MICHAŁ - PAZIEWSKI SZCZECIN ’70.pdf - Książki 1 - rych10

M ICHAŁ P AZIEWSKI

SZCZECIN ’70

Podczas strajków na Wybrzeżu w 1980 r. rewolta robotników polskich

miast portowych z końca 1970 i początku 1971 r. była swoistą pró-

bą generalną przed narodzinami „Solidarności”. Wówczas to po raz

pierwszy w dziejach PRL pod presją demonstracji i strajków – co było

precedensem także w dziejach tzw. państw socjalistycznych – wymuszo-

no na władzach komunistycznych zmianę na stanowisku I sekretarza

Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej oraz

cofnięcie podwyżki cen żywności. Najważniejszym osiągnięciem było

jednak milczące uznanie prawa robotniczego weta.

W Polsce Ludowej, podobnie jak w innych państwach tzw. socjalistycznych, ludność z reguły była

zaskakiwana podwyżkami cen żywności. Ogłaszano je zazwyczaj w sobotni wieczór, aby nie dopro-

wadzić do wzmożonego wykupywania towarów oraz zdążyć w całym kraju z nocnymi remanentami

w nielicznych placówkach handlowych czynnych w dniu następnym. Tak samo postą piono 12 gr udnia

1970 r., choć zlekceważono fakt, że „operacja cenowa” w okresie dużych zakupów przedświątecz-

nych może być przyjęta przez społeczeństwo jako swego rodzaju prowokacja. Wówczas to o 19.30

prezenterzy „Dziennika Telewizyjnego” odczytali, podaną w formie komunikatu Polskiej Agencji

Prasowej, uchwałę Rady Ministrów o procentowych wskaźnikach, jak to oględnie ujęto, „zmiany cen

detalicznych całego szeregu wyrobów”. „Operacja” obejmowała 66 proc. ogólnej wartości towarów

dostarczanych na rynek, spośród których 46 stanowiły artykuły konsumpcyjne pierwszej potrzeby,

głównie spożywcze. Wyjątkowo irytujące było podawanie najpierw cen towarów taniejących, nie-

rzadko niedostępnych w sprzedaży bądź wycofanych z produkcji, albo zalegających magazyny bubli.

Na żywność ludzie wydawali wówczas znaczną część dochodów, trudno zatem było im uwierzyć

w informację, że „regulacja cen przejściowo obniżała o około 2 procent realne dochody niżej zara-

biających rodzin pracowniczych”. W istocie nowe ceny oznaczały dziesięcio–piętnastoprocentowy

spadek stopy życiowej.

Ogłoszenie podwyżek cen żywności spowodowało spontaniczne i żywiołowe demonstracje ulicz-

ne, które odbyły się między 14 a 18 grudnia w Trójmieście, Elblągu i Słupsku. Połączone one były

z nader gwałtownymi starciami z siłami milicyjno-wojskowymi. We wtorek 15 grudnia wielotysięcz-

ny tłum oblegał i podpalił gmachy KW PZPR i KW MO w Gdańsku. Strajki objęły wszystkie trzy

gdańskie stocznie oraz inne większe przedsiębiorstwa przemysłowe. Wystąpienia na mniejszą skalę

odnotowano w wielu innych ośrodkach w całym kraju 1 .

W drugiej połowie dramatycznego tygodnia epicentrum wydarzeń przeniosło się do Szczecina

i jego okolic.

17 grudnia 1970 r.

po porannym wiecu przed dyrekcją Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa Warskiego w kierunku śród-

mieścia wyruszyło kilka demonstracyjnych pochodów robotników. Wielu z nich było w granatowych

kombinezonach i żółtych kaskach ochronnych. Dołączali do nich głównie pracownicy pobliskiej

Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryﬁ a”, Fabryki Maszyn Budowlanych „Famabud” i okoliczni

1 Dla przedstawienia przebiegu wydarzeń na Pomorzu Wschodnim spośród dość bogatej literatury przed-

miotu szczególnie cenna jest monograﬁ a Jerzego Eislera, Grudzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje , War-

szawa 2000.

mieszkańcy. Skandowano: „Żądamy obniżki cen”, „Szczecin z Gdańskiem”, „Idziemy na komitet!”.

Pojawiły się też transparenty: „Niech żyje strajk”, „My nie chuligani, my ludzie pracy”. Próbowa-

no intonować pieśni towarzyszące przełomowym momentom polskich dziejów – Jeszcze Polska nie

zginęła , Międzynarodówkę . Dość łatwo udało się przełamać blokady trzech kompanii Zmotoryzowa-

nych Odwodów Milicji Obywatelskiej usiłujących powstrzymać manifestantów. Zomowcy używali

gumowych pałek, petard i gazu łzawiącego, natomiast demonstranci kamieni, ciężkich narzędzi pra-

cy, a także pociętych kawałków grubego kabla i łańcuchów. Dochodziło do walk wręcz. Z dachów

i okien pobliskich domów zrzucano na milicjantów doniczki z kwiatami, butelki po mleku lub piwie

napełnione płynami palnymi. Na ulicy Parkowej spłonął samochód ciężarowy „Star” do przewożenia

funkcjonariuszy. Przy ulicy Swarożyca okoliczna młodzież spaliła placówkę Ochotniczej Rezerwy

Milicji Obywatelskiej, a jej wyposażenie posłużyło do rozpalenia ogniska. Na ulicy Dubois bardzo

ciężko poturbowano dwóch zomowskich podoﬁ cerów, którzy w oparach gazów nie zauważyli, że ich

pododdział wcześniej opuścił teren zamieszek (spłonął też gazik, którego w panice nie udało się im

uruchomić). Lżej rannych było również kilkudziesięciu uczestników zamieszek.

Kilkuset ludzi z robotniczych pochodów spokojnie przeszło obok pobliskiej Komendy Woje-

wódzkiej MO. Idący „na komitet” powybijali szyby w budynku sąsiadującej z nim redakcji gazet

(notabene przeniesionych wcześniej wraz z niezbędnym wyposażeniem do drukarni prasowej przy

al. Wojska Polskiego). Wznoszono okrzyki „Prasa kłamie!”. Około południa zaczął narastać tłum

przed niebronionym gmachem Komitetu Wojewódzkiego PZPR przy pl. Żołnierza Polskiego (w go-

dzinach rannych jego „załoga” została ewakuowana). Skandowano nazwisko I sekretarza Komitetu

Wojewódzkiego PZPR, Antoniego Walaszka. Wraz ze wzrastającym napięciem pojawiły się również

hasła antyustrojowe i antyradzieckie – „Precz z Gomułką”, „Precz z komunistami!”, „Precz z Ru-

skimi”. Budynek KW szturmowano głównie gradem kostki granitowej zbieranej z biegnącego rów-

nolegle do niego torowiska oraz butelkami z benzyną lub denaturatem. Po blisko dwóch godzinach

szturmu około dwudziestotysięcznego tłumu zdemolowana partyjna siedziba zapłonęła. Z jej okien

wyrzucano meble i sprzęt biurowy, szafy pancerne, telewizory, dywany, portrety Gomułki, artykuły

spożywcze i alkohole z partyjnego bufetu. Na większą ofensywność ludzi i zmniejszenie lęku przed

konsekwencjami swoich zachowań miała wpływ (zresztą nie tylko tam) bierna, niejako przyzwalająca

postawa żołnierzy, którzy znajdowali się w otaczających partyjną siedzibę transporterach opance-

rzonych SKOT. Co więcej, oskardy i kilofy – w które były wyposażone zablokowane przez gęsty

tłum skoty – służyły (podobnie jak bosaki niedopuszczonych do interwencji strażaków) do wybijania

drewnianych okiennic i niszczenia drzwi wejściowych budynku. Dochodziło do fraternizacji demon-

strantów z żołnierzami, wznoszono okrzyki lub wypisywano na wozach pancernych hasła: „Wojsko

z nami!”, „Wojsko z ludem!”. Zapewne za przyzwoleniem żołnierzy demonstranci zatknęli na skotach

transparenty z napisami: „Żądamy podwyżki płac”, „Popieramy stoczniowców Gdańska i Gdyni. Żą-

damy podwyżki płac”. Tymczasem władze spodziewały się, że pokaz sprzętu bojowego powstrzyma

radykalne nastroje społeczne.

Po godzinie 15.00 kilkudziesięciu wyczerpanych wcześniejszymi walkami pod stocznią zomow-

ców, którym brakowało nawet gazów łzawiących i petard (notabene brakujące środki chemiczne po-

śpiesznie sprowadzono nawet z Niemiec Wschodnich), próbowało tyralierą rozegnać kilkadziesiąt ty-

sięcy szczecinian zgromadzonych w obrębie centralnego placu miasta. Zostali oni zaatakowani kostką

granitową z pobliskich torowisk; uciekającym w nieładzie i popłochu groziło okrążenie. Zomowcy

pociągnęli za sobą pod dwa gmachy – milicji i siedzibę Wojewódzkiej Komisji Związków Zawodo-

wych – znaczną część ludzi, w tym demonstrantów sprzed partyjnego budynku.

Bez wątpienia przyczyna eskalacji działań, a w konsekwencji śmierć większości spośród szesna-

stu oﬁ ar szczecińskiego Grudnia ’70, tkwiła w bezmyślności, braku wyobraźni, albo i w narastającej

pewności siebie ze strony władz. Należy przypuszczać, że tłum spod KW PZPR rozszedłby się wie-

czorem; trudno wyobrazić sobie, by – niesprowokowany – zaatakował Komendę Wojewódzką MO,

którą wcześniej niejako zignorował.

Przez kilka godzin ze wszystkich stron nacierano na milicyjne gmachy, które błyskawicznie znalazły

się w centrum wydarzeń; gęsty tłum dochodził do podzamcza. Niektórzy intonowali hymn narodowy,

Kłęby dymu nad płonącym gmachem KW PZPR – Szczecin, 17 grudnia 1970 r.;

po prawej stronie widoczna rzesza manifestantów otaczająca gmach KW MO

Komitet Wojewódzki PZPR w Szczecinie po spaleniu 17 grudnia 1970 r.

inni śpiewali Międzynarodówkę , krzyczano „Bić glinę!”. Szczególnie ostro szturmowano trzy bramy pię-

ciokondygnacyjnego budynku głównego KW MO. Używano odłamków tłuczonych płyt chodnikowych,

materiałów łatwopalnych, zdobytych na wojsku i strażakach kilofów i oskardów. Do wnętrza budynku

nieletni, nierzadko wspinający się po gzymsach i rynnach, wrzucali przez okna materiały palne. Oblega-

nym szybko wyczerpały się granaty łzawiące i petardy, wystrzeliwane i rzucane w tłum, który odrzucał

je do gmachu. Po nieudanych próbach sforsowania przy użyciu drągów i oskardów głównych drzwi wej-

ściowych do komendy staranowano je przyciągniętą z pobliskiego placu zabaw starą szalupą ratowniczą.

Szalupa rozpadła się i utkwiła w obszernych drzwiach, po czym podpalono wlaną do niej benzynę; to

zaklinowanie się prawdopodobnie zapobiegło jeszcze większemu dramatowi – gdyby ludzie wdarli się

do budynku, doszłoby do walk wręcz i strzelaniny. Według niektórych świadectw, gdy uderzano szalupą

o bramę – padły pierwsze strzały z broni palnej: trzy serie, w następstwie których byli zabici i ranni 2 .

Pożar szybko rozprzestrzenił się w pomieszczeniach parterowych, dotarł do pierwszego piętra

(w tym do znajdującego się tu gabinetu komendanta wojewódzkiego MO). Przed budynkiem paliły

się łatwopalne dywany i chodniki, które z powodu niesprawnych hydrantów służyły wcześniej mili-

cjantom do tłumienia ognia. Po nieudanym ataku na bramę główną zasadnicze uderzenie przeniosło

się na znajdującą się na lewo od niej mniejszą drewnianą bramę. Kiedy po jej zniszczeniu okazało

się, że wejście jest zamurowane, kilofami oraz metalową ławką uliczną wykuto w niej duży wyłom.

Wtedy do wdzierających się oddano wprost krótką serię strzałów z ręcznego karabinu maszynowego

ustawionego za kołami ciężarówki, po czym broń się zacięła. Kule powstrzymały napór, choć praw-

dopodobnie wtedy zginęła jedna lub dwie osoby, a kilka innych zostało rannych. Znajdujący się we-

wnątrz budynku milicjanci kilkakrotnie strzelali seriami (również w metalową bramę od strony ulicy

Starzyńskiego, forsowaną przez demonstrantów), tym razem tylko na postrach.

Płonące mury, oblewane benzyną zabieraną z aut zaparkowanych w pobliżu, sprawiały wrażenie,

że cała budowla stoi w ogniu. Wewnątrz komendy panował chaos i – spotęgowana ciemnościami (na

skutek awarii instalacji elektrycznej) oraz groźbą wybuchu gazu – atmosfera strachu. Grozy dopełniał

widok z okien – łuny ognia i chmury dymu wydobywające się z płonącego KW partii – oraz świado-

mość, że dwa dni wcześniej w Gdańsku spalono partyjne i milicyjne gmachy 3 .

Po zmroku oblężenie milicyjnego kompleksu przerwała, i tym samym uratowała przed spaleniem,

odsiecz żołnierzy; zapobiegła ona jeszcze większej tragedii, w tym linczowi milicjantów, którzy uży-

liby broni na jeszcze większą skalę. Większość żołnierzy była zaraz po przysiędze, nie szkolono ich

do walk ulicznych, poza tym również ich dowódcy nie byli przygotowani do dowodzenia w takich

warunkach. Wojskowi, którzy powinni wiedzieć, że wozy bojowe w tłumie są w zasadzie bezbron-

ne, przybyli na transporterach SKOT i BRDM-2 oraz na czołgach. Po drodze często obrzucano je

ciężkimi i łatwopalnymi przedmiotami. Całkowicie spłonął skot próbujący oddzielić szturmowaną

bramę główną komendy od atakujących. Pięć innych transporterów oraz trzy czołgi zdołano ugasić.

Furgonetka „Żuk” spłonęła w pobliżu wejścia do budynku milicji od strony ulicy Starzyńskiego,

natomiast na ulicy Małopolskiej, poniżej zespołu gmachów milicyjnych, podpalono wóz strażacki,

który po zepchnięciu w dół skarpy uległ zupełnemu zniszczeniu. Początkowo strzały seriami w górę

z amunicji pokładowej (część salw oddawana była z użyciem amunicji smugowej) przyjmowano z nie-

dowierzaniem. Dowodziły tego okrzyki: „Strzelają ze ślepaków!”, „Nie bójcie się!”, ale pojawiło się

też skandowanie: „Strzelają do ludzi!”, „Bandyci!”. W tej okolicy od strzałów z broni strzeleckiej bądź

pokładowej śmierć poniosło jedenaście osób, jedna osoba zginęła pod kołami skota. Również tutaj,

spośród ponad 120 pokrzywdzonych osób cywilnych, najwięcej było rannych od kul. Ponadto w cza-

sie grudniowych walk ulicznych rany odniosło 71 milicjantów, 24 strażaków, 7 żołnierzy.

2 Często przywoływane jest w związku z tym opracowanie ówczesnego kierownika sekretariatu szczeciń-

skiego KW PZPR Jerzego Jarockiego, Kryzys grudniowo-styczniowy 1970–1971 r. Kronika wydarzeń , Szczecin

1982, [mps], s. 19.

3 Przykładem przeświadczenia o poważnym zagrożeniu własnego życia i paniki panującej wówczas w KW MO

jest zamknięcie się w jej areszcie, w przebraniu cywilnym, pułkownika SB, który po rewolcie musiał „na własną

prośbę” przejść na wcześniejszą emeryturę.

Brama główna stoczni w dniach strajku

Transparent na ogrodzeniu Stoczni Szczecińskiej

w grudniu 1970 r.

Plac Żołnierza

Polskiego przed

KW PZPR w Szczecinie

podczas demonstracji

17 grudnia 1970 r.

Starcia uliczne 17 grudnia 1970 r. na ul. Dubois w Szczecinie

MICHAŁ - PAZIEWSKI SZCZECIN ’70.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: