11

Firth: SPOŁCZNOŚCI LUDZKIE

PRACA I BOGACTWO W SPOŁECZEŃSTWACH PRYMITYWNYCH

Istnieje wiele charakterystycznych różnic pomiędzy kulturami w pojmowaniu ekonomiki. Antropologia często pomija te kwestie, a skupia się na rzemiośle, sztuce, technologii.

Wiele społeczności egzotycznych posiada proste wyposażenie techniczne, które jeszcze nie zostało przetworzone w jednolitą organizację przemysłową; nie wchodzą też w skład rynku światowego, nie posiadają systemu cen (a więc i miernika płac) à dlatego trudno to badać poprzez język ekonomii.

Niektóre ludy prymitywne pozostają w STADIUM PREEKONOMICZNYM – dla których charakterystyczne jest indywidualne poszukiwanie pożywienia ß tak kiedyś uważano. Dziś à w każdej grupie prymitywnej powstaje problem zapoatrzenia ludności w żywność – ale podchodzi się do niego zbiorowo, z zastosowaniem, w pewnym sensie, planowanego systemu produkcji i dystrybucji.

W tym systemie określoną rolę mogą odgrywać różne czynniki: więzy rodzinne, zobowiązania w stosunku do krewnych i sąsiadów, wierność i posłuszeństwo w stosunku do starszych, poszanowanie rosowych zakazów, wiara w duchy przodków i bóstw – jako kontrolujących środki pożywienia.

Często pracę krajowcy podejmują jako obowiązek wynikający ze stosunku do osoby, która prosi o jej wykonanie, a nie dla zysków materialnych. Praca dla samej pracy nie jest uważana za konieczną.

Nie zwraca się uwagi na czas pracy, np. czas wysychania tkaniny nie jest uważany za stracony.

Niewielu ma poczucie, że należy być stale zajętym i pracować.

Głównym bodźcem gospodarczej działalności plemienia jest bezpośrednia chęć zaspokojenia potrzeb materialnych. Ich działanie gospoddarcze ma charakter społeczny, a nie indywidualny

Wartości przypisane danym rzeczom nie wynikają tylko z zaspokajania konkretnych potrzeb, ale i z ich roli w życiu.

POŻYWIENIE              - może być wyrazem zobowiązań w stosunku do powinowatych, przodków, naczelników.

- może być wyazem gościnności czy bogactwa.

CZÓŁNO                            - symbol umiejętnści obróbki drzewa, zdolności

                                                        - miejsce odpoczynku czy wcielenie bóstwa

              KROWA                            - część posagu

                                                        - ofiara rytualna

- oznaka pozycji społecznej

è wiele bóstw, na których opiera się byt materialny, ma charakter materialny.

Za najbardziej podstawową zasadę większości stosunków między ludźmi należy uważać ZASADĘ WZAJEMNOŚCI. Rewanż ma mieć inny charakter – w formie dóbr materialnych lub pracy czy np. zawodzenia na pogrzebie lub publicznej deklamacji na cześć ofiarodawcy, np. na Tikopia, na pogrzebie: krewny zmarłego nie szykuje posiłków ze względu na żałobę. Karmi go ktoś z zewnątrz – „kierowany sympatią” . Po 3 dniach żałobnik wręcza mu drewnianą misę, kawał plecionego sznura, parę haczyków na ryby – jako zapłatę. Gdy jednak zdarzy się pogrzeb w rodzinie tamtego – czynność  się powtarza – odwrotnie.

Zwyczaje nie są dziedziczone ani impulsy  - irracjonalne, ale są rezultatem wdrożenia danej społeczności w system wartości społecznych.

Nie istnieje tu stała specjalizacja jednostek lub grup w wykonywaniu różnych zadań. Istnieje pewien podział pracy, zwłaszcza między płciami, ale nikt nie utrzymuje się z wykonywania wyłącznie jednego zawodu, np. w Oceanii. Stąd brak sezonowego bezrobocia i płynnych rezerw siły roboczej.

W gospodarce prymitywnej często występuje współpraca. Główną siłą łącząca ludzi nie jest odpowiedzialność pracowników wobec pracodawcy, ani obawa utraty zajęcia lub zapłaty. Ważne są ustalone zwyczajem pojęcia o pracowitości, wyrzuty towarzyszące w przypadku lenistwa bodziec, jaki stanowi praca w grupie w połączeniu ze śpiewem i żartami, które zmniejszają zmęczenie i dają pewne wrażenie rozrywki. Ciężkiej pracy towarzyszy śpiew rytmiczny – dla ulżenia i lepszego kierowania pracą.

Często dochodzi do „wymiany darów”. Stosuje się zwyczajowe normy wymienne, działa zasada wzajemności. Czasem osoba obdarowana – dla umocnienia swojej pozycji społecznej rewanżuje się darem o większej wartości.

Dla „PRYMITYWNYCH TRANSAKCJI” typowy jest „ZAKRES WYMIANY” – jeden artykuł można wymienić na inny – z tej samej grupy, np. w pd. wsch. Gwinei wymiana ryb na jarzyny i odwrotnie. Nie ma wolnego rynku ani ostatecznej miary wartości poszczególnych przedmiotów, ani żadnego powszechnie uznanego środka płatniczego.

Prymitywny system podziału dóbr nie polega na wyszukiwaniu dokładnych równoważności za korzyści płynące z wykorzystania różnych elementów produkcji.

W takim systemie niełatwo jest podzielić takie kategorie jak: płaca, zysk, korzyść. Systemem tym rządzą zasady dobrobytu i sprawiedliwości, różne w różnych społeczeństwach.

Społeczności prymitywne maja pewne koncepcje własności. Środki produkcji mogą być zarówno własnością zbiorową, jak indywidualną. Często indywidualne prawa własności mają charakter złożony – mogą opierać się na pewnych związkach rodzinnych. Istnieje też dobrze rozwinięta teoria odpowiedzialności zbiorowej à powstrzymuje jednostki od wyzysku bliźnich.

Podstawą cechą systemu prymitywnej gospodarki jest: BRAK PIENIĄDZA, MECHANIZMU CEN, a w wielu przypadkach FORMALNEGO RYNKU.

Stąd można  by sądzić, że gospodarka prymitywna działa bez wyraźnych zasad – ale jednak procesy gospodarcze odbywają się – uznaje się usługi i są one opłacone. Wartości wyraża się w sposób ilościowy, zgodnie z normami zwyczajowymi.

PODZIAŁ ZWIERZĘCIA ZABITEGO NA POLOWANIU – zwierzę dzieli się zwykle zgodnie z ustalonymi zasadami. Jeśli zostało zabite dzięki działaniu zbiorowemu – można by oczekiwać, że będzie włożone według włożonego trudu. Do pewnego stopnia postępuje się z tą zasadą, ale uwzględnia się też prawa innych:

-          W Australii – podział w zależności od stopnia pokrewieństwa z myśliwym. Czasem myśliwi zatrzymują dla siebie to, co najgorsze.

-          W zależności od regiony krewnym przeznacza się różne części. Te zasady podkreślają podstawy zobowiązań rodzinnych i moralne prawa dzielenia pożywienia. Nie ominięto zasady, że każdy powinien dostać wynagrodzenie za swoją pracę, lecz nie została ona ujęta w zespół kanonów podkreślających, że związki pokrewieństwa, pozycja społeczna lub przywilej i pojęcia rytualne winny znaleźć odpowiedni wyraz ekonomiczny.

UCZTA – wydający ją zyskuje zwykle na szacunku, gdzie uznanie osobiste i sława wiążą się ściśle z wysokością ponoszonych wydatków. Wydanie uczty stanowi krok wyżej na drabinie społecznej, np. w różnych częściach Melanezji – tego typu uczty są częścią ceremonii zdobywania różnych stopni w tajnych związkach mężczyzn, stanowiących ważny rys życia tubylców; na Tikopia naczelnik znaczy czas swego panowania ucztami wydawanymi co ok. 10 lat – tzw. „Uczty zasług”

Uczta: KHUANG TSAWI -               organizowana przez Zahau Chinów z Birmy

              Najważniejszy moment, to zabicie 3 sztuk bydła; ćwiartowanie i dzielenie na szereg zwyczajowo ustalonych części, z których każda ma nazwę. Każda część jest przeznaczona dla pewnej kategorii ludzi:

Mięso otrzymują zatem 3 główne grupy ludzi:

–          Krewni wydającego ucztę

–          Ludzie, którzy oddali mu jakieś zasługi, usługi

–          Grupa gospodarzy poprzednich uczt (świadczy to o tym, w jak wysokim stopniu w opisywanej społeczności hojność jest środkiem umacniania pozycji społecznej, a nawet jak się wyda dalsze uczty, można zdobyć prawo wejścia po śmierci do najwyższego nieba Chinów)

Chinowie – jak i inne ludy prymitywne uważają, że dawanie przynosi więcej szczęścia niż otrzymywanie, bo akt ofiarowania upoważnia do otrzymania więcej w przyszłości.

Ceremonialny podział mięsa zwierząt w czasie uczt jest cechą często spotykaną.

Brak pieniądza nie oznacza, że nie istniej wymiana – czasem regularne targi.

Wiele plemion, np. na Wyspach Salomona lub w wielu częściach Afryki organizuje wymianę ad hoc podczas wypraw podejmowanych specjalnie w tym celu à mężczyźni z nadbrzeżnego pasu terytorium. Papua – co roku organizuje 200 milową podróż z ładunkiem garnków, których wyrobem trudnią się kobiety; wracają 6 miesięcy później – z nowymi dłubankami i sago w ładowniach.

Takie podróże są bardzo ryzykowne – stąd mnóstwo tabu nakładanych na żeglarzy i ich żony.

Triobriandczycy mają dwa typy wymiany:

1.      Dotyczącą przedmiotów użytecznych – np. garnki

2.      Dotyczącą naszyjników z czerwonych muszli i bransolet

Naszyjniki wymienia się między partnerami zamieszkałymi na różnych wyspach w okręgu kilkuset mil. Partnerzy odwiedzają się kolejno posuwając się od wyspy do wyspy zgodnie z ruchem wskazówek zegara.

Bransolety z muszli – w tym samym kręgu ludzi, ale kierunek wymiany przeciwny do ruchu wskazówek zegara.

Bransolety z muszli wymienia się na naszyjniki.

Wymiany te posiadają złożony charakter i wiążą się ze specjalnymi wyprawami na łodziach. Czasem ważniejsza jest sama wymiana a nie jej przedmiot.

W niektórych rejonach ceremonialna wymiana odbywa się bez regularnych wypraw. Okazje dają duże, międzyplemienne spotkania z okazji inicjacji lub innych ceremonii, np. w pn. Australii – system wymiany = MERBOK. Niektóre z przedmiotów w ogóle nie mają zastosowania lub nie są używane w danych społecznościach; tylko przekazywane dalszym partnerom.

Wymiana Merbok występuje zawsze z tymi samymi partnerami – w różnym stopniu spokrewnionymi. Transakcje nie są wielkimi ceremoniami, ale posiadają stronę obrzędową.

Fakt posiadania stałego partnera w łańcuchu wymiany jest dowodem społecznej dojrzałości jednostki.

Podarowanie komuś jakiegoś przedmiotu jest oznaką przyjaźni i służy wzmocnieniu więzi towarzyskiej.

Wszystko co wywołuje smutek albo radość jest okazją do skomplikowanej wymiany dóbr i wyrażania własnych uczuć.

Często zwyczaj wymaga, aby dary pochodzące od rodziny panny młodej były inne niż dary ofiarowane przez rodzinę pana młodego.

U Maorysów w wypadku małżeństwa między osobami należącymi do szanowanych rodzin wymieniano precjoza (klejnoty, kosztowności) rodzinne – służyły następnym pokoleniom jako znak więzi między dwiema szlachetnymi rodzinami.

Mimo iż pieniądz nie stanowi charakterystycznej cechy prymitywnych systemów gospodarczych, to pojęcia: „środek obiegowy krajowców”, „pieniądz krajowców” są w powszechnym użyciu. Stosowane są do bardzo wielu wartościowych przedmiotów; np. orzechów kokosowych na Nikobarach, zębów wieloryba na Fidżi, wosku pszczelego na Borneo, pęków czerwonych piór na Santa Cruz.

Pieniądz umożliwia wyminę różnych przedmiotów i jest miernikiem ich wartości, np. orzechy kokosowe służą jako miernik wartości – zapłata może być dokonana w innym towarze, np. monety:

                            2 ann              = 16 orzechów

                            1 rupia = 100 orzechów

Wszystkie ważne ceremonie wiążą się z zabijaniem świń oraz z ich pożyczaniem czy wymienianiem. Społeczne znaczenie tych zwierząt, ich wartość – ustalona wg stopni – transakcje kredytowe, których są przedmiotem, nie upoważniają jednak, aby nazywać je mianem pieniędzy – w ściśle ekonomicznym tego słowa znaczeniu.

Ważne, że krajowcy – nie mając systemu pieniężnego – stworzyli skomplikowany system ekonomiczny i prowadzą swobodną wymianę wielkiej ilości towarów wedle własnych norm wartości.

Malinowski wskazywał na konieczność ostrożności przy określaniu jakiegoś przedmiotu jako „pieniądza krajowców”, o ile nie można udowodnić, że technika wymiany stosowana przez dany lud wymaga, aby ten przedmiot był powszechnym środkiem wymiany i miernikiem wartości.

Np. wartościowe ozdoby z muszli wymieniane w kręgu Kula nie były w ten sposób używane – są skondensowanym bogactwem, ale nie są pieniądzem.

Na wyspach Salomona i W. Banksa podobną rolę odgrywają sznury krążków muszlowych.

Armstrong na wyspie Rossel zanotował istnienie dwóch rodzajów sznurów muszli:

DAP              - dzieli się na 22 klasy, z których każda posiada swoją nazwę i zawiera pewną liczbę pojedynczych, czerwonawych, trójkątnych kawałków muszli

KÖ              - jest jednostką złożoną z 10 krążków muszli mięczaka dwuskorupowego. Ma 16 klas.

16 KÖ = 22 DAP à ale nie można zamienić 1. na 2. , bo ich wartości są nieporównywalne.

W wielu kulturach sznury muszli używane są dość powszechnie i przy ich pomocy można wyrazić wartość wielu innych przedmiotów. Nie mają one jednak tak uniwersalnego zastosowania jak pieniądz w naszym społeczeństwie.

Posługiwanie się monetami o największej wartości wymaga pewnego ceremoniału. Np. gdy przekazuje się komuś 18 DAP – obie strony padają na wznak na znak szacunku. Od 19 do 22 posiadają taki wysoki stopień wartości, że uważa się, że niepowinny oglądać światła dziennego à przechowuje się je zawsze w zamknięci (posiadają je jedynie naczelnicy i służą wyłącznie jako zabezpieczenie pożyczek.

Armstrong à że przedmioty z muszli są pieniądzem. Są środkiem wymiany i miernikiem wartości.

Przedmioty nie posiadają wartości same w sobie poza tą, która wynika z ich stosunku do człowieka i jego potrzeb

Jeśli uznamy, że wartość to „cena”, to nie możemy jej zmierzyć w społeczeństwie nie znającym pieniądza. Nie możemy też mierzyć wartości, jeżeli rozumiemy przez nią koszt zrobienia jakiejś rzeczy – bo koszty można obliczyć w sposób ogólny.

W społeczeństwach prymitywnych nie ma środka, przy pomocy którego można wyrazić wartość porównawczą wielu przedmiotów – dla celów wymiany.

Każde ze społeczeństw zdaje się mieć pewne pojęcie o wartości różnych przedmiotów znajdujących się poza kręgiem bezpośrednim przedmiotów użytkowych. Istniej pewna skala porównawcza stopnia użyteczności przedmiotów czy potrzeb – choć skala ta nie jest wyraźnie wyznaczona i nie można wyraźnie określić wartości porównawczej jakiegoś przedmiotu. Coś jednak decyduje, że Australijczyk woli wisiorek z muszelek od pasa z włosów; Polinezyjczyk czółno od bezbarwnej materii z kory, a Afrykańczyk – krowę od kozy.

ZASADY ZACHWANIA

Podstawą więzi społecznej i przyczyną łączenia ludzi w grupy są czynniki fizyczne i biologiczne; potrzeba jedzenia, związki krwi, wiek, wspólne miejsce zamieszkania.

Te same czynniki mogą też powodować dysonanse i konflikty.

Wszystkie społeczności ludzkie podlegają jednocześnie wpływom jednoczącym, dośrodkowym, wynikającym ze wspólnych interesów członków, jak i rozbijającej sile odśrodkowej interesów jednostkowych i partykularnych.

Zasady postępowania można podzielić na te, które wiążą się z:

–          Zastosowaniem jakiejś techniki

–          Smakiem i modą

–          Obyczajami

–          Moralnością

–          Prawem i religią

Można rozróżnić:                                               PRAWO

                                          Jako przeciętna                            Jako norma, poziom do

              ...