TRZYNADLOWSKI
DZIEŁO, KSIĄŻKA, JĘZYK
Język dzieła naukowego poddany jest rygorom ogólnego systemu języka narodowego, tzn. że w swym układzie i przebiegu musi on przestrzegać norm obowiązujących w tym języku. Główne wyznaczniki to: zasady gramatyczne, funkcja informatywna, komunikatywna, kontaktywna, emotywna, metajęzykowa oraz zasób leksykalny i słowny.
Język naukowy składa się z czterech kategorii zasobów i środków wypowiedzi:
- terminologia
- układy znaczeniowo-składniowe
- środki literackie (artystyczne)
- składniki ogólnego języka narodowego
Podstawową cechą języka naukowego jest dążenie do jednoznaczności. Jednoznaczność to również określoność treści i zakresu pojęciowego. Sposobem uzyskiwania jednoznaczności jest stosowanie terminologii, która określana jest jako złożone zjawisko leksykalno-znaczeniowe i obejmuje trzy formy:
- terminy
- półterminy
- nazwy nietermnologiczne
TERMIN – to nazwa typu rzeczownikowego, ale także formy pochodne, np. Struktura: strukturalizować, strukturalny, strukturalnie, strukturalizacja. Funkcje terminu może również pełnić związek frazeologiczny, czyli pewien stały układ słowny, występujący nierozłącznie w danym znaczeniu, np. <<zdalnie kierować [sterować]>>.
PÓŁTERMIN – to te elementy leksykalne, czyli słowa, których funkcja terminologiczna w tekście nie jest dostatecznie wyrazista; inaczej, gdy ich znaczenie nie jest specjalnie wyznaczone. Istnieją dwie propozycje identyfikowania półterminów:
- są nimi słowa wzięte z ogólnego języka narodowego i używane w języku różnych nauk i umiejętności z różnym stopniem wyspecjalizowania znaczeniowego: tam gdzie dane słowo podlega definiowaniu, czyli wyznaczaniu specjalizacji znaczeniowej, tam jest ono terminem, gdzie zaś dysponuje własną definicją, tam jest półterminem.
NAZWY NIETERMINOLOGICZNE – określenie to polega na grze słów, chodzi tu o nazwy nie posiadające wyraźnych cech terminologicznych opisanych poprzednio. Nazwy przedmiotowe to takie, które występując w wypowiedziach ustnych i w tekstach utrwalonych odnoszą się do omawianego przedmiotu w sposób zastępczy, konwencjonalny i ogólny.
Terminologia i inne środki kształtowania wypowiedzi naukowej są pewnego rodzaju budulcem, z którego piszący lub wypowiadający konstruuje podstawowe układy znaczeniowe tekstu naukowego. Chodzi tu o takie układy, jak definicja, dowód i dowodzenie, argument i argumentowanie, wniosek i wnioskowanie, dyskusja i polemika, teza, twierdzenie.
Definicja to w języku naukowym możliwie zwięzłe określenie nowego pojęcia w danym zespole wypowiedzi za pomocą znanych już, określonych i zdefiniowanych pojęć.
Wypowiedź naukowa wymaga dowodzenia, dowodu, czyli takiego układu zdań znaczących, w którym rozwinięte jest rozumowanie mające na celu wykazanie prawdziwości lub fałszywości pewnego twierdzenia. Rozumowanie takie musi wychodzić ze znanych założeń, oraz opierać się na przyjętych pewnikach i twierdzeniach, ponadto zaś posługiwać się prawami logicznymi.
Nie można przeprowadzać dowodu bez argumentacji, czyli zastosowania argumentów – jednoznacznych twierdzeń wprowadzonych dla uzasadnienia innych twierdzeń, o których mowa w dowodzeniu. Chodzi o to, aby argumenty logicznie i merytorycznie wiązały się z przedmiotem dowodu.
Innym trybem formułowania układów znaczeniowo-składniowych jest tzw. Wnioskowanie, czyli rozumowanie, w którym z twierdzeń już udowodnionych, tzw. Przesłanek, wprowadza się nowe twierdzenie, te końcowe, wynikowe twierdzenia nazywamy wnioskami. Sam przewód musi respektować prawa logiczne oraz tzw. Reguły wnioskowania.
Autor pracy naukowej rozważa problem badany oraz prowadzi dyskusję z przedstawicielami odmiennych poglądów. Formą dyskusji “atakującej” jest polemika zmierzająca do obalenia tez przeciwnych. Obowiązuje zasada dowodzenia niesłuszności tez odmiennych i słuszności własnych. Niedopuszczalne jest użytkowanie w charakterze argumentów spraw dotyczących osoby przeciwnika naukowego.
Tekst formułowany w języku naukowym wymaga zastosowania dodatkowych środków wypróbowanych w praktyce mowy bezpośredniej, uważnych w utworach literackich i dzięki temu łatwo rozpoznawalnych przez czytelników. Najczęściej stosowane środki to leksyka, związki frazeologiczne, porównania, metafory, gry słów, a również – wstawki narracyjne dotyczące dziejów odkryć i badaczy, związane z tym obrazki sytuacyjne i anegdotyczne, wreszcie wtrącenia w postaci przysłów i powiedzeń przysłowiowych itd. Stosowanie przysłów, powiedzeń przysłowiowych oraz dygresji o charakterze narracyjnym i anegdotycznym ma miejsce zwłaszcza w publikacjach popularnonaukowych. Środki te ożywiają tok wywodów, zbliżają do czytelnika postacie twórców, ułatwiają zrozumienie przewodu myślowego.
Człony tekstu zawierające wartości poznawcze powiązane są ze sobą jak gdyby tkanka łączna składnikami ogólnego języka narodowego.
Składniki języka ogólnego, takie jak materiał słowny oraz językowe prawa systemowe łączące ów materiał w sensowne ciągi znaczące stanowią zasadniczą podstawę lingwistyczną, dzięki której elementy wyspecjalizowane, jak np. terminologia, mogą funkcjonować w sposób w pełni skoordynowany z resztą tekstu.
Zasady wprowadzania nowych terminów i wyrażeń terminologicznych oraz tego materiału terminologicznego, który w danym tekście jest pewną nowością albo też uzyskuje nowe, dodatkowe znaczenie:
- zasada ekonomicznego i skutecznego myślenia oraz pisania – nowe terminy wprowadzać należy jedynie wówczas, gdy jest to niezbędne (teza filozofii Ockhama: “bytów nie należy mnożyć ponad konieczność”). Jeśli zaistnieje taka konieczność, wówczas autor tekstu ma obowiązek wyjaśnić termin, a objaśnienie może być prowadzone w sposób definicyjny, kontekstowy albo obrazowy.
- zasada objaśnienia kontekstowego polega na zastąpieniu definicji szerszym omówieniem znaczenia terminu poprzedzającym wprowadzenie nazwy terminologicznej. Praktycznie wygląda to tak, że autor najpierw przedstawia dane zjawisko szczegółowo i analizuje je, później zaś stwierdza, że danemu zjawisku przypisana jest dana nazwa terminologiczna.
- forma obrazowa – właściwa dla przekazów popularyzacyjnym, polega na metaforycznym albo porównawczym przedstawieniu sensu zawartego w nazwie terminologicznej.
Cały tekst naukowy czy tez popularnonaukowy potrzebuje składników porządkujących, mających na celu ułatwienie lektury i wskazanie współzależności poszczególnych elementów dzieła. Składniki tego rodzaju przybierają dwojaką postać: kompozycyjną i metajęzykową.
Podporządkowanie kompozycyjne polega na szczególnym rozczłonkowaniu zawartości z uwagi na różnorodność treści i kolejność jej przekazywania odbiorcy. Poszczególne człony znaczeniowe, czyli grupy informacji przeznaczonych dla czytelnika, ujmowane są w wyraźnie wyodrębnione części formalne, zestawione dla łatwości ich poznania i odszukania w odrębnym spisie treści, i tak złożone, by sama ich lokalizacja była czynnikiem ułatwiającym lekturę. Składniki formalnie wyodrębnione:
- wewnętrzne – części i rozdziały z odpowiednimi tytułami, podtytułami, podrozdziały, punkty, paragrafy itd.
- okalające – wstępy, przedmowy, zakończenia, posłowia, spisy: treści (ulokowany na początku publikacji, gdy publikacja prócz tekstu posiada inne elementy edytorskie), ilustracji, tablic (wszystkie inne spisy lokować należy po zespołach materiałowych, których dotyczą).
- towarzyszące – wykazy bibliograficzne, indeksy, aneksy (skł.tow. Lokuje się po wewnętrznych i okalających, gdyż stanowią one pewnego typu dodatek; indeksy muszą być zlokalizowane po tekście głównym, przed spisami).
- załącznikowe – mapy, plany, diagramy i in.
Porządkowanie metajęzykowe polega na wprowadzeniu do tekstu głównego takich składników językowych, które nie mówią o zawartości znaczeniowej dzieła, lecz o sposobach korzystania z niej, o rozplanowaniu teksu oraz o pożądanych reakcjach czytelnika wobec określonych miejsc dzieła. Składniki mogą przybierać postać:
- konstrukcyjną (odsyłanie do konkretnych części składowych dzieła lub edycji wówczas, gdy takie odesłanie pomaga do łączenia znaczeń w wyższe zespoły poznawcze lub ułatwia wiązanie różnych części dzieła znaczeniowo bliskich)
- kontekstową (wprowadzanie do tekstu głównego toku wywodów zdań kolokwialnych wiążących ogniwa rozumowania labo apelujących do czytelnika)
- ekspresywno-impresywną (apeluje do czytelnika, dodatkowo pobudzając jego aktywność wobec zawartości tekstu, np. “to właśnie odkrycie dokonało przewrotu w nauce”)
Ogólna konstrukcja tekstu zbudowanego zgodnie z rygorami języka naukowego. Tekst jako dzieło może być zbudowany w sposób opisowy, wykładowy lub dyskursywny. Forma opisowa posługuję się sprawozdawczą oraz rejestracyjną metodą przedstawiania treści. Sposób wykładowy ma charakter referujący, przy czym omówienie dotyczy przedmiotu danego wykładu, zastosowanej metody obserwacji oraz poglądów na temat przedstawionego zjawiska. Metoda dyskursywna to swobodny dobór materiału, próba przyjmowania różnych punktów widzenia, stosowanie dygresji i impresji.
Tekst naukowy wymaga od edytora bacznego zwracania uwagi na trzy składniki:
- język jako środek informacji i komunikacji
- tekst jako dzieło, utwór zawierający pewną całość znaczeń i sensów przekazywanych odbiorcy
- wytwór bibliograficzny, książkę mającą ułatwić odbiór treści poprzez działanie wszystkich części składowych, merytorycznych i technicznych
OBRAZ DRUKU
Książka oraz jej pełna zawartość w stopniu maksymalnym odpowiadają warunkom obrazowego ukształtowania oraz również obrazowego odbioru.
Wygląd zewnętrzny książki mówi bardzo wiele o jej zawartości i przeznaczeniu. Format, grubość, wystrój obwolut i okładki, zastosowanie kolorów – wszystko to jest sumą znaków bardzo wymownych dla odbiorcy. Ponadto stosowanie analogicznych cech wizualnych dla poszczególnych serii lub cykli wydawniczych jednoznacznie charakteryzuje dany ciąg publikacji.
Pismo może być obrazowe nie tylko w postaci hieroglificznej i ikonicznej, ale także literniczej. Jest ono wówczas obrazowe w sensie dwojakim: 1. w umowny sposób odpowiada pewnej skali artykułowanych dźwięków mowy (obraz fonii), 2. samo przez się stanowi ciekawy obraz typu graficznego.
Pismo jako metoda, środek i technika graficznego utrwalenia znaczeń i sensów samo przez się bywa wykorzystywane dla celów estetycznych (pismo ozdobne) lub też używane wyłącznie z innymi rysunkowymi elementami dla osiągnięcia szczególnych efektów optycznych. Współcześnie pismo, czyli liternictwo, możemy zaobserwować dwie generalne tendencje:
- pierwsza, odnosząca się do czcionki drukarskiej, przyjmuje dalsze poszukiwania formalne, stylowe, mające na celu doskonalenie czytelności w obrębie przyjętych skali wielkości,
- druga, bogato stosowana w grafice książkowej, w projektowaniu obwolut, okładek i kart tytułowych, świadomie rezygnuje z wzorca “drukowanego” i “stylowego”, zmierzając ku pismu tzw. “swobodnej ręki”.
Obrazem są nie tylko pojedyncze litery, lecz również ich usystematyzowane znaczenie, nagromadzenie w postaci wiersza druku, akapitu, wydzielonego fragmentu, jak strofa w obrębie układu poetyckiego, całej strony zadruku, strony rozpoczynającej część lub rozdział strony węwnątrztekstowej albo strony końcowej rozdziału albo całej ksiązki.
Współczesny układ kolumny:
- wykorzystuje marginalia stosowane w starych drukach, komponując znaczące, dyspozycyjne układy liternicze na marginesach poszczególnych kolumn
- czasami marginalia lokuje się w obrębie kolumny druku przy zewnętrznych marginesach stron parzystych i wewnętrznych – stron nieparzystych, czyli przy lewych marginesach
- czasami rezygnuje się z wcięcia na początku akapitu (a linea), w takiej sytuacji nowy akapit bywa wyznaczony przez niepełny wiersz akapitu poprzedniego
- w układzie powszechnie stosowany oba marginesy pionowe są wyrównane, tzn. że każdy wiersz posiada tę samą ilość znaków, za znaki uważając również odstępy międzywyrazowe
OBRAZ RZECZYWISTOŚCI A TEKST I KSIĄŻKA
Konstrukcje ikoniczne, czyli obrazowe, a zatem reprodukujące wybrane elementy rzeczywistości, rozpatrywać można z czterech punktów widzenia:
- konstrukcji i zawartości obrazu
- walorów poznawczych obrazu i stosunku do tekstu werbalnego
- stosunku do elementów bibliologicznych
- techniki reprodukcji
Obraz przedstawiający, a zatem dowolnego rodzaju podobizna, pod pewnym względem góruje nad komunikatem słownym, mianowicie minimalizuje rolę pośrednictwa między odbiorcą (poznającym) a przedstawionym przedmiotem.
Biorąc za punkt wyjścia stosunek obrazu do tekstu dzieła, materiał ikonograficzny można podzielić na trzy podstawowe kategorie:
- obraz powyżej tekstu - materiał ilustracyjny daje to, czego tekst dać nie może (są to obrazy obiektów, które – po pierwsze – oglądowo nie są dostępne w codziennym doświadczeniu wzrokowym, po drugie zaś – doświadczeniu takiemu dostępne, podane za pomocą przekazu słownego, zatraciłyby swoją precyzję w świadomości i wyobraźni czytelników)
- obraz na płaszczyźnie tekstu - materiał ilustracyjny daje to, o czym mowa w tekście, naturalnie z tym wszystkim, co o obrazie powiedzieliśmy poprzednio (obrazy obiektów znanych z autopsji lub takich które odbiorca może poznać, lecz w tekście są stosowane dla celów analitycznych, porównawczych lub weryfikacyjnych)
- obraz poniżej tekstu – ilustracje, wnosi własne wartości, niejako rozszerza walory znaczeniowe i ekspresywne tekstu, pełni również funkcje bibliologiczne, istotne dla książki jako wytworu również artystycznego. (są to przedstawienia, które zajmują różne pozycje wobec tekstu, zawsze jednak pozostawiają tekstowi rolę dominującą, tu: obrazy w swej istocie dokumentacyjne, obrazy mogące stanowić materiał paralelny wobec tekstu, lecz wprowadzone są dla innych celów – szerszej informacji o faktach; obrazy zdobnicze)
W kategorii powyżej tekstu mieścić się mogą obrazy obiektów, które dadzą się tu zakwalifikować dzięki szczególnym okolicznościom, w jakich znajduje się dany obiekt, bądź w następstwie funkcji, jaką ma pełnić dana publikacja. Okoliczności dodatkowe to:
- ekspresywność przedmiotu
- dokumentalność obiektu
- niedostępność terytorialna obiektu
- funkcje nauczające
Mając na uwadze dwojakie funkcje materiału ilustracyjnego: obraz-dzieło oraz obraz-książka, w grę wchodzą trzy zespoły faktów tekstowo-bibliologicznych, czyli relacji obrazu wobec dzieła i książki: technika reprodukcji, format obrazu oraz rozmieszczenie materiału ilustracyjnego w tekście-książce.
TECHNIKA, FORMAT, ROZMIESZCZENIE
Technika reprodukcji, czyli technika sporządzania podstawy do reprodukcji polograficznej. Istnieją dwie metody sporządzania obrazu:
- rysunek (to schematyczne lub artystyczne przetworzenie rzeczywistości na obraz)
- zdjęcie fotograficzne (mechaniczne odwzorowanie rzeczywistości za pomocą “oka kamery/aparatu”)
Krótka historia ilustracji w książce:
W przeszłości ilustrowano książkę w sposób bezpośredni, tzn. że na kartach odbijano wprost obraz wycięty w drewnianym klocku. Potem przyszła kolej na ryty w blachach metalowych: miedzioryt, staloryt, sucha igła oraz inne techniki artystycznej reprodukcji, jak akwaforta, akwatinta, linoryt, litografia. Z chwilą wynalezienia dagerotypu, a później fotografii zaczęto posługiwać się metodą pośrednią: artysta grafik sporządzał odbitkę według stosowanej przez siebie techniki, z kolei zaś zakład chemigraficzny wykonywał przy użyciu fotografii kliszę drukarską metodą trawienia, z której dany rysunek odbijano sposobem drukarskim. Obecnie jedynie w sytuacjach wyjątkowych, np. W drukach bibliofilskich, dokonuje się odbić bezpośrednich z klocków drzeworytowych lub blach rytowanych.
W odniesieniu do wielkości jednostki ikonograficznej, czyli pojedynczej ilustracji, używać można dwóch pojęć:
- format (to wielkość ilustracji mierzona w jednostkach konwencjonalnych [cm] lub poligraficznych [kwadrat, cicero])
- rozmiar (to wielkość kwalifikowana proporcjonalnie, wielkość bezwzględna w stosunku do formatu książki [kolumna druku z marginesem po introligatorskim obcięciu brzegów] oraz względna – w stosunku do innych jednostek ilustracyjnych)
Układ ilustracji w książce powinien być rozpatrywany w dwu perspektywach: ilustracja a książka oraz ilustracja a tekst. W pierwszej sytuacji materiał ilustracyjny bywa rozmieszczony tak, by przede wszystkim poprzez swe walory eksponować walory książki. Kolejna perspektywa to taki układ i jego rozumienie, w których ilustracje lokuje się w obrębie kompozycji dzieła i topografii kolumny.
Na układ ilustracji oraz kompozycję kolumny mają poważny wpływ różnorodne koncepcje estetyki typograficznej i bibliologicznej. W grę wchodzą takie względy, jak równomierność rozmieszczenia ilustracji w książce, różnorodność wariantów rozlokowania w kolumnie, paralele między kolumnami bezpośrednio sąsiadującymi na rozkładówce, wyposażenie okładki i frontispisu (ilustracja wkomponowana w “czwórkę wstępną”, czyli 4 początkowe strony książki), lokowanie elementów ikonicznych na marginesach lub zacieranie granicy między zadrukiem a marginesem, zachodzenie na siebie poszczególnych jednostek.
EDYTORSTWO PRZESTRZENNE
Przestrzeń w sztuce edytorskiej i wydawniczej to kilka elementów takich, jak objętość dzieła, proporcje poszczególnych składników edycji, format książki, ilościowy stosunek ilustracji do tekstu, wewnętrzne proporcje jednostek ilustracyjnych, stosunek stron zadrukowanych do tzw. Wakatów.
Podział przestrzeni edytorsko-wydawniczych:
1. przestrzeń w sensie bezwzględnym: należą tu przede wszystkim format książki, druku oraz tego rodzaju materiału ikonicznego, przy którym rozmiar nie zależy od ilości przekazywanych szczegółów, lecz od “wymownej dekoracyjności”, impresyjności.
2. przestrzeń w sensie względnym: tutaj w grę wchodzą elementy zarówno bibliologiczne, jak i znaczeniowe, gdy fizyczny rozmiar materiału ilustracyjnego zależy od różnych czynników, np. Rangi dokumentalnej, funkcji estetycznej, współgrania z innymi elementami przestrzennymi itd.
3. przestrzeń w sensie semantyczno-ekspresywnym: odnosi się to przede wszystkim do wielkości zastosowanych czcionek wobec reszty materiału drukarskiego, świateł, wakatów, wewnętrznych kart tytułowych lub tp.
4. przestrzeń w sensie zapisowym: należy tu gra inicjałami, przerywnikami, graficznymi i tekstowymi marginaliami, wyklejkami, zakładkami i innymi elementami jak gdyby z pogranicza książki i dzieła.
TEKSTY PRZESTRZENNE
1. Tekst jako całość przestrzennie niepodzielna względnie przestrzeń o wymiarach zupełnie konwencjonalnych wyznaczająca niepodzielność tekstu lub podzielność niekonwencjonalną: dokument, klepsydra.
2. Przestrzeń skonwencjonalizowana związana z obiektem ruchomym, wyznaczająca rozmiar zapisu i wielkość znaków zapisowych: moneta, model, plakieta, odznaka.
3. Przestrzeń skonwencjonalizowana związana z obiektem nieruchomym, wyznaczająca rozmiar zapisu i wielkość znaków zapisowych: epitafium (napis nagrobny), napisy na pomnikach, tablicach pamiątkowych, napisy zabytkowe na murach, ścianach skalnych, ścianach świątyń i grobowców.
Nazwą popularyzacja określa się złożony i różnorodny zespół działań bezpośrednich – za pomocą żywego słowa (pogadanka, odczyt, wykład, lekcja) lub pośrednich – za pomocą druku oraz środków audiowizualnych, mających na celu masowe przekazywanie wiedzy teoretycznej i umiejętności praktycznych dla celów poznawczych, nie zaś badawczych.
Samą popularyzację można podzielić, również w odniesieniu do wydawnictw, na trzy kategorie charakteryzujące się sposobem i zakresem podanych treści z uwagi na przeznaczenie i odbiorcę:
- popularyzacja w ścisłym znaczeniu – tekst informujący o określonym przedmiocie, do którego odbioru nie jest niezbędne specjalne przygotowanie, lecz który może zachęcić do dalszego pogłębiania wiedzy w danej dziedzinie;
- upowszechnianie - tekst zakładający wcześniejsze określone przygotowanie odbiorcy i nastawiony na wywołanie w nim postawy skłaniających do dalszego kształcenia, często samokształcenia;
- wdrażanie – tekst nastawiony na wytworzenie u odbiorcy postaw czynnych zmierzających do praktycznego zastosowania uzyskanych wiadomości
6
Camea_Lidii_P