrzna motywacją do dokonywania i podejmowania zachowań ekspansywnych

·         siłą napędową ulepszania świata, ale może także być siłą niszczącą, powodująca zastój lub cofanie się.

Transgresja jako działanie konstruktywne polega na:

·         przekraczaniu dotychczasowych granic, czyli tworzeniu nowych wartości (np. nowości techniczne);

·         przełamywaniu dotychczasowych granic i poszerzaniu światopoglądu (działania ekspansyjne i twórcze);

·         osiąganiu celów znajdujących się poza dotychczasową granicą, co nie prowadzi do nasycenia a do podwyższenia motywacji jednostki.

J. Kozielecki, określa transgresję jako "zjawisko polegające na tym, że człowiek intencjonalnie wychodzi poza to czym jest i co posiada" . Autor podkreśla, że człowiek wykraczając poza typowe granice działania, kształtuje nowe struktury lub niszczy to, co było już ustabilizowane. Może też tworzyć wartości pozytywne i wartości negatywne. Czynności te mogą być zarówno źródłem rozwoju jak i regresu. Kozielecki wyróżnia dwa rodzaje transgresji: indywidualną (jednostkową) i zbiorową (ponadjednostkową).
     Najważniejsze założenia działań transgresyjnych, jednocześnie przedstawię, w jaki sposób znajdują one zastosowanie w pedagogice. Pierwsze trzy to założenia konstruktywne:

1. Człowiek podejmuje działania transgresyjne, które są odmienne od działań ochronnych (zachowawczych), mających na celu utrzymanie dotychczasowego stanu rzeczy.
        Celem działań transgresyjnych, zwanych też działaniami typu "poza", jest przekroczenie dotychczasowych granic, a więc zdobycie lub stworzenie nowych wartości – negatywnych lub pozytywnych – takich jak opanowanie przyrody, wprowadzenie nowości technicznych. Do działań transgresyjnych nie należą zmiany losowe i przypadkowe.
        Dziecko przekracza dotychczasowe granice, a więc wychodzi poza to co już zobaczyło, co posiada, co jest mu znane. Jest zdolne do zrobienia czegoś więcej niż dotychczas, chce zmieniać otoczenie i samego siebie. W większości sytuacji dziecko działa w warunkach niepewności, nie może więc kategorycznie przewidzieć jaki będzie wynik jego poczynań. Podejmuje jednak decyzje i dokonuje wyboru, nawet ryzykownego. Mimo że nie zna skutków swoich decyzji i podjętych kroków, nie potrafi określić konsekwencji działań, ma świadomość ryzyka - podejmuje wyzwania.
2. Transgresje występują w dwóch formach: jako działania ekspansywne, polegające na przełamywaniu dotychczasowych granic i działania twórcze, których celem jest poszerzenie granic poznania, rozwój kultury, rozbudowanie światopoglądu.
        Celem podejmowanych przez dziecko działań ekspansywnych jest opanowanie nowych wartości, ale dopiero tworzenie tych wartości ma kluczowe znaczenie w rozwoju dziecka.
3. Istnieją cztery rodzaje konstruktywnych działań transgresyjnych:
         A. Działania praktyczne skierowane na świat fizyczny czyli transgresja "ku rzeczom", której celem jest rozszerzenie stanu posiadania dóbr materialnych czy zajęcie nowego terytorium. Naturalnym dążeniem dziecka jest chęć zdobywania nowych rzeczy, zwłaszcza takich, które z różnych względów są szczególnie atrakcyjne. Dążenie do posiadania nowych rzeczy zaspokaja pewne podstawowe potrzeby dziecka, ale nie można dopuszczać do sytuacji, w których chęć posiadania dóbr materialnych stanie się jedynym kryterium dokonywania wyboru.
        B. Działania skierowane na ludzi czyli transgresja "ku innym". Ich celem jest np. powiększenie zakresu wolności indywidualnej, rozszerzenie dominacji, zdobycie władzy. Dzieci często podejmują działania, których celem jest wzrost dominacji nad grupą, poszerzenie władzy osobistej, możliwość uzyskania wpływu na innych. Takie dążenia przybierają niekiedy niewłaściwą formę. Dziecko zaczyna traktować innych jak środki do zdobycia celu, nie cofa się przed agresją, hipokryzją, a nawet manipulacją i przymusem. Motywacja do zdobycia władzy może mieć także oblicze pozytywne. Dziecku, które dąży do dominacji wychowawca może powierzać funkcje, które zaspokoją takie pragnienia np. stawiać przed nim zadania organizacyjne, wymagające inicjatywy, powierzać mu funkcje w samorządzie uczniowskim itp.
        C. Działania symboliczne ("ku symbolom") zwane transgresjami indywidualnymi. Są to akty twórcze, dzięki którym człowiek wzbogaca wiedzę o świecie, zdobywa nowe informacje, powstaje nauka, sztuka. Dzięki takim działaniom dziecko zdobywa nowe wiadomości, wychodzi poza dotychczasowe struktury umysłowe, podwyższa swój poziom intelektualny. Nauczyciele, aby przekazać dzieciom nowe informacje, stosują różnego rodzaju metody nauczania. Należy pamiętać o tym, że najlepszymi metodami są takie, które są dobrze dobrane do indywidualnego rozwoju dziecka.
        D. Działania autokreacyjne zwane samorozwojem lub tworzeniem siebie według własnego projektu ("ku sobie"). Są one szczególnie ważne w rozwoju dziecka. Zaliczymy do nich wszelkie działania, w toku których dziecko intencjonalnie rozwija swój charakter i umysł, zwiększa siłę woli, wzbogaca osobiste doświadczenie. Zadaniem nauczyciela jest zachęcanie do samorozwoju, tworzenie warunków swobodnego rozwoju, wspieranie dziecka.
4. Wyżej wymienione transgresje są transgresjami konstruktywnymi, ale istnieją także transgresje destruktywne. Wywołują one niekorzystne dla człowieka zmiany, hamują rozwój, dezorganizują. Należą do nich np. niszczenie środowiska naturalnego, dążenie do zdobycia kontroli nad innymi, działania autodestrukcyjne np. zażywanie narkotyków.
5. Działaniami transgresyjnymi rządzi prawo wzrostu. Oznacza to, że osiąganie kolejnych celów transgresyjnych nie redukuje motywacji do podejmowania dalszych działań tego typu i do przesuwania granic, ale raczej podtrzymuje tę motywację lub nawet ją zwiększa.
        Zgodnie z prawem wzrostu osiągnięcie przez dziecko jakiegoś celu leżącego poza dotychczasową granicą, nie prowadzi do nasycenia, ale podwyższa siłę motywacji, mobilizuje do przesunięcia granicy i osiągania kolejnych celów, więc np. wzrasta pragnienie wiedzy, zwiększa się ciekawość dziecka.

Transgresje destruktywne hamują rozwój i są złe dla człowieka np. niszczenie środowiska naturalnego, nałogi, agresja.

Rodzaje działań transgresyjnych:

·         „ku rzeczom” – poszerzenie dóbr materialnych, dążenie do posiadania nowych rzeczy, ekspansja terytorialna. Architektoniczna, humanistyczna, medyczna działalność człowieka,

·         „ku innym” – zdobycie władzy, dominacji nad grupą, próba tworzenia nowych ładów społecznych, ustrojów, zakładanie różnego rodzaju stowarzyszeń (plusem jest spełnianie się w zadaniach organizacyjnych - minusem jest manipulowanie ludźmi i przedmiotowe traktowanie ich),

·         „ku symbolom” – podwyższanie inteligencji, poszerzanie światopoglądu, akty twórcze wzbogacające wiedzę o świecie, rozwój nauki, sztuki, religii, kultury,

·         „ku sobie” – samorozwój, wzbogacanie doświadczeń, świadomy rozwój charakteru, w kierunku zmiany i doskonalenia siebie.

Uwarunkowania działań transgresyjnych:

·         metapotrzeba hubrystyczna, pojmowana rzecz jasna nie w znaczeniu dążenia do wyższości, lecz w aspekcie dążenia do wewnętrznej doskonałości i osobistego mistrzostwa, występująca w charakterze motoru napędowego większości poczynań ludzkich;

·         wolność wyboru człowieka: sprawcy myśli, decyzji i czynów transgresyjnych;

·         wewnątrzsterowność podmiotu działania (preferowana kontrola wewnętrzna);

·         nastawienie na wzrost człowieka, jego rozwój wewnętrzny i zewnętrzny, stanowiące nadrzędny „interes” jednostki ludzkiej, odpowiedzialnej za swój dobrostan;

·         zdawanie sobie sprawy z ograniczonej świadomości i samoświadomości oraz równie ograniczonej racjonalności człowieka;

·         kształtowanie się sumienia ludzkiego i moralnej koncepcji dobra i zła pod wpływem przede wszystkim działań transgresyjnych, a nie jak twierdzono do tej pory - w decydującej mierze wskutek oddziaływania przekazu genetycznego bądź kulturowego.

Wybrane źródła:

Kozielecki, J. A transgressive model of man. “New Ideas in Psychology” 1986, nr 4, s. 89-105.

Kozielecki, J. Koncepcja transgresyjna człowieka. Warszawa 1987.

Kozielecki, J. The role of hubristic motivation in transgressive behavior. “New Ideas in Psychology“ 1987, nr 5, s. 120-141.

Kozielecki, J. O człowieku wielowymiarowym. Warszawa 1988.

Kozielecki, J. Intelektualiści – miejsce na ziemi. Wrocław 1989.

Kozielecki, J. Towards a theory of transgressive decision making. Reaching beyond everyday life. „Acta Psychologica” 1989b, nr 70.

Kozielecki, J. The Polish economic reform: Transgressive decision making. “Journal of Economic Psychology” 1995, nr 16, s. 175-204.

Kozielecki, J. Koncepcje psychologiczne człowieka. Warszawa 1996.

Kozielecki, J. Transgresja i kultura. Warszawa 1997.

Kozielecki, J. Psychotransgresjonizm. Nowy kierunek w psychologii. Warszawa 2001.

Uwarunkowania działań transgresyjnych:

·         metapotrzeba hubrystyczna, pojmowana rzecz jasna nie w znaczeniu dążenia do wyższości, lecz w aspekcie dążenia do wewnętrznej doskonałości i osobistego mistrzostwa, występująca w charakterze motoru napędowego większości poczynań ludzkich;

·         wolność wyboru człowieka: sprawcy myśli, decyzji i czynów transgresyjnych;

·         wewnątrzsterowność podmiotu działania (preferowana kontrola wewnętrzna);

·         nastawienie na wzrost człowieka, jego rozwój wewnętrzny i zewnętrzny, stanowiące nadrzędny „interes” jednostki ludzkiej, odpowiedzialnej za swój dobrostan;

·         zdawanie sobie sprawy z ograniczonej świadomości i samoświadomości oraz równie ograniczonej racjonalności człowieka;

·         kształtowanie się sumienia ludzkiego i moralnej koncepcji dobra i zła pod wpływem przede wszystkim działań transgresyjnych, a nie jak twierdzono do tej pory - w decydującej mierze wskutek oddziaływania przekazu genetycznego bądź kulturowego.

Działania konstruktywne (a, b, c) i destruktywne (d) w transgresji:

1. transgresja to przekraczanie dotychczasowych granic, czyli tworzenie nowych wartości (pozytywnych lub negatywnych), np. nowości techniczne. PED -> dziecko wychodzi poza obszar, który już zna – chce zmienić siebie i otoczenie. Dziecko jest jeszcze za małe, aby przewidzieć skutek swoich działań. Ma świadomość ryzyka, jednak podejmuje wyzwanie,
2. transgresja to przełamywanie dotychczasowych granic i poszerzanie światopoglądu, czyli działania ekspansyjne i twórcze. PED -> działania ekspansywne przyczyniają się do opanowania nowych wartości, a jak wiadomo tworzenie wartości ma kolosalne znaczenie w rozwoju dziecka,
3. działaniami transgresyjnymi rządzi prawo wzrostu tzn. osiągnięcie celu znajdującego się poza dotychczasową granicą i nie prowadzi do nasycenia a do podwyższenia motywacji. PED -> dziecko umie już raczkować i chce się nauczyć chodzić, zna już litery i chce się nauczyć czytać,1
4. transgresje destruktywne hamują rozwój i są złe dla człowieka np. niszczenie środowiska naturalnego, nałogi.

Justyna Pochanke, TVN24: Co to jest w ogóle transgresja? Skąd wzięło się to słowo?

K: Transgresja to inaczej przekraczanie. Nie jest to ruch „ku czemuś”, a raczej „od czegoś” co stanowi centrum. Transgresja to wyzwalanie się kogoś z czegoś np. z ograniczeń, przekraczanie własnych barier, wyjście poza dotychczasowe doświadczenie, osiągnięcie. Z łaciny transgressio to „przejście” od transgredi „przekraczać”.

Michał Figurski, AntyRadio: Czy mógłby Pan podać przykłady transgresji, tak by zwykły śmiertelnik mógł się z nimi utożsamić?

K: Ależ oczywiście. Transgresją cielesności w średniowieczu była np. asceza.  Muszę jednak zaznaczyć, że codzienne granice są bardziej nieuświadomione.

Blanka Pietrzak, Radio Łódź: Jakie granice najczęściej przekraczamy?

K: Najczęściej przekraczamy granice wyznaczone nam przez płeć, społeczeństwo, oraz granice etyczne bądź moralne. Mam tu na myśli homoseksualizm czy eutanazję, chociaż myślę, że stworzenie sztucznego człowieka przez Doktora Frankensteina też jest dobrym przykładem.

Kamil Durczok, TVN: Jeśli dobrze zrozumiałem, transgresja to łamanie norm moralnych narzuconych nam przez społeczeństwo. Wynika z tego, że zabijanie nie jest niczym złym, nieprawdaż?

K: Nie, nie. Myli pan pojęcia. Transgresja nie jest robieniem, ani przyzwoleniem na robienie tego, na co mamy ochotę, ale jest to dążenie do rozumienia siebie i zjawisk w szerszym kontekście.

Tomasz Lejman, RMF FM: Czyli granicą transgresji jest ludzkie nieszczęście?

Musimy bacznie obserwować przemiany takie jak transgresja, czy postęp, by nie stały się profanacją, z jaką mieliśmy do czynienia podczas II wojny światowej. Transgresja jest siłą napędową ulepszania świata, ale nie zapominajmy o tym, że transgresja może zniszczyć ludzkość, której miała służyć.

Katarzyna Sobiechowska-Szuchta, RMF FM: Kiedy mamy do czynienia z innowacją, czy twórczością w transgresji?

K: Wtedy, gdy istota stara się przekroczyć granice wytyczone przez społeczeństwo czy popkulturę i wychodzi poza dotychczasowe schematy, stereotypy myślenia, codzienne czynności.

Paweł Gadomski, TVP: Jak przebiega proces przekraczania granicy?

K: Aby coś przekroczyć musimy najpierw zdać sobie sprawę z tego co nas ogranicza. Później musimy zakwestionować zakaz. Transgresja to nie rewolucja, a jedynie rozszyfrowywanie i programowanie świata wg własnych zasad.