1 Umysł i ewolucja
Ogniwem pośrednim między zwierzęciem
a prawdziwie ludzką istotą jesteśmy właśnie my.
Konrad Lorenz
Mózg człowieka i mózgi zwierzęce są pod wieloma względami bardzo podobne. W sposo-
bach zachowań człowieka można się doszukać wielu podobieństw do zachowań zwierzę-
cych. Umysł człowieka jest czymś zdumiewającym, ale często zapominamy, że wszystko
jest takie, jakie jest, dlatego, że się takie zrobiło. W tym rozdziale przedstawiam powstanie
umysłu z perspektywy teorii ewolucji, rozważam kwestie umysłu zwierząt i omawiam nie-
które zachowania i sposób postrzegania świata przez zwierzęta. Zacznę jednak od bardziej
ogólnej kwestii: skąd się to wszystko wzięło ?
1.1. Kosmiczny kalendarz
Jeśli przedstawić historię świata w postaci rocznego kalendarza daty do grudnia odpowia-
dać będą historii powstania planety (geologia Ziemi), daty grudniowe to historia życia, a
cała historia człowieka i cywilizacji mieści się ostatniego dnia, 31 grudnia. Orientacyjne
daty to:
01.01 Wielki Wybuch: powstanie Wszechświata.
..................................................................................................................................................
01.05 Początek Drogi Mlecznej - naszej Galaktyki - ze skupiska wodoru.
09.09 Powstanie Układu Słonecznego
14.09 Powstanie planet, w tym Ziemi, z kosmicznego popiołu po wybuchach superno-
wych.
25.09 Na Ziemi pojawiają się pierwsze formy życia.
02.10 Najstarsze skały.
09.10 Najstarsze skamienieliny (algi).
01.11 Pojawiają się organizmy dwupłciowe.
12.11 Powstaje mechanizm fotosyntezy.
15.11 Rozwijają się komórki z jądrem (Eukaryota).
01.12 W atmosferze Ziemi pojawia się tlen.
16.12 Pierwsze robaki
57
Pochodzenie umysłu
18.12 Plankton, trylobity.
19.12 Ryby, pierwsze kręgowce.
20.12 Rośliny wychodzą na ląd.
21.12 Pierwsze owady.
22.12 Owady skrzydlate, płazy.
23.12 Drzewa, gady.
24.12 Dinozaury - gady królują na Ziemi przez następne 4 dni.
26.12 Pierwsze ssaki.
27.12 Pierwsze ptaki.
28.12 Kwiaty. Koniec dinozaurów. Wielkie wymieranie gatunków.
29.12 Niektóre ssaki wracają do wody. Pojawiają się Naczelne.
30.12 Istoty człekokształtne, szybki rozwój mózgu.
31.12 Ludzie, cywilizacja.
Skąd to wszystko wiemy? Skąd wiemy, że był początek Wszechświata? Obserwacje galak-
tyk pokazują, że wszystkie się od nas oddalają. Wszechświat się rozszerza i znając średnią
prędkość tego rozszerzania można obliczyć, że około 12 miliardów lat temu cała materia
skupiona była w jednym punkcie. Skąd się wzięła ta materia? Prawdopodobnie ... z nicze-
go! Nicość, pustka, nie jest bowiem najbardziej stabilną formą istnienia i musi się z niej
coś wyłonić. Ale to już temat na całkiem inną książkę ...
Wiek 12 miliardów lat jest w miarę pewny, chociaż może się okazać, że nasze modele ko-
smologiczne nie są poprawne i świat jest trochę starszy. Na świat młodszy raczej nie ma co
liczyć, gdyż powstanie galaktyk a potem planet wymagało wielu miliardów lat ewolucji.
Wiek pierwszych skał, rzędu czterech miliardów lat, raczej nie zostanie zakwestionowany.
Metody datowania skamienielin są również dość wiarygodne.
Jak widać z powyższej tabelki dotychczas najbardziej udanym, gdyż najdłużej trwającym,
wynalazkiem matki natury były gady, które pojawiły się na Ziemi już 150 milionów lat
temu i przetrwały do dziś. Dinozaury wyginęły co prawda już po 70 milionach lat i to w
stosunkowo krótkim okresie paru milionów lat, ale mniejsze gady przetrwały. Czemu wy-
ginęły? Okresy, w których ginęło dużo gatunków powtarzały się w historii świata. Przy-
czyną mogły być zmiany klimatyczne, a w przypadku dinozaurów mogła to być konkuren-
cja ssaków: małe, polujące nocą ssaki wyżerały dinozaurom jaja. Najbardziej prawdopo-
dobna jest hipoteza o uderzeniu w Ziemię sporej asteroidy, zawierającego stosunkowo du-
żo irydu - ślady irydu można znaleźć w warstwach sprzed 70 milionów lat w wielu miej-
scach na ziemi. W każdym razie w porównaniu z 70 milionami lat panowania dinozaurów
istoty człekokształtne dopiero zaczynają swoje panowanie.
Człowiek współczesny, czyli Homo Sapiens Sapiens, pojawił się w ostatnich 5 minutach
kosmicznego roku, chociaż wcześniejsze formy hominidów używały narzędzi kamiennych
znacznie dłużej. Na 30 sekund przed północą wynaleźli rolnictwo. Były to złote czasy -
nastąpił ogromny skok liczby ludności na Ziemi. 7000 lat temu, u zarania cywilizacji, żyło
zaledwie 5 milionów ludzi, a 3000 lat temu już 50 milionów. Liczba ludzi żyjących na
świecie ustabilizowała się na poziomie 200-300 milionów na przeciąg paru tysięcy lat.
Przyczyną był brak żywności i wielkie epidemie, które w początkach tego tysiąclecia kil-
kukrotnie redukowały liczbę ludzi w Europie o 20-30%. Dżuma, czyli czarna śmierć, jesz-
cze w połowie XIV wieku zabiła prawie 1/3 ludności Europy. Dopiero rewolucja technicz-
58
Tetrapoda
Zwierzęta
Grzyby
Rośliny
(23 podgrupy)
Płazy
Ssaki (6 grup)
Dinozaury
Ptaki
Squamata
Żółwie
Chordata (6 podgrup)
Kręgowce (12 podgrup)
Sarcopterygii (7 podgrup)
małpy ogoniaste
30 mln lat
orangutan
12
goryl
7
szympans
5 mln lat
człowiek
na po zakończeniu wieków średnich przyniosła ze sobą gwałtowny wzrost liczby ludności.
Ocenia się, że bez wyrafinowanych technologii liczba ludnoś...
AVP161