Karlizm.pdf

Chudzicka 30/5/05 11:04 Page 9

Przeciwko liberalizmowi i rewolucji

prof. Alexandra Wilhelmsen

Karlizm

Od reakcji do kontrrewolucji

1833-1876

W dniu Âwi´ta Wniebowzi´cia NajÊwi´tszej Marii Panny, 15 sierpnia 1989 r.,

ponad dwadzieÊcia pi´ç tysi´cy osób zebra∏o si´ w Pary˝u na Place de Louvre.

Uczestniczyli we Mszy Âwi´tej sprawowanej po ∏acinie. Celem tej ceremonii by∏a modlit-

wa w intencji „˝arliwej pokuty za przest´pstwa pope∏nione na naszej ziemi przez

rewolucj´ 1789 r. i w podzi´ce za chwa∏´ i honor naszemu Bogu Stwórcy i Zbawicielowi.” 1

To nabo˝eƒstwo by∏o tak˝e publicznym protestem przeciw oficjalnym uroczystoÊciom ku

czci 200-lecia rewolucji francuskiej i by∏o ˝ywym przypomnieniem, ˝e europejskie

spo∏eczeƒstwo zosta∏o trwale rozdarte przez przepaÊç, którà wykopa∏a rewolucja, oraz ˝e

ta bolesna rana ta nie zosta∏a nigdy uleczona. To antyrewolucyjne zgromadzenie na Place

de Louvre zgromadzi∏o sympatyków z ró˝nych krajów europejskich. Byli to francuscy

katolicy, tradycjonaliÊci, konserwatyÊci rozmaitych orientacji, oraz potomkowie ofiar

rewolucji sprzed 200 lat – poczàwszy od ksià˝àt z rodu Burbonów i utytu∏owanych arys-

tokratów, po ch∏opów i kupców z Wandei i Bretanii – do których do∏àczyli obcokrajowcy,

podobnie oceniajàcy dziedzictwo Rewolucji. WÊród nich wyró˝niali si´ w t∏umie

hiszpaƒscy karliÊci, ∏atwo rozpoznawalni dzi´ki noszonym przez nich czerwonym beretom.

˚aden kraj nie przeciwstawia∏ si´ wp∏ywom rewolucji bardziej stanowczo ni˝

Hiszpania. W latach 90. XVIII wieku Hiszpanie z wielkim entuzjazmem ruszyli masowo

na wojn´ przeciw francuskiemu Konwentowi. W roku 1808 naród powsta∏ en masse prze-

ciw Napoleonowi i jego rewolucyjnym oddzia∏om, które zamkn´∏y króla Ferdynanda VII

(1808-33) w areszcie domowym i najecha∏y jego ziemie. Przez szeÊç lat Hiszpanie

zawzi´cie walczyli, broniàc wolnoÊci, swojego tradycyjnego obrazu Êwiata i stylu ˝ycia.

Najbardziej rozpowszechnionymi has∏ami, które haftowano na ich sztandarach i

drukowano w manifestach, by∏y: O∏tarz i Tron oraz Bóg, Ojczyzna, Król.

Dwie Hiszpanie

Po konfrontacji w dwóch wojnach z rewolucyjnà Francjà, w Hiszpanii pojawi∏a si´

agresywna mniejszoÊç sk∏adajàca si´ z rodzimych libera∏ów 2 , inspirowanych przez

rewolucj´ francuskà. Spowodowali oni podzia∏ kraju na zwolenników nowego,

rewolucyjnego, czy te˝ liberalnego porzàdku, oraz obroƒców dawnego ∏adu. Przez pó∏

wieku kraj n´ka∏y wstrzàsy, b´dàce tragicznà konsekwencjà wydarzeƒ rozp´tanych we

Francji po 1789 r. Hiszpania by∏a szarpana wojnami domowymi. Mia∏y miejsce nag∏e

zmiany rzàdu, og∏oszono i odwo∏ano szereg konstytucji, wprowadzono system parlamen-

Chudzicka 30/5/05 11:04 Page 10

Karlizm

tarny. Hiszpanie musieli zaadaptowaç si´ do nowych przepisów i nowego systemu

reprezentacji politycznej. Masowe konfiskaty w∏asnoÊci gminnej i koÊcielnej wraz z nowy-

mi formami opodatkowania przyczyni∏y si´ do rozwoju nowego modelu gospodarczego

– kapitalizmu. Wielu biskupów zmuszono do emigracji, a wi´kszoÊç m´skich zgromadzeƒ

zakonnych zdelegalizowano. Efektem tego by∏o zniszczenie m.in. tradycyjnego systemu

pomocy spo∏ecznej, udzielanej przez KoÊció∏ katolicki najbiedniejszym. Masowo usuwano

ch∏opów z ziemi, uprawianej przez ich rodziny od pokoleƒ. Wyw∏aszczone z dóbr

duchowieƒstwo i klasy Êrednie pozbawiano praw wyborczych pod pretekstem zbyt

niskiego statusu majàtkowego.

Karlizm pojawi∏ si´ w tych trudnych czasach jako forma obrony dziedzictwa

przesz∏oÊci. TradycjonaliÊci i rewolucjoniÊci odnosili na przemian zwyci´stwa i doznawali

pora˝ek, ale stopniowo szala zwyci´stwa przechyla∏a si´ na stron´ libera∏ów. Stara struk-

tura, wywodzàca si´ korzeniami jeszcze z Antyku i Âredniowiecza, zosta∏a krok po kroku

zdemontowana i zastàpiona nowym systemem, importowanym zza Pirenejów. W latach

70. XIX wieku kraj doÊwiadczy∏ pi´ciu wojen domowych mi´dzy dwiema Hiszpaniami.

Od tego czasu tradycjonaliÊci nie bronili ju˝ starego porzàdku, bo ten nie doÊç, ˝e przes-

ta∏ ju˝ istnieç, to nie stanowi∏ nawet punktu odniesienia do wspó∏czesnych realiów. Mimo

to, dla przeciwników nowych rewolucyjnych pràdów historyczna ciàg∏oÊç tradycji pozos-

ta∏a wcià˝ niezwykle wa˝na. PodkreÊlali oni rol´ zasad, które zainspirowa∏y prawa i insty-

tucje systemu tradycyjnego. KarliÊci przeszli od obrony konkretnych instytucji nie ist-

niejàcego ju˝ starego porzàdku do afirmacji ideologii politycznej wywodzàcej si´ i g∏´boko

zakorzenionej w historii. Hiszpaƒscy tradycjonaliÊci stali si´ kontrrewolucjonistami.

Realizm

W pierwszych dziesi´cioleciach XIX wieku Hiszpanie, którzy odrzucali rewolucj´

francuskà, znani byli w Europie Po∏udniowej jako realistas. To znaczy byli oni „realista-

mi”, dla których punktem odniesienia by∏ „Êwiat realny” – istniejàcy dotychczas porzàdek

prawny i spo∏eczny. Bronili oni konkretnej struktury spo∏ecznej, zwiàzanego z nià ∏adu

ekonomicznego, instytucji i przekonaƒ religijnych. RealiÊci byli te˝ rojalistami, którzy

wspierali tradycyjnà monarchi´, uosabianà przez króla nale˝àcego do narodowej dynastii.

Hiszpaƒscy realiÊci byli jednak nie tylko reakcjonistami czy konserwatystami.

Dekadencja klas panujàcych ( establishmentu ) u schy∏ku wieku XVIII by∏a widoczna

dla wszystkich. Doprowadzi∏a ona m.in. do inwazji napoleoƒskiej. Wi´kszoÊç realistów wzywa∏a

do reform wewn´trznych w „ich Êwiecie”. Mieli oni tendencj´ do idealizowania instytucji poli-

tycznych wywodzàcych si´ z hiszpaƒskiego Âredniowiecza, stworzonych przez samowystar-

czalne wspólnoty pionierów, ˝yjàce na granicy mi´dzy chrzeÊcijaƒstwem a islamem. Wiele z

takich tradycyjnych tworów straci∏o znaczenie pod rzàdami absolutyzmu i oÊwieconego despo-

tyzmu. RealiÊci jednak wierzyli, ˝e istnieje szansa, aby je uwspó∏czeÊniç i o˝ywiç. 3

Chudzicka 30/5/05 11:04 Page 11

Przeciwko liberalizmowi i rewolucji

Pierwsze dwie wojny domowe miedzy libera∏ami a tradycjonalistami toczy∏y si´ w

latach 20. XIX wieku, za panowania Ferdynanda VII. 4 W obu przypadkach partyzanci

realistas (g∏ównie na pó∏nocnym wschodzie kraju), wyst´powali przeciw rzàdzàcym w

Madrycie libera∏om, którzy, mimo i˝ stanowili mniejszoÊç w paƒstwie, starali si´ wymusiç

na królu usankcjonowanie ich liberalnego programu „burzenia starego Êwiata”. 5 Podczas

gdy Hiszpanie stawali naprzeciwko siebie na polach bitew, stanowiska obu obozów by∏y

prezentowane na dworze i w prasie. Realistyczni intelektualiÊci rozpocz´li rozwijanie

specyficznej politycznej filozofii. 6

Karlizm

Pod koniec ˝ycia, próbujàc zmieniç prawo o sukcesji tronu, król Ferdynand wyz-

naczy∏ na swojà spadkobierczyni´ córk´ Izabel´, odsuwajàc tym samym od prawa do

sukcesji swego brata Karola. Po Êmierci króla regentka Maria Krystyna, za poparcie Izabeli

i jej podawanych w wàtpliwoÊç praw do tronu, obieca∏a libera∏om wolnà r´k´ w refor-

mach w∏adzy i paƒstwa. W tym samym czasie realiÊci poparli Karola – konserwatywnego

brata zmar∏ego króla. Podobnie jak we Francji i Portugalii, dynastyczna i polityczna

rywalizacja podzieli∏a rodzin´ królewskà, odzwierciedlajàc nast´pujàce w spo∏eczeƒstwie

europejskim podzia∏y, które po roku 1789 systematycznie si´ powi´ksza∏y. Przez kolejne

lata tron Hiszpanii by∏ identyfikowany jako liberalny i kontestowany przez wygnanych

cz∏onków rodziny królewskiej, którzy odmówili zawarcia pokoju z rewolucjà. Tak, wi´c od

wczesnych lat 30. XIX wieku polityczny tradycjonalizm zosta∏ wzbogacony o nowy ele-

ment – legitymizm. Hiszpaƒski tradycjonalizm sta∏ si´ znany jako karlizm czy Carlismo 7

w momencie, gdy uzyska∏ lidera królewskiej krwi o tym imieniu (Don Carlos). 8

Wojny karlistowskie

LegitymiÊci wystàpili zbrojnie przeciw liberalnemu rzàdowi centralnemu i

podleg∏ej mu regularnej armii w trzech wojnach domowych i licznych powstaniach.

Wojny mia∏y miejsce w latach 30., 40. i 70. XIX stulecia. 9 Podobnie jak w przypadku

poprzedzajàcych te wystàpienia dzia∏aniach zbrojnych realistów, karliÊci odnosili

najwi´ksze sukcesy w pó∏nocnej i wschodniej Hiszpanii, najbardziej demokratycznej i

najbogatszej cz´Êci kraju. Nie uda∏o im si´ jednak przejàç kontroli nad g∏ównymi

miastami, poniewa˝ rzàd by∏ w stanie nadzorowaç ich mieszkaƒców lepiej, ni˝

ludnoÊç wsi i mniejszych oÊrodków miejskich. 10 W czasie pierwszej i trzeciej wojny, na

kontrolowanym przez siebie terytorium karliÊci utworzyli kad∏ubowy rzàd z kilkoma

ministerstwami i podlegajàcà mu strukturà administracyjnà. W efekcie tych dzia∏aƒ

Karol V i jego wnuk Karol VII panowali na terytorium zamieszka∏ym przez 1/5

ludnoÊci kraju ∏àcznie przez dziewi´ç lat. W tym okresie w Hiszpanii funkcjonowa∏y

de facto dwie równoleg∏e struktury w∏adzy. 11

Chudzicka 30/5/05 11:04 Page 12

Karlizm

Pierwsza wojna karlistowska

Pierwsza wojna karlistowska by∏a najpowa˝niejszym z pi´ciu g∏ównych brato-

bójczych konfliktów XIX-wiecznej Hiszpanii. 12 TradycjonaliÊci walczyli przeciw rzàdowi

regentki Marii Krystyny (1833-1840) i wspierajàcej jà mi´dzynarodowej koalicji, dà˝àcej

do wprowadzenia dogodnych dla siebie trwa∏ych zmian na pó∏wyspie Iberyjskim.

Portugalia, Wielka Brytania i Francja Ludwika Filipa wysy∏a∏y do Madrytu ludzi, broƒ i

amunicj´, a tak˝e zapewnia∏y Êrodki finansowe. Portugalia i Francja uszczelni∏y swoje

granice z Hiszpanià, a brytyjska Royal Navy blokowa∏a wybrze˝e kontrolowane przez

legitymistów. KarliÊci otrzymali wsparcie moralne od kilku rzàdów oraz symbolicznà

pomoc finansowà. Dwoma najbardziej szczodrymi w∏adcami byli monarchowie z ma∏ych

ksi´stw w∏oskich. 13 ˚adne obce oddzia∏y nie przyby∏y powstaƒcom na pomoc. Kilkuset

„realistycznych” ochotników z ró˝nych krajów dotar∏o do Hiszpanii pojedynczo lub grup-

kami, aby broniç dawnego chrzeÊcijaƒskiego porzàdku na „hiszpaƒskim froncie” i s∏u˝yç

pobo˝nemu Karolowi V. Wielu z nich by∏o Francuzami – synami weteranów z Wandei i

by∏ymi oficerami gwardii królewskiej Karola X, którzy zrezygnowali ze s∏u˝by po z∏o˝eniu

ich króla z tronu w roku 1830. Spora liczba ochotników pochodzàcych z Portugalii przy-

by∏a po tym, gdy w 1834 r. Micha∏ I utraci∏ tron na rzecz swego brata Piotra, zwolennika

rewolucji, i jego siostrzenicy Marii II da Gloria. 14

Wysi∏ki w∏adz czterech paƒstw nie wystarczy∏y do pokonania oporu karlistów. Pó∏

miliona Hiszpanów walczy∏o samotnie przeciwko liberalnemu rzàdowi przez 7 lat. Oko∏o

100 tysi´cy z nich poleg∏o na polach bitew. 15 Jednak karliÊci przegrali wojn´ dopiero wów-

czas, gdy zostali zdradzeni przez jednego ze swoich czo∏owych dowódców.

Spo∏eczeƒstwo karlistowskie

Na poczàtku XIX w. wydawa∏o si´, ˝e realiÊci stanowià wi´kszoÊç spo∏eczeƒstwa

hiszpaƒskiego. Stopniowo jednak ich liczba mala∏a. Przez ca∏y czas stanowili jednak istot-

nà i stosunkowo licznà grup´. W przeciwieƒstwie do liberalizmu, karlizm posiada∏ silnà

podstaw´ spo∏ecznà. 16 Legitymistyczni przywódcy i myÊliciele formu∏owali odpowiedzi na

problemy i obawy grup spo∏ecznych o umiarkowanie liberalnych poglàdach.

W ciàgu lat karliÊci wypracowali swój w∏asny modus operandi i unikatowy styl. 17

Historia ich ruchu obfituje w licznych bohaterów. 18 Niektórzy z nich byli zawodowymi ofi-

cerami, jak np. zdolny dowódca, Bask Tomás Zumalacárregui. 19 By∏y osoby charak-

teryzujàce si´ samorodnym talentem politycznym, obdarzone równie˝ zdolnoÊciami przy-

wódczymi, które niespodziewanie zosta∏y wyniesione na szczyt, jak odwa˝ny i charyz-

matyczny Ramón Cabrera. 20 Byli te˝ przedstawiciele aktywnie anga˝ujàcego si´ w walk´

zbrojnà duchowieƒstwa, posiadajàcy zarówno umiej´tnoÊci wojskowe, jak te˝ zdolnoÊç

wp∏ywania na serca i umys∏y wiernych. Takim cz∏owiekiem by∏ ks. Jerónimo Merino 21 ,

skromny wiejski kap∏an z Burgos, który zyska∏ s∏aw´ walczàc z Francuzami w czasie wojen

Chudzicka 30/5/05 11:04 Page 13

Przeciwko liberalizmowi i rewolucji

napoleoƒskich, gdy z utworzonym przez siebie oddzia∏em przemierza∏ wysuszone równiny

Kastylii n´kajàc ustawicznie wroga.

Historia karlizmu opisuje te˝ wiele barwnych postaci pozostajàcych w s∏u˝bie

Karola V, takich jak zwykli rozbójnicy, s∏u˝àcy królowi zw∏aszcza w La Mancha i

Andaluzji. 22 Byli te˝ hiszpaƒscy i francuscy przemytnicy z Pirenejów, mówiàcy kilkoma

j´zykami, choç niepiÊmienni. 23 Bardzo niewiele napisano dotàd o pe∏nych ducha ko-

bietach, które uprawia∏y pola i pilnowa∏y sklepów, kiedy ich synowie, m´˝owie i bracia

odpowiedzieli na wezwanie do broni. PoÊród karlistowskich duchownych by∏o wielu

intelektualistów piszàcych traktaty polityczne, wydajàcych czasopisma, aktywistów orga-

nizujàcych spo∏eczne komitety oraz pe∏nych ideowego zapa∏u braci zakonnych, którzy

towarzyszyli oddzia∏om jako kapelani. 24

Historia konspiratorów, tajnych agentów i

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: