Dołęga-Mostowicz Tadeusz - Świat pani Malinowskiej.pdf - Tadeusz Dołęga-Mostowicz - ularzymek

Tadeusz Doł ħ ga Mostowicz

ĺ wiat pani Malinowskiej

Wydawnictwo Łódzkie, Łód Ņ 1989

Wst ħ p

W latach 1934–35 powstały pod piórem Doł ħ gi Mostowicza a Ň cztery powie Ļ ci o tematyce

"kobiecej". Były to, w kolejno Ļ ci ich ukazywania si ħ : "Trzecia płe ę ", " ĺ wiat pani Malinowskiej"

oraz dylogia: "Złota Maska" i "Wysokie Progi". Dwie z tych powie Ļ ci trzyma wła Ļ nie Czytelnik

w r ħ ku. Dodajmy, Ň e "Trzecia płe ę " nie była po wojnie wznawiana, a " ĺ wiat pani Malinowskiej"

miał tylko jedno powojenne wydanie w roku 1947. Interesuj Ģ ca wi ħ c powinna by ę odpowied Ņ na

pytanie: jak obydwie powie Ļ ci zniosły upływ czasu, zmian ħ gustów czytelniczych i konfrontacj ħ

z nasz Ģ obecn Ģ wiedz Ģ o Ļ wiecie oraz o nas samych?

Zacznijmy jednak od pocz Ģ tku. Mostowicz był pisarzem chwili bie ŇĢ cej. Podejmował

problemy swoich czasów i swoich dni. Te wielkie: kryzys gospodarczy, bezrobocie, indolencja

ówczesnych "decydentów" politycznych, tragiczna przepa Ļę mi ħ dzy Ň yciem "wy Ň szych

dziesi ħ ciu tysi ħ cy" a Ň yciem bezrobotnego urz ħ dnika. I te małe: codzienne Ň ycie Warszawy,

stołeczne ulice, sklepy, place targowe. Wielkie nami ħ tno Ļ ci oraz pasje ludzkie, i skromne,

male ı kie marzenia szwaczek, panien sklepowych i widzów z peryferyjnych kin.

Jego dziennikarskiemu i pisarskiemu oku nie mogły tedy umkn Ģę procesy przemian

obyczajowych oraz zmieniaj Ģ ca si ħ po pierwszej wojnie Ļ wiatowej rola i funkcja kobiet w Ň yciu

społecznym. Taka jest, w ogólnym zarysie, geneza owych czterech "kobiecych" powie Ļ ci

Tadeusza Doł ħ gi–Mostowicza. Ale pisarz idzie jeszcze dalej. Tworzy bowiem nie tylko powie Ļ ci

z głównymi bohaterkami kobiecymi wła Ļ nie, lecz tworzy je przede wszystkim dla kobiet. To za Ļ

wymagało uwzgl ħ dnienia psychiki i emocjonalnych potrzeb kobiet, potrzeb ró Ň ni Ģ cych si ħ chyba

od zapotrzebowa ı czytelniczych m ħŇ czyzn.

Powstanie kobiecego audytorium czytelniczego to zjawisko historyczne, maj Ģ ce swoje

uzasadnienia w zło Ň onych procesach społecznych i historycznych. Ale o tym za chwil ħ . Najpierw

bowiem nale Ň y wyja Ļ ni ę , jak mogło w ogóle doj Ļę do aktywizacji kulturalnej kobiet. Zwa Ň my

bowiem: lata trzydzieste to okres, gdy kobiety walczyły o to, aby by ę pani Ģ mecenas, pani Ģ

doktor, pani Ģ in Ň ynier, pani Ģ magister. A liczba kobiet studiuj Ģ cych, podejmuj Ģ cych prac ħ

urz ħ dnicz Ģ , usamodzielniaj Ģ cych si ħ społecznie i materialnie była ju Ň niemała. Ka Ň dy rok

przynosił nowe zjawiska w walce kobiet o rownouprawnienie społeczne i obyczajowe. Ka Ň dy rok

potwierdzał nieodwracalno Ļę tendencji emancypacyjnych.

Problemy emancypacji kobiet (a jest to poj ħ cie bardzo obszerne i wieloznaczeniowe)

wielokrotnie ju Ň wcze Ļ niej stawały si ħ tematem powie Ļ ci. Wystarczy tu powoła ę si ħ cho ę by na

Emancypantki Prusa, na powie Ļ ci Reymonta (Komediantka, Fermenty), ņ eromskiego (Dzieje

grzechu), Zapolskiej (Janka, Fin–de–siecle'istka). W tamtych jednak powie Ļ ciach chodziło przede

wszystkim o podstawy równouprawnienia, o uznanie kobiety za pełnoprawnego człowieka.

Jest spraw Ģ oczywist Ģ , Ň e konsekwencje pierwszej wojny Ļ wiatowej były czynnikiem

niesłychanie przyspieszaj Ģ cym emancypacj ħ i przemiany obyczajowe. Tak zreszt Ģ dzieje si ħ

zawsze po wielkich wstrz Ģ sach historycznych i społecznych. Pocz Ģ tek lat trzydziestych to

wła Ļ nie okres, gdy kobiety realizuj Ģ nowe sytuacje, nowe role społeczne, ł Ģ cz Ģ c je z cechami

własnej płci.

Ten wła Ļ nie moment: poł Ģ czenie nowych ról społecznych z emancypacj Ģ obyczajow Ģ , z

nowym sposobem "gry erotycznej", w której obydwie strony nabieraj Ģ równych praw dla

bystrego obserwatora jakim niew Ģ tpliwie był Mostowicz, musiał wyda ę si ħ szczególnie

atrakcyjny. Wła Ļ nie na styku nowych i starych obyczajów, nowych ról społecznych kobiet, na

nowym do siebie stosunku dwu płci musiały wynika ę konflikty i sytuacje absorbuj Ģ ce uwag ħ

zarówno pisarza, jak i odbiorców (a głównie odbiorczy ı ) powie Ļ ci.

Sprawa emancypacji kobiet była na pocz Ģ tku lat trzydziestych tak wa Ň na, Ň e wszystkie

wielkie ruchy polityczne musiały zaj Ģę wobec niej okre Ļ lone stanowisko. Wi Ģ zało si ħ to nie tylko

z konieczno Ļ ci Ģ liczenia si ħ z kobietami jako potencjalnymi sojuszniczkami czy nawet

aktywistkami tych ruchów. Chodziło tak Ň e, a mo Ň e przede wszystkim, o rozstrzygni ħ cie

problemów praktycznych: kobieta pracuj Ģ ca zawodowo czy kobieta–stra Ň niczka ogniska

domowego, Ň ona, matka? Bo przecie Ň ; cokolwiek powiedziałoby si ħ o słuszno Ļ ci d ĢŇ e ı

emancypacyjnych kobiet, to nikt i nic nie mogło zdj Ģę z nich obowi Ģ zków macierzy ı skich i

domowych. W najlepszym przypadku m ħŇ czyzna mógł w sprawach gospodarstwa domowego i

wychowywania dzieci pełni ę funkcje pomocnicze. Zreszt Ģ , współczesny nam etap emancypacji

ujawnił z cał Ģ ostro Ļ ci Ģ owe sprzeczno Ļ ci ról kobiecych. Nie jest spraw Ģ przypadku nawoływanie

do zrównania pracy domowej w prawach i presti Ň u społecznym z prac Ģ zawodow Ģ . Ale to jest

sytuacja dzisiejsza. W latach trzydziestych nie widziano jeszcze owych pułapek emancypacji i

całego skomplikowania problemów, przed jakimi stajemy dzisiaj wła Ļ nie.

Wówczas spory i dyskusje sprowadzały si ħ , mówi Ģ c najogólniej, do dwu punktów widzenia,

reprezentowanych przez dwie siły polityczne: ruch rewolucyjno–socjalistyczny i ruch

faszystowski. Dla komunistów i socjalistów sprawa była oczywista: kobieta jest pełnoprawnym

partnerem m ħŇ czyzny w Ň yciu osobistym i równoprawnym członkiem ruchu rewolucyjnego.

Nazwiska Wery Kostrzewy, Wandy Wasilewskiej, Zofii Praussowej s Ģ tu jednocze Ļ nie

nazwiskami–symbolami. Inaczej w ruchu faszystowskim. Tam miejsce kobiety wyznaczały trzy

elementy: ko Ļ ciół, kuchnia, dzieci. Faszyzm był zdecydowanie antyemancypacyjny. Nie

wynikało to oczywi Ļ cie z dalekowzroczno Ļ ci ideologów faszyzmu, przewiduj Ģ cych dzisiejsze

nasze trudno Ļ ci i kłopoty z "emancypacj Ģ stosowan Ģ ". Przeciwnie. Było to wyrazem swoistej

pogardy dla kobiety, uznaniem jej ni Ň szo Ļ ci intelektualnej, biologicznej i emocjonalnej.

Ideolodzy faszyzmu formułowali to wyra Ņ nie: "Kobiety niemieckie chc Ģ by ę (...) przede

wszystkim Ň onami i matkami, nie chc Ģ by ę towarzyszkami, jak to usiłuj Ģ wmówi ę sobie i im

czerwoni uszcz ħĻ liwiacze ludu. Nie t ħ skni Ģ za fabryk Ģ , biurem czy parlamentem. Bli Ň szy ich

sercu jest swojski dom, kochany m ĢŇ i gromadka szcz ħĻ liwych dzieci".*1

Prowadzono wi ħ c walk ħ o dusze, serca i umysły kobiet. Był wszak Ň e jeszcze jeden moment,

bardzo istotny i wa Ň ny: kryzys gospodarczy lat 1929–1934. Wielu ekonomistów zastanawiało si ħ

nad jego przyczynami. Wielu te Ň , wychodz Ģ c z nieprawidłowych przesłanek, upatrywało jedn Ģ z

głównych przyczyn kryzysu wła Ļ nie w inwazji pracuj Ģ cych kobiet, które – rzekomo jedynie dla

zaspokojenia własnych aspiracji społecznych – wypierały m ħŇ czyzn z ich miejsc pracy. Jedynym

wi ħ c lekarstwem na kryzys miał by ę powrót kobiet do kuchni i dzieci. I je Ļ li nawet te argumenty

brzmi Ģ dzisiaj dziwacznie, to przecie Ň wówczas traktowano je z cał Ģ powag Ģ , ostro wyst ħ puj Ģ c

przeciw emancypacyjnym d ĢŇ eniom kobiet. Pami ħ tajmy równie Ň o przemianach obyczaju,

obejmuj Ģ cych tak Ň e sfer ħ Ň ycia erotycznego. Z bezwolnego dotychczas obiektu po ŇĢ da ı m ħ skich

kobieta stawała si ħ partnerk Ģ gry miłosnej, maj Ģ c Ģ prawo nie tylko do prze Ň y ę erotycznych, ale

te Ň do wyboru partnera.

Wszystkie te przemiany Ň ycia i obyczaju stawały si ħ szczególnie atrakcyjne, dla twórców

szukaj Ģ cych i nowych tematów, i nowych sposobów kontaktowania si ħ z odbiorc Ģ . Wszystkie te

przemiany wpływały tak Ň e na zmian ħ sytuacji kobiet w literaturze. I to w dwojakim znaczeniu: w

obszarze twórczo Ļ ci i w obszarze czytelnictwa.

W obszarze twórczo Ļ ci: Nie jest przecie Ň spraw Ģ przypadku, Ň e lata 1932–39 to okres

"inwazji" kobiet. Z. Nałkowska, M, D Ģ browska, M. Kuncewiczowa, I. Krzywicka, H.

Naglerowa, P. Gojawiczy ı ska, W. Melcer, H. Górska, J. Brzostowska, M.

Pawlikowska–Jasnorzewska, Z. Ginczanka, M. Ukniewska, E. Szempli ı ska – oto pierwsze tylko

nasuwaj Ģ ce si ħ nazwiska. O literaturze lat trzydziestych, szczególnie za Ļ o powie Ļ ci tych lat,

mo Ň na bez przesady powiedzie ę , Ň e "kobietami stoi". Rzecz jednak szczególna: kobiety–pisarki

prawie wcale nie podejmuj Ģ tematu działalno Ļ ci społecznej i aktywno Ļ ci zawodowej kobiet. I oto

wła Ļ nie te problemy stan Ģ si ħ , mi ħ dzy innymi, przedmiotem zainteresowania Doł ħ gi–Mostowicza

w obydwu prezentowanych Czytelnikowi powie Ļ ciach.

W obszarze czytelnictwa tak Ň e nast Ģ piły daleko id Ģ ce zmiany. Czytelnictwo kobiet, rola

audytorium kobiecego na rynku wydawniczym – to zjawiska, które swój pocz Ģ tek maj Ģ w

XVIII–wiecznej Anglii. Wi Ģ zało si ħ to z "rewolucj Ģ przemysłow Ģ ", z now Ģ pozycj Ģ klas

Ļ rednich, których przedstawicielki dysponowały wolnym czasem. Wytworzyła si ħ wówczas

w Ļ ród kobiet moda czytania "romansów". Było to zjawisko tak powszechne, Ň e angielski historyk

literatury Ian Watt okre Ļ la lektur ħ jako zaj ħ cie typowo kobiece.

W Polsce dopiero wiek XIX przyniósł Ň ywiołow Ģ niemal emancypacj ħ kobiet. Stało si ħ to z

powodów, dla których tak Ň e i w czasach nam bli Ň szych po I i II wojnie Ļ wiatowej, kobiety

przej Ģę musiały obowi Ģ zki nieobecnych m ħŇ czyzn. Wskutek wydarze ı historycznych (Insurekcja

Ko Ļ ciuszkowska, Powstanie Listopadowe, Powstanie Styczniowe) wiele kobiet musiało sta ę si ħ

emancypantkami z musu, z konieczno Ļ ci. Po Powstaniu Styczniowym ogrom tego zjawiska

spowodował, Ň e "kwesti ħ kobiec Ģ ", spraw ħ emancypacji kobiet zaliczono do najwa Ň niejszych

społecznie, wł Ģ czono do programu pozytywistycznego.

Te wi ħ c kobiet (niezale Ň nie od pewnych ró Ň nic historycznych w porównaniu z Angielkami)

stawały si ħ wdzi ħ cznymi odbiorczyniami literatury, szczególnie za Ļ powie Ļ ci. Dlaczego wła Ļ nie

powie Ļ ci? Pisze o tym, jak Ň e trafnie, historyk literatury: "(Kobiety) przedkładały powie Ļę nad

inne formy roztargnie ı (rozrywek – J. R.) – i nic w tym dziwnego. Teatr, drugi z kolei z

lubianych rodzajów rozrywki kobiecej, rzadko odwiedzał prowincj ħ , a w wielkich miastach nie

mógł konkurowa ę z lektur Ģ . Wymagał okre Ļ lonego rytuału garderobianego i towarzyskiego –

powie Ļę tymczasem sama napraszała si ħ do towarzystwa samotnej (jak Ň e cz ħ sto dosłownie

samotnej) mieszkanki odludnego dworu. Nie wymagała przy tym Ň adnego specjalnego

przygotowania literackiego: cał Ģ swoj Ģ tradycj Ģ i form Ģ zdawała si ħ apelowa ę do odbiorcy nie

ska Ň onego ani nadmiarem erudycji, ani profesjonalizmem literackim".*2

Lektura powie Ļ ci była wi ħ c jedn Ģ z niewielu dost ħ pnych kobietom form rozrywki. Była tak Ň e

i czym Ļ wi ħ cej. Mogła bowiem stanowi ę tak Ň e form ħ ucieczki od trudno Ļ ci dnia powszechnego;

od kłopotów i ci ħŇ arów Ň ycia. Ten aspekt zainteresowania kobiet lektur Ģ ma charakter nie tylko

historyczny, lecz i współczesny. ĺ wiadcz Ģ o tym badania nad czytelnictwem kobiet. Współcze Ļ ni

badacze widz Ģ trzy główne kierunki swoi Ļ cie kobiecych zainteresowa ı lektur Ģ : zaspokojenie

sfery uczu ę i fantazji, zdobycie wiedzy praktycznej, potrzebnej do prowadzenia domu, i

zainteresowania "teoretyczne". Na pierwszym miejscu umieszczaj Ģ jednak zaspokojenie sfery

uczu ę . Temu za Ļ słu Ň ył i słu Ň y "romans" wła Ļ nie. Nie jest spraw Ģ przypadku, Ň e termin ten ma

dwa znaczenia: mo Ň e oznacza ę powie Ļę w ogóle, a tak Ň e gatunek powie Ļ ci, w której głównym

motywem jest miło Ļę . Szczególnie za Ļ poczytna była romantyczna, tristanowska odmiana

miło Ļ ci. W Ģ tek Tristana i Izoldy okazał si ħ wyj Ģ tkowo "no Ļ ny" w swych tre Ļ ciach

emocjonalnych. W tristanicznej miło Ļ ci bowiem "(...) przedmiot miło Ļ ci musi by ę z jakich Ļ

wzgl ħ dów nieosi Ģ galny, realizacja pragnie ı kochanków musi by ę nieustannie zagro Ň ona, Ļ wiat

musi by ę wrogi ich uczuciom, a wszystko razem musi ko ı czy ę si ħ tragicznie".*3

Dodajmy tu jednak niezb ħ dne zastrze Ň enie: Oto w literaturze obiegu popularnego, a była to

domena Mostowicza, zako ı czenie w Ģ tku nie tylko nie musiało by ę tragiczne, ale zostało

zast Ģ pione mniej lub bardziej modyfikowan Ģ zasad Ģ happy endu. Wynikało to z nadrz ħ dnej

zasady moralnego ładu Ļ wiata i pocieszaj Ģ cej, konsolacyjnej funkcji tego rodzaju powie Ļ ci wobec

odbiorcy.

Współcze Ļ nie czytelnicy, a tak Ň e odbiorcy teleseriali, np. o nieszcz ħ snej Isaurze, te Ň szukaj Ģ

modelu miło Ļ ci tristanicznej, miło Ļ ci z przeszkodami. Wiek XX i "uszcz ħĻ liwiaj Ģ ca" modyfikacja

tego modelu bardzo odpowiadaj Ģ potrzebom współczesnym. Szczególnie odnosiło si ħ to i odnosi

do powie Ļ ci obiegu popularnego, rozrywkowego. Najtrafniej, aczkolwiek dosadnie, uj Ģ ł spraw ħ

Witold Gombrowicz: "W powie Ļ ci dla kucharek nie mo Ň na intelektualizowa ę ani

przerafinowywa ę . Tam musi by ę miło Ļę ! Miło Ļę wielka, Ļ wi ħ ta i jedyna".*4

Mostowicz nie pisywał "powie Ļ ci dla kucharek". Czytały go panie z ró Ň nych Ļ rodowisk i

sfer: dziewczyna ze sklepu, urz ħ dniczka, pani mecenas i Pani ministrowa. Dlatego w jego

powie Ļ ciach o kobietach i dla kobiet znajdziemy, szczególnie w "Trzeciej płci", wiele elementów

"intelektualizowania", rozmy Ļ la ı , dyskusji i refleksji. Sama jednak zasada została przez

Gombrowicza uj ħ ta trafnie i syntetycznie.

Co za Ļ do Mostowicza, to zwró ę my uwag ħ na jeszcze jeden istotny czynnik. Oto w roku

1934, gdy ukazały si ħ obydwie powie Ļ ci, czytelniczki mogły w nich, czyta ę o sobie, o swoich

najbardziej aktualnych sprawach. Ta aktualno Ļę podejmowanych problemów była jednocze Ļ nie i

wielkim atutem Mostowicza, i gro Ņ b Ģ dla artystycznych realizacji jego zamierze ı . Aktualno Ļę

bowiem zawsze grozi pewnym "upublicystycznieniem" powie Ļ ci. Grozi tak Ň e czym Ļ innym: gdy

mija aktualno Ļę , mo Ň e min Ģę i zainteresowanie sam Ģ powie Ļ ci Ģ . W przypadku Doł ħ gi tak jednak

nie jest. Bowiem problemy emancypacji zawodowej, społecznej i uczuciowej kobiet nie przestały

by ę nadal aktualne, cho ę wyst ħ puj Ģ w innych formach i w innym kształcie. Zatem lektura

powie Ļ ci Mostowicza, poza zaspokojeniem wspomnianych ju Ň wy Ň ej potrzeb psychicznych, ma

jeszcze jeden walor: Pozwala mianowicie porównywa ę kształt emancypacji lat trzydziestych z

dzisiejszym. Pozwoli to Czytelnikom snu ę własne refleksje i rozwa Ň ania porównania i

warto Ļ ciowanie...

Czytelnicy bez trudu zorientuj Ģ si ħ , Ň e bohaterki obydwu powie Ļ ci to kobiety zwykłe,

powszednie, zwyczajne. Zwrócił na to uwag ħ jeden z nielicznych recenzentów Trzeciej płci,

pisz Ģ c: "Zwolennikom talentu Mostowicza jego ostatnia powie Ļę przynie Ļę mo Ň e pewne

rozczarowanie. "Trzecia płe ę " jest bowiem pozbawiona tych wszystkich jaskrawych

sensacyjnych efektów, które zdawały si ħ by ę nieodł Ģ czn Ģ cech Ģ popularnego powie Ļ ciopisarza.

(...) Mostowicz, jak to zreszt Ģ sam tytuł wskazuje; daje psychologiczn Ģ analiz ħ współczesnego

feminizmu w najrozmaitszych typach i konfliktach Ň yciowych. To wszystko dokonuje si ħ tutaj

bez Ň adnych nadzwyczajnych sztuczek (...) "Trzecia płe ę " wysun ħ ła Mostowicza na czoło

współczesnych beletrystów polskich. Ta powie Ļę jest logicznie i proporcjonalnie skonstruowana,

autor z wielk Ģ umiej ħ tno Ļ ci Ģ zestawia ró Ň norodne płaszczyzny działa ı ludzkich, nie trac Ģ c ani na

chwil ħ poczucia cało Ļ ci. Jego wrodzony talent narracyjny działa z niesłabn Ģ c Ģ sił Ģ tak Ň e i

wówczas, kiedy opowiada nam o wydarzeniach zdawałoby si ħ szarych i pospolitych. Ludzie

Mostowicza s Ģ niezmiernie Ň ywi i nieszablonowi, ich sylwetki zostały stworzone w sposób

Dołęga-Mostowicz Tadeusz - Świat pani Malinowskiej.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: