Jan Trzynadlowski „Autor, dzieło, wydawca” (cz. I)
AUTOR I AUTORSTWO W EDYTORSTWIE WSPÓŁCZESNYM
* współcześnie każdemu dziełu przypisany jest autor oraz pewien stopień oryginalności; wyobrażenie o twórcy ma charakter dynamiczny (gromadzenie informacji na temat autora oraz okoliczności powstania dzieła);
OD ANIMOWOŚCI DO INDYWIDUALNOŚCI
* folklor to twórczość anonimowa i zbiorowa, nacechowana właściwościami środowiska; literatura – twórczość autorsko zidentyfikowana, jednostkowa, wyposażona w cechy właściwe osobowości twórcy, utrwalona na piśmie (stopień stabilności zależy od jakości zapisu);
* utwory ustne należące do folkloru powstawały w ciągu życia wielu pokoleń, kształt ich jest niestabilny, płynny;
§ Iliada i Odyseja do czasu spisania (za Pizystrata, 24 pieśni) krążyły w postaci fragmentarycznej o luźnych związkach (poczucie, że autorem jest Homer nie było wystarczającym czynnikiem chroniącym jednolitość dzieła – potrzebny był zapis);
§ Bogurodzica – dwie pierwsze strofy anonimowego autorstwa (kolejne dopisywane przez inne osoby – brak stabilności – spowodowany powszechnością tekstu oraz ekskluzywnością zapisu)
§ poezja (gr. poiein – czynić, działać) – wykonywanie utworu pod wpływem natchnienia pochodzącego od bóstwa („Muzo, męża opiewaj…” => brak indywidualnego stosunku do dzieła);
§ Eneida Wergiliusza – zindywidualizowany twórca: „Broń i męża opiewam…” ;
§ „Wzniosłem pomnik trwalszy niż ze spiżu…” (Horacy; szczyt autorskiej mocy poetyckiej; literacka świadomość autora cechuje okresy pozostające pod wpływem antyku);
§ w średniowieczu anonimowość dzieł;
NOWOŻYTNA WIEDZA SAMOLITERACKA
* istotny wpływ na kształtowanie relacji dzieło – autor miały dwie epoki (oświecenie: wytworzenie pojęcia prawa autorskiego – brak aktów normatywnych – potwierdzone wypłatami honorariów [pieniężnych lub rzeczowych] za dzieła ; romantyzm: unowocześnienie rozumienia artystycznej oryginalności – prawo do korzystania z dorobku przeszłości = zasada twórczego przerobienia, dzieło jako produkt własnego natchnienia autora);
LITERACI ZAWODOWI
* rozwój czasopiśmiennictwa (XVIII w.) – ukształtowanie grupy społecznej ludzi żyjących z pióra (aby czasopismo utrzymało renomę musiało w swoich szeregach „mieć” poważanych, stałych współpracowników; zubożała szlachta podejmuje prace intelektualne w mieście);
* w pozytywizmie, z uwagi na wzrost zainteresowania czasopiśmiennictwem, pisarze coraz liczniej publikują w czasopismach swe teksty (stabilizacja zawodu pisarza i dziennikarza – wykrystalizowanie prawa autorskiego oraz zasad honorowania prac)
* coraz liczniejsze przekłady doprowadziły w tym czasie także do wykształcenia się zawodu tłumacza; przekłady zostały objęte prawami autorskimi;
* rozwój różnorakiego, pod względem tematycznym, piśmiennictwa pozwolił na wykształcenie pojemnego i rozległego pojęcia o autorze i dziele;
* ikoniczne składniki książki również zostają objęte prawami autorskimi;
PRAWO AUTORA DO DZIEŁA
* współczesne poczucie prawne dotyczy wszystkich wytworów ludzkich (dzieł całkowitych, fragmentów dzieł, wstępów itd.);
* autorstwo może być rozumiane: personalnie (dzieła autorskie; konkretny autor), społecznie (dzieła autorskie, bo strukturalnie odpowiadają dziełom posiadającym personalnie określonego autora np. anonimowa twórczość ludowa lub środowiskowa, reklama itd.) lub instytucjonalnie (dzieła „bezautorskie”; dokumenty wydane przez instytucje np. urząd);
CO TO JEST ORYGINALNOŚĆ?
* współczesne pojęcie oryginalności odnosi się do dwóch zakresów: zasadniczego (koncepcja i wykonanie) i wtórnego (konstrukcja dzieła np. styl, układ, tytuł itd. => zmiana poetyki nie tworzy dzieła zupełnie niezależnego od pierwowzoru np. praca naukowa „własnymi słowami” nie jest bytem niezależnym; w poezji adaptacja czyjegoś dzieła możliwa jest przy ujawnieniu źródła);
ZAGADNIENIE ORYGINALNOŚCI W NAUCE
* korzystanie z prac naukowych poprzedników wymaga zaznaczenia;
* do dobrych obyczajów naukowych należy dokładne powoływanie się na różnego rodzaju inspiracje (nawet ustne!);
AUTOR, EDYTOR, WYDAWCA
* wydawca – często bardzo duży zespół wyspecjalizowanych pracowników: redaktorów, korektorów, redaktorów technicznych oraz graficznych; redaktor merytoryczny – praca na zawartością edycji, pozostali pracownicy – praca nad wyglądem zewnętrznym + pracownicy administracyjni i finansowi + drukarze + introligatorzy);
AUTOR
* prawo moralne nie pokrywa się z finansowym (prawo pobierania honorarium przez autora lub jego spadkobierców jest czasowo ograniczone, po przekroczeniu granicy czasowej wydawca jest zobowiązany do wypłacania honorarium na fundusz autorski => źródło dotacji, rent, zapomóg dla pisarzy pozbawionych innego środka utrzymania);
* relacja wydawca – autor (opiera się na współpracy, bezwzględne przestrzeganie zasady konsultowania wszelkich zmian z autorem, rozwiązanie problemów związanych z publikacją na drodze argumentacji itd.);
* poprawianie tekstu artystycznego – wymaga zachowania ostrożności (wysokie ryzyko naruszenia celowej struktury)
* poprawianie tekstu naukowego – dążenie do logiczności wywodu;
* poprawianie komentarzy, przypisów itd. – działania o charakterze merytorycznym i technicznym;
* autor zachowuje prawo moralne do cytatu, zostaje mu jednak odebrane prawo finansowe;
* ustalenie autorstwa wywiadu: rzecz względna, każdorazowo zależna od kontekstu;
EDYTOR
* przysposabia do wydania dzieła cudze (czytelny tekst, wraz z tekstami pomocniczymi – wstępami, komentarzami, aneksami);
* znani edytorzy: Tadeusz Mikulski, Stanisław Pigoń („Ja jestem chłop przywykły do twardej i dokładnej roboty; tekst jak ziemię trzeba uprawiać dokładnie.”), Juliusz Kleiner, Julian Krzyżanowski, Kazimierz Wyka, Eugeniusz Kucharski;
* edytor musi być specjalistą w dziedzinie, do której należy opracowywane przezeń dzieło; musi posiadać nastawienie historyczne i komparatystyczne; nie może rozmyślnie zmieniać kształtu dzieła bez uzasadnienia o wartości merytorycznej;
WYDAWCA
* w XV wieku nie istniał wydawca w dzisiejszym rozumieniu; kunszt drukarski zajmował czołową pozycję (po odkryciu Jana Gutenberga);
* drukarze z techniki tłoczenia uczynili sztukę, z książki prawdziwe dzieło sztuki, z zawodu o charakterze rzemieślniczo-handlowym działalność kulturotwórczą, naukową i oświatową;
* edytor, wydawca i drukarz w jednej osobie – do dziś często spotykane połączenie; analogicznie: domy wydawnicze posiadające swoje drukarnie i księgarnie;
* do zadań wydawcy (instytucji) należy: podejmowanie inicjatywy wydawniczej wobec piśmiennictwa dawnego i współczesnego; inspirowanie nowych przedsięwzięć pisarskich naukowych i artystycznych; zabezpieczanie stosownego opracowania merytorycznego i technicznego utworu, nadanie mu właściwego kształtu bibliologicznego;
EDYTOR I TEKST
* edytorstwo – praca nad tekstem zmierzająca do nadania mu najbardziej czytelnej postaci, bez naruszania jego struktury i zawartości językowo-stylistycznej, zgodnie z twórczymi założeniami autora, z celem ostatecznym – przysposobieniem do druku; edytorstwo korzystając z osiągnięć i stwierdzeń bibliologii, językoznawstwa, historii i teorii literatury bada wzajemne stosunki między poszczególnymi warstwami przekazu
* w zakres prac edytorskich wchodzą:
§ przedmiot materialny zawierający tekst
§ graficzny lub inny zapis tekstu
§ tekst w sensie lingwistycznym
§ realizacja językowa
§ zespół znaczeń będących przedmiotem odczytu, konstrukcji edytorskiej i powielenia;
* dopiero w epoce oświecenia doszło do sprecyzowania praktycznych dyrektyw dot. edytorstwa; edytorstwo w sensie naukowym to dzieło pozytywizmu; jeszcze renesansowi edytorzy – wydawcy postępowali swobodnie wobec opracowywanych tekstów;
* tekst – pewien uporządkowany i utrwalony układ językowy, leżący w centrum zainteresowania edytorstwa; zamykany w około 70 określeniach szczegółowych np. pełny, zgodny, autoryzowany, zniszczony itd.
* kategorie przekazów:
§ instrumentalny lub rzeczowy (obiekt bibliologiczny, zapis graficzno-dźwiękowy)
§ intencjonalny (nastawiony na rozumienie, tekstowa realizacja)
§ strukturalny (ukształtowany gatunkowo np. artystycznie)
* obiekt bibliologiczny = przekaz
grafika, ikonika = zapis np. pismo, nuty itd.
tekstowa realizacja językowa = tekst wykazanie złożoności dzieła
zawartość znaczeniowa = utwór
* UWAGA! np. „Potop” - utwór nie może być uszkodzony, może być jedynie niekompletny!
* Wydanie książkowe – wtórny obiekt bibliologiczny
* Działania edytorskie zmierzają do: historycznego usytuowania dzieła, utrwalenie w maksymalnie poprawnej postaci, wydobycie autentycznego kształtu dzieła, utrwalenie i rozpowszechnienie w postaci najstosowniejszej
1
Camea_Lidii_P