Mieczysław Plopa - w małzenstwie i rodzinie metody badan.rtf

1.1. Teorie badania rodziny

                            Badania dotyczące rodziny należą do zagadnień bardzo złożonych,

- gdzie krzyżują się liczne dyscypliny oraz pola badawczych zainteresowań. Studia dotyczące narzeczeństwa, małżeństwa, rodziny, bycia rodzicem oraz stosunków między jakością systemu rodzinnego a rozwojem indywidual­nym stanowią wspólne pole zainteresowań dla niemal wszystkich dyscy­plin w ramach nauk społecznych i humanistycznych. Z tych też powodów na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat rozwinęła się różnorodność po­dejść teoretycznych ujmujących problematykę rodzinną, co spowodowało, że badania dotyczące rodziny zostały wyodrębnione jako samodzielny ob­szar badań, a tematyka ta stała się źródłem komentarzy metateoretycz­nych przedstawiających nieco odmienne spojrzenia i podejścia. Można je sprowadzić do trzech podstawowych:

1)              identyfikacji najbardziej powszechnych teorii dotyczących badań nad rodziną;

2)              konstrukcji modeli stosunków rodzinnych;

3)              identyfikacji najczęściej stosowanych metod badawczych.

Większość współczesnych teorii rodziny w dużym stopniu koncentruje się na sposobach komunikacji i nawiązywania relacji w systemie rodzin­nym z perspektywy czynników je warunkujących. Oto ich krótki prze­gląd, mający na celu uwrażliwienie badaczy rodziny na złożoność przed­miotu badania.

Teoria sieci

Teoria sieci rodziny odnosi się do przepły*u i wymiany informacji czy dóbr pomiędzy członkami rodziny, jak również z innymi znaczącymi osobami spoza kręgu rodzinnego (Gaiyin, Brommel, 1996). Obydwa wy­miary wymiany sieci rodzinnej funkcjonują, aby umożliwić czy ułatwić podejmowanie decyzji, prowadzenie negocjacji, reorganizację czynno­ści, w celu zapewnienia wsparcia i komunikacji. Jednym z przykładów zastosowania tej perspektywy było badanie skutków włączania do sieci nowych członków (spoza kręgu rddziny) przez wdowy i wdowców (Łam-me i in., 1996). Do czynników mających wpływ na powstawanie nowych sieci powiązań po śmierci jednego z partnerów można zaliczyć: dostęp­ność sąsiadów, czas trwania wdowieństwa, natężenie wysiłku W poszukiwa­niu nowych relacji i związków, jakość sieci społecznych kontaktów przed okresem wdowieństwa.

Teoria przywiązania

Przywiązanie to zwykle bliska więź, jaka powstaje między niemowlę­ciem a opiekunem (Bowiby, 1988). Przywiązanie jest traktowane jako niezbędny mechanizm umożliwiający przeżycie, powiązane jest z takimi zachowaniami niemowlęcia, jak płacz, niepokój wynikaj~cy z odseparo­wania od opiekuna, potrzeba przebywania z nim w bezpośredniej blisko­ści. Uważa się, że mechanizm ten rozwija się podczas stałych, ciągłych interakcji między niemowlęciem a opiekunem. Podkreśla się, że rozwój każdego z typów przywiązania (bezpiecznego, unikowego, lękowo-ambi­walentnego) ma wpływ na funkcjonowanie w bliskich związkach inter­personalnych w okresie dorosłości. Przykładem ilustrującym tę prawidło­wość mogą być studia nad związkiem między przywiązaniem matek do swoich partnerów a wychowywaniem dziecka w czasie pierwszego roku ich życia (Scher, Mayseless, 1994). Badacze odkryli, że matki, które oba­wiały się porzuceniaze strony swoich partnerów, przejawiały bardziej ogra­niczającą postawę wobec dziecka, natomiast matki, które obawiały się bli­skich i zależnych kontaktów ze swoimi partnerami, wykazywały wyższy po­ziom macierzyńskiego niepokoju o dziecko. Inne interesujące badania dotyczące 92 par małżeńskich wskazują na związek między określonym stylem przywiązania a doświadczanym obciążeniem (napięciem) i sto­sowanymi strategiami radzenia sobie z nim w trakcie podejmowania ról rodzicielskich. Style przywiązania były identyfikowane w trakcie ciąży, na­tomiast sposoby radzenia sobie i poziom napięcia zostały zbadane po uro­dzeniu dzieci. Rezultaty badań wskazywały, że typ przywiązania pozwalał przewidywać strategie radzenia sobie z “nową sytuacją” podczas wchodze­nia w role rodzicielskie.

Teoria biegu życia rodzinnego

Teoria biegu życia rodzinnego lub teoria cyklu rodzinnego jest po­dejściem badającyn~ szeroko pojęte stadia, poprzez które określona ro­dzina może przechódzić (Cooper, 1999). Perspektywa ta jest skierowana zarówno na określone stadia rozwoju jednostki jako członka rodziny (np. niemowlęctwo, dzieciństwo, dorosłość itd.) “jak również na określone etapy w rozwoju rodziny (np. opuszczenie domu, wychowywanie dziecka, mał­żeństwo itp.).

Teoria systemu rodzinnego

Rodzina jako system uosabia takie cechy, jak całość, współzależność, hierarchię, zmianę i zdolność adaptacji, wymianę z otoczeniem (Little­john, 1999), ze szczególnym uwzględnieniem relacji między członkami rodziny. Za przykład w ramach teorii systemu rodzinnego służy badanie granic i konfliktów między rodzicami, którzy są po rozwodzie (Madden­

-Derdich i in., 1999). Wspomniane granice w ramach omawianej per­spektywy są rozumiane zarówno jako wyraźne, jak i domniemane zasady przewodzące i regulujące interakcje, związki między członkami rodziny (Minuchin, 1974). Jak wynika z wielu badań, niemożność ustalenia gra­nic, które jasno definiują zadania poprzedniego partnera w związku jako współrodzica, ale już nie partnera w nowym małżeństwie, są głównym powodem konfliktów między rodzicami po rozwodzie (Madden-Derdich i in., 1999).

Teoria roli

Rola może być opisana jako zestaw istniejących zachowań, jakie czło­nek rodziny odgrywa w relacji z innymi członkami rodziny, włączając w to sposób, wjaki każdy członek rodziny negocjuje z”lnnymi swoje i ich miej­sce w ramach danej struktury ródzinnej (Stamp, 2004). Role matki, żony lub siostry są konstruowane w relacji z innymi członkami rodziny (dziec­kiem, mężem, bratem), mogą się rozwijać i zmieniać na przestrzeni cza­su. Jednostki mogą także doświadczyć konfliktu w~ykonywania roli (np. rodzica) “jak również konfliktu między różnymi rolami (np. matki i żony). Adams i Parrott (1994) przebadali odgrywanie roli przez pielęgniarki pediatrii i matki w relacji do hospitalizowanych dzieci. Szczególnym zain­teresowaniem objęto wieloznaczność roli, związaną z niepewnością postrzegania zasad rządzących zachowaniem zarówno pielęgniarek, jak i ro­dziców w stosunku do dzieci. Gdy konkretne oczekiwania roli były ko­munikowane rodzicom przez pielęgniarki, pielęgniarki osiągały wyższy poziom zadowolenia zawodowego, a rodzice byli bardziej zadowoleni z jakości opieki, jaką otaczano ich dzieci.

Teoria wymiany

Thibault i Kelley (1959) dowodzą, że relacje międzyludzkie (włączając w to relacje rodzinne) opierają się na wymianie dóbr (takich jak miłość, informacja, usługi, pieniądze itp.) oraz na szacunku kosztów i nagród! zysków w związku lub innych możliwych związkach/relacjach. Heaton i Albrecht (1991) wykorzystali perspektywę teorii wymiany w badaniu trwałości małżeństw niezadowolonych zjakości związku. Jak stwierdzili au­torzy, teoria wymiany pozwala przewidzieć, że analiza kosztów i zysków pozostawania w danym małżeństwie, uwzględniająca trudność w dostrze­żeniu atrakcyjnej alternat~y — jest głównym czynnikiem pozwalającym wyjaśnić stabilność nieudanego związku. Wyniki badań wspomnianych autorów pokazują, że takie czynniki, jak wiek, brak doświadczenia ~ po­przedniego związku, niska aktywność społeczna, brak poczucia kontroli nad własnym życiem oraz przekonanie, że rozwód będzie czymś gorszym

—                      pozwalają przewidywać stabilność nieszczęśliwych małżeństw

Teoria typów małżeńskich

Teoria typów małżeńskich M. Fitzpatricka dostarcza sposobów podziału par na wyraźne grupy (tradycjonalistów, niezależnych, odseparowanych), uwzględniającego trzy czynniki: ideologię, niezależność oraz konflikt. Tra­dycjonaliści mają tendencję do bardziej konwencjonalnych zachowań, niezależni z kolei do niekonwencjonalnych, a separatyści do bardziej am­biwalentnych postaw wobec swoich małżeństw. Chociaż większość par może być umieszczona wjednej z tych trzech kategorii, to mogą istnieć też pary mieszane, jeśli mąż i żona należą do innej kategorii (np. mąż do tradycyj­nej, podczas gdy żona do separatystycznej). Zastosowanie teorii typów małżeńskich jest widoczne w studium przeprowadzonym przez Fitzpa­trick i Ritchie (1994). Badane były związki między typem małżeństwa a wzorcami komunikacji w rodzinie (za pomocą dwóch narzędzi: Rela­tion Dimensions Inyentory oraz Reyised Family Communication Patterns). Okazało się, że członkowie rodziny, w których typ małżeństw był określo­ny jako tradycyjny, odseparowany lub mieszany, rodzinne interakcje po­strzegalijako zorientowane na wysoki konformizm, natomiast osoby z mał­że~stw niezależnych wykazywały zwiększoną tendencję do nawiązywania interakcji zorientowanych na aktywną kooperację.

Teoria feministyczna

Teoria feministyczna bada znaczenie płci w kontekście uwarunkowań społecznych i kulturowych. Do jej trzech głównych założeń należą tezy, że płeć (rodzaj) jest konstruktem społecznym; nierówność jest kreowana przez typ społeczeństwa patriarchalnego; oraz że życie rodzinne i mał­żeńskie jest bardziej problemowe częściej dla kobiet niż mężczyzn (Little­john, 1999). Przykładów zastosowania teorii feministycznej dostarczają badania Blaisure i Allen (1995), w których analizowano relacje małżeńskie kobiet-feministek i ich mężów. Badania potwierdziły istnienie różnicy między ideologią a praktyką, innymi słowy: brak równości w małżeństwach. Stąd też feministyczna orientacja wysuwa różne propozycje “ulepszania” małżeństw, aby kobiety doświadczały rzeczywistej, a nie pozorowanej rów­ności w związku (por. Plopa, 2004).

Teoria społecznego uczenia się

Zgodnie z teorią społecznego uczenia się zachowanie (orazjego zmia­na) występuje dzięki nabywaniu informacji z otoczenia. Najbardziej roz­powszechniony typ informacji pociąga za sobą naśladowanie zachowania innych ludzi. Na przykład przemocy wobec innych ludzi uczymy się przez naśladowanie i imitowanie zachowania innych osób (włączając ludzi od­grywających sceny przemocy w telewizji). W systemie rodzinnym dzieci mogą naśladować i imitować zachowania swoich rodziców. Teoria ucze­nia się społecznego sugeruje, iż ludzie poddani surowej dyscyplinie uczą się, że przemoc może być efektywnym sposobem wpływania na zachowanie innych, a wręcz podporządkowywania ich sobie.

Swinford i współpracownicy (2000) wykorzystali podejście społecz­nego uczenia się dla zbadania związku pomiędzy doświadczaniem suro­wej, fizycznej dyscypliny w dzieciństwie a przemocą ujawnianą w później­szych bliskich związkach. Odkryli, że surowe kary fizyczne w dzieciństwie miały związek z częstszym wykorzystaniem przemocy fizycznej wobec bliskiego partnera w małżeństwie. Zatem z perspektywy wyszczególnionej w tym miejscu teorii transmisja różnych zachowań wcześniej doświadcza­nych na późniejsze relacje społeczne dokonuje się zgodnie z prawami uczenia się.

Teoria atrybucji

Jako kognitywna perspektywa, ukazuje, w jaki sposób ludzie nadają znaczenie zachowaniu zarówno własnemu, jak i innych ludzi (Scott, Ly­man, 1968). Wyjaśnienia zachowania odnoszą się do stosownego usytu­owania konkretnych źródeł. Na przykład atrybucje zewnętrzne oznaczają wyjaśnienia odnoszące się do ograniczeń sytuacyjnych, natomiast te we­wnętrzne opierają się na wyjaśnieniach odnoszących się do osobowości. Jeśli chodzi o teorie relacji, to są one często postrzegane w zależności od tego, czy osoba oferuje wyjaśnienie, uzasadnienie czy jakąś inną drogę wyjaśnienia zachowania własnego lub jakiejś innej osoby. Przykładem wy­korzystania teorii atrybucji w studiach nad rodziną było badanie atrybucji odpowiedzialności (przypisywania winy) ofiar przemocy domowej (An­drews, Brewin, 1990). Rezultaty badań wykazały, że kobiety pozostające w związku z partnerami stosującymi przemoc i doświadczający ciągłych krzywd były bardziej skłonne do przypisywania sobie winy, podczas gdy kobiety niepozostające już w wyżej opisanych związkach dokonywały wię­cej atrybucji wobec swoich nadużywających przemocy partnerów (przypi­sując im winę).

Teoria narracji

Badanie narracji odnosi się do analizy indywidualnych lub kolektyw­nych sprawozdań na temat określonych doświadczeń życiowych (Bochner, 1994). Narracje zazwyczaj konsekwentnie dotyczą określonych znaczeń zorganizowanych tematycznie. Sposób, w jaki jednostka doświadcza zda­rzeń czyje konstruuje w swojej świadomości, ma określoną wartość dia­gnostyczną. Przykładem teorii narracyjnych zastosowanych do komunika­cji rodziny może być badanie doświadczeń małżeńskich nowożeńców (Orbuch, Veroff, Holmberg, 1993), w którym badacze przeanalizowali hi­storie narzeczeństwa młodożeńców. Historie te zostały zakodowane zgod­nie z typem historii, procesem opowiadania i zawartością historii, a wycią­gnięte wnioski wskazały, że historie z czasów narzeczeństwa mogą pomóc wyjaśniać życiowe doświadczenia i znaczenie wypowiedzi par będących

w związku.

Teoria dialektyczna

Badanie stosunków rodzinnych z dialektycznego punktu widzenia koncentruje się na zmianie (lub procesie) w relacjach oraz na doświad­czaniu sprzeczności w międzyludzkich kontaktach, takich jak: autonomia i związek, stałość i zmiana, otwartość i izolacja (Baxter, 1988). Przykła­dem wykorzystania teorii dialektycznej w badaniach nad rodziną jest stu­diuni nad rolą rytuałów w kierowaniu systemem rodzinnym i podejmo­waniem różnych decyzji przy uwzględnieniu dialektycznego napięcia między “nowym” a “starym” (rodziną prokreacji a rodziną generacyjną) (Braithwaite I in., 1998). Zainteresowanie badaczy koncentrowało się na sposobach wzajemnego dostosowywania się. Zauważono, że istnieje trwa­łe napięcie między “starą rodziną” a “nową rodziną”, z którym różni człon­kowie rodziny musieli nauczyć się radzić. Otwartość na nowość relacji po­zwalala rodzinom mieszanym akceptować “nową rodzinę” przyjednoczesnym ocenianiu tego, co było ważne w “starej rodzinie”.

Teoria symbolicznego interakcjonizmu

Według symbolicznych interakcjonistów doświadczenia osobiste wy­wodzą się ze stałych interakcji ze znaczącymi osobami i ważnymi grupami. społecznymi. To wzajemne oddziaływanie opiera się na użyciu symboli przy zachodzącymjednocZeśnie procesie rozumienia, dzielenia się doświad­czeniami przez ludzi, włączając w to ich własne zachowania w ramach społec~nego świata (Blumer, 1969). Przykładem “wykorzystania założeń symbolicznego interakcjonizmu było studium zmian osobowości (tożsa­mości) jednego z małżonków po starcie partnera lub innej ważnej osoby spowodowanej śmiercią lub rozwodem (DeGarmo, Kitson, 1996). Rezul­taty badań wskazują, że proces odbudowy tożsamości przebiegał wtedy, gdy dana osoba przestawała postrzegać siebie jako stronę w relacji czy małżeństwie (tożsamość współmałżonka/partnera) na rzecz percepcji sie­bie jako osoby wolnej (tożsamość osoby niezależnej). Dodatkowo wykaza­no, że wdowieństwo było bardziej unieszczęśliwiające niż rozwód. Jednakże niezależnie od przyczyn stania się osobą wolną (wdowieństwo lub rozwód), stwierdzono prawidłowość sugerującą, że im wyższa była identyfikacja ze związkiem (postrzeganie siebie jako partnera/współmałżonka), tym wyż­szy był poziom odczuwanego niezadowolenia, poczucia nieszczęścia, roz­paczy po stracie czy rozstaniu.

Teoria równości

Teoria równości, pod pewnymi względami podobna do teorii wymiany społecznej, opiera się na normie “sprawiedliwości dystrybucji” (Rostow­ski, 1986). Równość w relacjach/kontaktach może być określona poprzez porównanie stosunku zysków i strat każdej ze stron. Gdy zachodzi równo­waga, to mamy do ~zynienia z równością, natomiast gdy oba czynniki sto­sunku nie są jednakowe, mamy do czynienia z nierównością. Dodatkowo ludzie starają się cały czas maksymalizować zyski, są bardziej wynagradza­jący wobec ludzi, którzy pozostają z nimi w stosunku równości podczas wymiany oraz są bardziej nieszczęśliwi z powodu pozostawania w związ­kach/relacjach nierówności. Przykładem wykorzystania teorii równości było badanie stosowanych strategii w związkach celem osiągania i pod~­trzymania równości w małżeństwie (Plopa, 2004). Badacze odkryli, że po­czucie równości jest głównym czynnikiem motywującym do podtrzyma­nia relacji i zabiegania ojej dobrą jakość.

Teoria niezależności

Teoria niezależności (Kelley i in., 1983) podkreśla takie elementy w relacjach,jak: myśli, uczucia, czynności, emocje itd. Interesuje się właści­wościami tych elementów oraz, co najważniejsze, zwyczajnymi powiąza­niami pomiędzy uczestnikami bliskich ręlacji, przy uwzględnieniu różnych wydarzeń. Kelley i współpracownicy twierdzą, że badanie diadycznych związków (diad) opiera się na danych pochodzących z dwóch połączo­nych ze sobą sieci/elementów. Johnson i Huston (1998) zastosowali tę perspektywę w badaniach nad zmianami zachodzącymi w trakcie wcho­dzenia w stan rodzicielski. Zostanie rodzicem powoduje zwiększenie współ­działania, ponieważ działanie każdego z partnerów bardziej zależy od drugiego partnera. Na przykład wnioski z tych badań wskazują, że frefe­rencje żon dotyczące podziału obowiązków w opiece nad dzieckiem za­sadniczo zmieniają się z chwilą podejmowania ról rodzicielskich, co wiąże się ze zmianą oczekiwań co do wpływu ojca na wychowanie dziecka. Można sądzić, że każda z opisanych tu teorii, przedstawiona skrótowo za: G. Stampem (2004), zawiera określony potencjał ekspianacyjny, cho­ciaż w różnym stopniu jest wykorzystywana w studiach nad rodziną. Nie­którez nich są perspektywami dominującymi, inne zaś mogą do takiej pozycji pretendować, ale na obecnym poziomie badań żadnej z nich nie można odrzucić jako mało bądź zupełnie nieużytecznej. Przemawia za tym wyraźnie zaznaczająca się na początku obecnego stulecia dynamika przeobrażeń, dokonująca się na arenie życia społecznego, i to w perspek— tywie światowej. Wymienione teorie reprezentują dominujące paradyg­maty dotyczące rodziny, ukazując różnorodność spojrzeń teoretycznych na rodzinę. Nie są one rozłączne czy wykluczające się. Wydaje się, że teo­rią, która może “wchlonąć” większość z nich, jest teoria systemowa (Plo-pa, 2004).

Strategie badawcze systemu rodzinnego

Relacje w systemie ro~1zinnym mogą być badane za pomocą różnych strategii badawczych, takich jak raporty samych badanych, obserwacje czy techniki eksperymentalne. Wszelkie metody mają oczywiście swoje wady i zalety, dlatego tak ważny jest dobór odpowiedniej metodologii do zba­dania konkretnych kwestii. System rodzinny może być badany z perspek­tywy jakościowej i ilościowej, jak też przez te dwie strategie łącznie w jed­...