Encyklopedia.pdf

(90 KB) Pobierz
Powszechna Encyklopedia Filozofii (wersja dla WWW)
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
• Encyklopediefilozoficzne
ENCYKLOPEDIA (gr. ‰ gkukl • apaide • a[enkyklíapaidéia];łac.encyclopaedia—
pełne,wszechstronnewykształcenie,wychowanie)—dziełoobejmuj¡cepod-
stawoweinformacjezzakresucałokształtuwiedzyludzkiejwka»dejdziedzinie
lubwjednejzdziedzin.
E.najcz¦±ciejmacharakteropracowaniazbiorowego,b¦d¡cegowynikiem
współdziałaniaspecjalistów.Materiałjestuporz¡dkowanyalfabetycznie,tema-
tyczniealbopoj¦ciowo.Termin„encyklopedia”jestneologizmem—utworzo-
nymw1559przezP.Scalicha—powstałymzgr.wyra»e« ‰ gkukl • a(wszech-
stronne,od ‰ nk – kl Ô [enkyklo]—wokół,zewszystkichstron)orazpaide • a(wy-
chowanie;Grecywychowanietakiewi¡zalizeszkolnymprogramemnauczania
opartymnasiedmiusztukachwyzwolonych).Konkurencyjnymneologizmem,
którypojawiłsi¦w1541,alesi¦nieprzyj¡ł,była„cyklopedia”(J.S.vanRingel-
bergh).Zaprzełomow¡uznajesi¦e.franc.oprac.podkierunkiemD.Diderota
pt. E.oudictionnaireraisonnédessciences,desartsetdesmétiers ( E.albosłownik
rozumowanynauk,sztukirzemiosł ,Wr1952),zw. Wielk¡E.Francusk¡ .
Bior¡czakryteriumnienazw¦,aleide¦dzieła,obejmuj¡cegocało±¢ludz-
kiejwiedzy,nale»yprzyj¡¢,»epierwszee.pojawiłysi¦ju»wstaro»ytno±ci.Taki
charaktermiałakompilacjaSpeuzypa(370przedChr.); Praeceptaadfilium ( Rady
dlasyna )Katona(183przedChr.)oraz Disciplinae M.T.Warrona(50przedChr.).
Najwi¦kszymprzedsi¦wzi¦ciemencyklopedycznymwstaro»ytno±cibyła Histo-
rianaturalis Pliniusza(77poChr.).W±redniowieczuukazałysi¦m.in.:Kasjodora
Institutionesdivinarumethumanarumlectionum (545);IzydorazSewilli Originum
seuEtymologiarumlibriXX (637);e.oprac.przezcesarzaKonstantynaVII(940);
Teofila Dediversisartibus (1130);HonoriuszaInclususa Imagomundi (1130);Ry-
szardazewi¦tegoWiktora Liberexcerptionum (1140);WincentegozBeauvais
Speculummaius (1244);anonimowe Compendiumphilosophiae (1315);Dominika
Bandiniego Fonsmemorabiliumuniversi (1410).Wczasachnowo»ytnychwydaw-
nictwatypuencyklopedycznegotom.in.:J.L.Vivesa Dedisciplinis (An1531);
Ringlebergha Lucubrationes (1541);P.Scalicha E.,seuOrbisdisciplinarum (1559);
F.Bacona Instauratiomagna (Lo1620);J.H.Alsteda Encyclopaedia (I–IV,Herbron
1630,St1989–1990).
Zapierwsz¡e.wydan¡wj¦zykunarodowymuznajesi¦ Lilivresdoutrésor
B.Latiniego(1264;wyd.kryt.F.J.Carmody,Be1948,G1998).Nast¦pneniełac.e.,
to:J.ApáczaiCsere, Magyare. (Ut1653,Bu1959);L.Moréri, Legranddictionnaire
historique (I–X,P1674,G1995);A.Furetièr, Dictionnaireuniversel (I–III,Hg1690,
I–IV,P1984);P.Bayle, Dictionnairehistoriqueetcritique (1697,P1974);jezuicki
DictionnairedeTrévoux (1704);J.Harris, Lexicon—technicum (Lo1704);S.von
Schütz, RealesStaats-undZeitungs-Lexicon (1704);E.Chambers, Cyclopaedia (I–II,
Lo1728,Erl1992);J.H.Zedler, GrossesvollständigesUniversal-Lexicon (I–LXIV,
L1732–1754,Gr1993–1998);G.Pivati, Nuovodizionarioscientificoecuriososacro-
-profano (I–X,Ve1746–1751).
Wlatach1751–1780powstawałanajbardziejznanae.—wielotomowedzieło,
któregored.naczelnymbyłD.Diderot— WielkaE.Francuska ;zawiera17t.tekstu
głównego,11t.ilustracji,4t.suplementu,2t.indeksówi1t.dodatkowych
ilustracji.Wzamierzeniumiałotoby¢tłum.ciesz¡cegosi¦du»¡popularno±ci¡,
encyklopedia
1
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
ang.czterotomowegowyd.E.Chambersa Cyclopaedia,orUniversalDictionary
oftheArtsandSciences .Dziełoto—wzórpó¹niejszyche.—byłowielokrotnie
wznawianeitłum.naró»nej¦zyki.Zaspraw¡Diderotanabrałojeszcze
wi¦kszegorozmachu,staj¡csi¦najwa»niejszymprzedsi¦wzi¦ciemkulturalnym
ifilozoficznymepokiO±wiecenia.
Wartozwróci¢uwag¦nagenez¦powstania WielkiejE.Francuskiej .W1726
zało»onoweFrancjiSociétédesArts,gdziepowstałprojektwydaniae.wie-
dzyiumiej¦tno±ci;projekttenniedoczekałsi¦realizacji.Innyzamysłpowstał
w±rodowiskumaso«skim—niejakiRamsayo±wiadczyłwPary»uw1737,»e
wszyscywielcymistrzowieNiemiec,Anglii,WłochicałejEuropypowinniza-
ch¦ci¢ludzinaukiisztukidobraterskiegowysiłkuwceluoprac.uniwersalnego
słownikasztukwyzwolonychiu»ytkowych.Wezwanietopowtórzyłw1740duc
d’Antin,wielkimistrzmasoneriifranc.Niemadowodównato,»eDiderotbył
masonem,aleA.F.LeBreton,jedenzgłównychwyd. WielkiejE.Francuskiej ,był
od1729mistrzemlo»yparyskiej.
Umow¦orealizacj¦całegoprojektuwydawcapodpisałzDiderotem
iD’Alembertem16X1747.Wpa¹dzierniku1750wydanyzostał ProspektEn-
cyklopedii .Pierwszytommiałukaza¢si¦wlipcu1751,acało±¢wgrudniu1754.
Faktycznieostatnitomukazałsi¦wgrudniu1765(cho¢uzupełnieniaukazywa-
łysi¦do1780,którychDiderotju»nieopracowywał).Wcałymprzedsi¦wzi¦ciu
brałoudziałok.160autorów.
W Prospekcie czytamy,»ezadaniem WielkiejE.Francuskiej jest„stworzenie
drzewagenealogicznegowszystkichnaukisztuk,którebyukazałopochodze-
niewszystkichgał¦zinaszejwiedzy,ichzwi¡zkiwzajemneorazzwi¡zkize
wspólnympniem”.Mimo»e WielkaE.Francuska niebyłatłum.zang.,tojednak
pozostawałapodsilnymwpływemfilozofiibryt.Odstronymetodologicznejna-
wi¡zywaładopogl¡dówF.Bacona,zarównowzakresiekoncepcjinauki(rola
do±wiadczeniaieksperymentu),jejcelu(utylitaryzm),jakipodziałunauk(pa-
mi¦¢—historia,wyobra¹nia—poezja,rozum—filozofia).Odstronyfilozoficz-
nejwida¢wpływempirykówbryt.(zwł.J.Locke’a),cho¢obcyjestsceptycyzm
D.Hume’a;krytykowanes¡systemyontologiczneKartezjusza,N.Malebran-
che’a,B.Spinozy,G.W.Leibniza.Ideefilozoficznezawartew WielkiejE.Francu-
skiej uzna¢mo»nazaprekursorskiewobecpozytywizmu.Pełnemuzaufaniudo
rozumutowarzyszywiarawdobrodziejstwapost¦pu,osi¡ganegodzi¦kiroz-
wojowinauki.W E. obecnes¡silneakcentyskierowaneprzeciwreligijnejnie-
tolerancjiireligijnemudogmatyzmowi,jakrównie»przeciwkoetyceopartejna
religii.Rozumifilozofiamaj¡zast¡pi¢wiar¦ireligi¦;niemanatomiastskrajne-
gomaterializmuoraznegowaniaistnieniaBoga.Religiaatakowanajestzpozycji
deistycznych,jakozwalczanie„teologicznegopogl¡duna±wiat”.
WielkaE.Francuska nietylkosumowałacało±¢dotychczasowejwiedzy;
zawierałatak»eładunekideologiczny,któregoostrzeskierowanebyłoprzeciwko
cywilizacjiopartejnawarto±ciachchrze±cija«skich.Niewszystkiepogl¡dybyły
formułowanewprost,zewzgl¦dunazagro»eniedalszychmo»liwo±cipublikacji,
jakinaosobistebezpiecze«stwowyd.iautorów.D’AlembertpisałdoWoltera:
„Czasodró»nito,comy±leli±my,odtego,co±mymówili”. WielkaE.Francuska
przygotowałaideowygruntpodmaj¡c¡wkrótcewybuchn¡¢Wielk¡Rewolucj¦
Francusk¡.
encyklopedia
2
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
Podporz¡dkowanienaukiideologiiwyraziłosi¦całkowiciewwydawnic-
twachsłownikowychiencyklopedycznychpowstałychwZSRR.
Encyklopediefilozoficzne. Bior¡czakryteriumprób¦przekrojowejcharak-
terystykirozumieniapodstawowychpoj¦¢zapierwsz¡e.nale»ałobyuzna¢IV
ksi¦g¦ Metafizyki Arystotelesa,tambowiemStagirytawyja±niaznaczeniekluczo-
wychdlafilozofiipoj¦¢,jaksubstancja,przyczyna,cel.ZkoleiSpeuzyp(408–
–338),nast¦pcaPlatonawAkademii,byłautoreme.poj¦tejjakopomocdydak-
tyczna,wktórejobokzagadnie«przyrodniczychimatematycznychzawarłpro-
blematyk¦filozoficzn¡(zachowałysi¦tylkofrg.).Wokresierzymskimdziełem
zbli»onymdoe.było Rerumdivinarumethumanarumantiquitates M.T.Warrona
(116–27przedChr.);znalazłysi¦tamfrg.filozoficznepo±wi¦conerozumieniu
człowieka(6ksi¡g),prawaipa«stwa(6ksi¡g).RzymskipatrycjuszA.C.Celsus
(Iw.poChr.)napisał26ksi¡gpt. Artes ,zktórych6po±wi¦ciłfilozofiiipra-
wu.Pot¦»nedziełoPliniuszaStarszego(23–79poChr.)— Historianaturalis —
niezawierałooddzielnejcz¦±cidotycz¡cejfilozofii.Równie»słynny Satyricon
M.Capelliobejmowałtylko7sztukwyzwolonych.Wyra¹niewyró»nionejfilo-
zofiibrakw Institutionesdivinarumethumanarumlectionum Kasjodora,atak»e
w Etymologiach IzydorazSewilli.Natomiastwpierwszejarab.e.,autorstwaper-
skiegouczonegoipolitykaal-Khwarizmi(drugapoł.Xw.),zatytułowanej Klucz
donauk ,elementyfilozofiipojawiaj¡si¦zarównowcz¦±cipo±wi¦conejnauce
arab.(rozdz.7),jakiobcej(rozdz.3).
Wchrze±cija«skim±redniowieczuwBizancjumpojawiłasi¦e.M.Psel-
losa(1018–1078) Deomnifariadoctrina ,nieobejmuj¡cajednakfilozofii.Na
Zachodziewwielu±redniowiecznychdziełachocharakterzeencyklopedycz-
nymnajcz¦±ciejniemawprostuwyra¹nionejfilozofiialbojestonapoj¦ta
szeroko—jakosynonimwiedzy.Toostatniemamiejscewprzypadku Di-
dascalion Hugonazewi¦tegoWiktora,obejmuj¡cejnietylkowiedz¦teore-
tyczn¡(teologia,fizyka,matematyka),alerównie»wiedz¦praktyczn¡(mo-
ralno±¢),sztukimechaniczneilogiczne.Napocz¡tkuXIVw.opracowano
(cho¢niewydano) Compendiumphilosophiae ,przypisywaneHugonowizeStras-
burga,wktórymoboktradycyjnychdziałów,takichjakteologia,kosmolo-
giaczyetyka,uwzgl¦dnionazostałametafizykaifilozofia.Zmianataspo-
wodowanabyłarozwojemfilozofiiwXIIIw.(recepcjairozwójarystoteli-
zmu),cho¢wnast¦pnyche.±redniowiecznychrzadkopojawiałsi¦działfilo-
zofii.Przegl¡dszkółfilozoficznychpodajeD.Bandini(1335–1418)w Fonsme-
morabiliumuniversi .UznanyzawielkiegofilozofaAlfonsodelaTorreopra-
cował Visióndelectabledelaphilosophíayartesliberales,metaphysicayphiloso-
phíamoral (1435)—dziełotoa»doXVIIw.byłowznawiane,tłum.,anawet
plagiatowane.G.Reischopracowałniewielk¡,aleciesz¡c¡si¦du»ympowo-
dzenieme.dlamłodzie»y— Margaritaphilosophica (1496),któr¡wielokrotnie
wznawiano.
Dowa»nychiwpływowychwyd.ocharakterzeencyklopedycznymzali-
czasi¦F.Bacona Instauratiomagna ( Wielkaodnowa )—dziełoto,zaprojektowane
nawielk¡skal¦,niezostałouko«czone.JegostrukturaopartajestnaBacona
koncepcjinauki,uktórejpodstawle»¡okre±loneprzesłankifilozoficzne(uty-
litaryzm,empiryzm,indukcja).Planwygl¡dałnast¦puj¡co:I.Podziałynauk;
II.Noweorganon,czyliwskazówkidotycz¡cetłumaczeniaprzyrody;III.Zja-
encyklopedia
3
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
wiskawszech±wiata,czylihistorianaturalnaieksperymentalnajakopodstawa
filozofii;IV.Drabinarozumu;V.Zapowiedzi,czyliantycypacjedrugiejfilozofii;
VI.Drugafilozofia,czylinaukaaktywna.Zbieranyprzezmy±licielazWerulamu
materiałzostałwyd.po±miertniejako Sylvasylvarum .
W1582J.B.Bernardiniprzygotowałsłownik— Lexicontriplex ,obejmuj¡cy
pogl¡dyArystotelesa,Platonaistoików.
BpA.Zaraopracował Anatomiaingeniorumetscientiarum (1614),której
pierwszydziałdotyczyłczłowieka,kolejne3—jegowładzpoznawczych:wy-
obra¹ni,intelektu,pami¦ci.Filozofiaznalazłasi¦wdziale„Intelekt”.
ProtestanckiteologJ.H.Alsted,któregouczniembyłm.in.J.A.Co-
menius(Kome«ski),przygotowałkolejno Cursusphilosophici (1608); Cursus
philosophicie. (1620); E.,septemtomisdistincta (1630); Scientiarumomnium
e. (1649).W1662wydanosłownikJ.Migreliusapt. Lexiconphilosophi-
cumterminorumphilosophiausitatorum .Kolejnyautorprotestancki,A.Calo-
vius,opracował E.disciplinarumrealiumideae,philosophiamuniversam,facul-
tatessuperiores,utetOrganonlogicamfaciesuagenuinarepraesentantes (Lu-
becae1652).W1666wydanosłownikP.Godarta Lexiconetsummaphilo-
sophiae .
D.G.Morhofopracowałdziełoencyklopedycznept. Polyhistor,literarius,phi-
losophicusetpracticus (I–III,Lubecae1688),któregodrugit.po±wi¦conybyłfilo-
zofii.Nast¦pnieukazałsi¦słownikM.Fogeliusa Lexiconphilosophicum (H1689).
Zdecydowaniefilozoficznycharaktermiałapozostaj¡cegopodwpływemkarte-
zjanizmupracaE.Chauvina Lexiconrationale,siveThesaurusphilosophicusordine
alphabeticodigestus (Rt1692).Bardzowpływowy,wielokrotniewyd.itłum.był
słownikP.Bayle’a Dictionnairehistoriqueetcritique (I–II,Rt1697).W1716ukazał
si¦słownikPlexiacusa Lexiconphilosophicum (Hg1716),a10latpó¹niej Philo-
sophischesLexicon J.G.Walcha(I–II,L1726).Wi¦kszo±¢zwymienionyche.jest
dzi±wznawiana.
WXIXiXXw.pojawiłosi¦wielesłownikówfilozoficznych,najcz¦±ciej
jakowyd.jednotomowe.W±róde.filozoficznychznajduj¡si¦:G.S.Mellin,
EncyclopädischesWörterbuchderkritischenPhilosophie (I–VI,Züllichau1797–1804,
Bru1968);K.Dorner, E.derPhilosophie (L1910);R.MicelidiSerradileo, Filosofia
(Vr1937); E.filosofica (I–IV,Ve1957,I–VI,Fi1968–1969 2 ,przedrukI–VIII,R1979);
Fiłosofskajae. ,wyd.F.W.Konstantinow(I–V,Mwa1960–1970); TheE.ofPhilo-
sophy ,wyd.P.Edwards(I–VIII,NY1967).
W±ródwielotomowychsłownikównaczołowysuwaj¡si¦oprac.niem.:
J.Ch.Lossius, NeuesphilosophischesallgemeinesReal-LexiconoderWörterbuchder
gesammtenphilosophischenWissenschaften (I–IV,Er1803–1806);G.S.Mellin, Allge-
meinesWörterbuchderPhilosophie (I–II,Magdeburg1806–1807); AllgemeinesHan-
dwörterbuchderphilosophischenWissenschaften,nebstihrerLiteraturundGeschichte ,
wyd.W.T.Krug(I–V,L1827–1834,I–VI,Bru1970);M.Furtmair, Philosophi-
schesReal-Lexicon (I–IV,Au1853–1855); WörterbuchderphilosophischenBegrie
undAusdrücke ,wyd.R.Eisler(B1899,sukcesywnieuzupełnianyiaktualizo-
wany:I–II,B1904 2 ,I–III,B1910 3 ,ostatniewyd.opracowałnanowoJ.Ritter:
I–XII,Bas1971–2001); Philosophen-Lexicon.HandwörterbuchderPhilosophienach
Personen ,wyd.W.Ziegenfuss(I–II,B1949–1950); ArchivfürBegrisgeschichte.
BausteinezueinemhistorischenWörterbuchderPhilosophie ,wyd.E.Rothacker(I–
–XVI,Bo1955–1972); PhilosophischesWörterbuch ,wyd.G.Klaus,M.Buhr(I–II,L
encyklopedia
4
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
1964,Westberlin1987 14 ); HandbuchphilosophischerGrundbegrie ,wyd.H.Krings,
H.M.Baumgartner,Ch.Wild(I–III,Mn1973–1974);W±ródsłownikówfranc.
nale»ywymieni¢: Dictionnairedessciencesphilosophiques ,wyd.A.Franck(I–VI,
P1844–1852,1885); Vocabulairetechniqueetcritiquedelaphilosophie ,wyd.A.La-
lande(I–II,P1902–1923,1996 18 ); Laphilosophie ,wyd.A.Noiray(I–III,P1969).
W±ródwydawnictwangloj¦zycznychnauwag¦zasługuje Dictionaryofthe
HistoryofIdeas ,wyd.Ph.P.Wiener(I–V,NY1973–1974).
Wydawnictwocharakterzesłownikowymukazałosi¦stosunkowodu»o:
N.Signoriello, Lexiconperipateticumphilosophico-theologicum (Na1872 2 ,R1931 5 );
DictionaryofPhilosophyandPsychology ,wyd.J.Baldwin(NY1901–1905,Bristol
1998); PhilosophischesWörterbuch ,wyd.H.Schmidt(L1912,St1991 22 ); Dictionary
ofPhilosophy ,wyd.D.D.Runes(NY1942,1983); TheConciseE.ofWesternPhi-
losophyandPhilosophers ,wyd.J.O.Urmson(NY1960,Lo1993);N.Abbagnano,
Dizionariodifilosofia (Tn1961,1998 3 );P.Foulquié, Dictionnairedelalanguephilo-
sophique (P1962,1992 6 );J.Didier, Dictionnairedelaphilosophie (P1964,1997; Słow-
nikfilozofii ,Ka1992,1995 2 ); PhilosophischesWörterbuch ,wyd.G.Klaus,M.Buhr
(I–II,L1964,Westberlin1987 14 ); NewE.ofPhilosophy ,wyd.J.Grooten(NY1972);
R.Corbisier, E.filosófica (Pe1974);S.Auroux,Y.Weil, Dictionnairedesauteurset
desthèmesdelaphilosophie (P1975,1991);ten»e, Nouveauvocabulairedesétudes
philosophiques (P1975); Dizionarodifilosofia (Mi1976);A.R.Lacey, ADictionary
ofPhilosophy (Lo1976,1996 3 ; Słownikfilozoficzny ,Pz1999); Dizionariodelleidee (Fi
1977); E.vandefilosofie ,wyd.K.vanKuypers(A1977);F.Austeda, Lexikonder
Philosophie (W1979,1989 6 ); ADictionaryofPhilosophy ,wyd.A.Flew(Lo1979,
1984 2 );R.delRe, Brevedizionariofilosofico (R1979); E.PhilosophieundWissen-
schaftstheorie ,wyd.J.Mittelstrass(I–II,Mannheim1980);L.Morfaux, Vocabulaire
delaphilosophieetdesscienceshumaines (P1980,1983 5 );W.Reese, Dictionaryof
PhilosophyandReligion (AtlanticHighlands1980);P.Angeles, ADictionaryofPhi-
losophy (Lo1981); Philosophenlexikon ,wyd.E.Lange,D.Alexander(Westberlin
1982);J.FerraterMora, Diccionariodefilosofíadebolsillo (I–II,Ma1983,1985 2 );
Dictionnairedesphilosophes ,wyd.D.Huisman(I–II,P1984,1993 2 );A.Kosing,
WörterbuchderPhilosophie (Westberlin1985);G.Durozoi,A.Roussel, Dictionnaire
dephilosophie (P1987);J.Brosse, Lesmaîtresspirituels ,P1988( Mistrzowieduchowi.
Leksykon ,Ka2000 2 );H.Delf[iin.], JugendlexikonPhilosophie (ReinbekbeiHam-
burg1988; Leksykonfilozoficznydlamłodzie»y ,Wwa1996);G.MacGregor, Dictio-
naryofReligionandPhilosophy (NY1989);B.Mondin, Dizionarioenciclopedicodi
filosofia,teologiaemorale (Mi1989,1994 2 );G.Vesey,P.Foulkes, CollinsDictionary
ofPhilosophy (Lo1990; Filozofia.Słownikencyklopedyczny ,Wwa1997);L.R.Bush,
AHandbookforChristianPhilosophy (GrandRapids1991);M.Quintanilla, Breve
diccionariofilosófico (Estella1991);J.Russ, Dictionnairedephilosophie.Lecconcepts,
lesphilosophes (P1991); PhilosophischesWörterbuch ,wyd.A.Halder,M.Müller
(Fr1993,1997 3 );S.Blackburn, TheOxfordDictionaryofPhilosophy (Ox1994; Oks-
fordzkisłownikfilozoficzny ,Wwa1997);M.Adler, Adler’sPhilosophicalDictionary
(NY1995);N.Baraquin[iin.], Dictionnairedephilosophie (P1995); TheCambridge
DictionaryofPhilosophy ,wyd.R.Audi(C1995,1999 2 ); TheOxfordCompanionto
Philosophy ,wyd.T.Honderich(Ox1995; Encyklopediafilozofii ,I–II,Pz1998–1999);
T.Mautner, ADictionaryofPhilosophy (C1996).
WPolscewielokrotniepodejmowanopróbyopracowaniasłownikafilozo-
ficznego,leczprzezdługiczaspróbytepaliłynapanewce(alboukazywałsi¦tyl-
encyklopedia
5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin