Logopedia - Budowa, działanie, najczęstsze choroby aparatu oddechowego, fonacyjnego, artykulacyjnego.doc

TEMAT 1: Budowa, działanie, najczęstsze choroby aparatu oddechowego, fonacyjnego, artykulacyjnego.

Aparat mowy to narządy biorące udział w tworzeniu dźwięków ludzkiej mowy. Narządy te stanowią część układu oddechowego i jako takie nie są specyficzne tylko dla człowieka.

W budowie aparatu mowy można wyróżnić trzy grupy narządów:

·         aparat oddechowy

·         aparat fonacyjny,

·         aparat artykulacyjny.

a). APARAT ODDECHOWY:

Przez określenie aparat oddechowy rozumie się płuca, przeponę, tchawicę i oskrzela.

Płuca zbudowane są z oskrzeli (częściowo wnikających do płuc) rozwidlających się potem na oskrzeliki, a bezpośrednio za wymianę gazową odpowiadają pęcherzyki płucne. Całe płuca pokryte są opłucną - delikatną tkanką okrywającą.

Płuca są parzystym narządem, w którym zachodzi wymiana gazowa. Proces ten jednak nie odbywa się w każdej części płuc. Wyróżnia się w nich bowiem tzw. składnik oskrzelowy, służący do przewodzenia powietrza, oraz składnik pęcherzykowy, w którym ma miejsce ostatnia faza oddychania zewnętrznego (przedtkankowego), czyli wymiana gazowa.

              Najczęstsze choroby płuc:

- zapalanie płuc- zapalenie oskrzelików oraz pęcherzyków płucnych wywołane poprzez drobnoustroje takie jak wirusy, grzyby, bakterie lub czynniki toksyczne. Objawia się gorączką , dreszczami, osłabieniem, dusznością oraz kaszlem z odkrztuszaną zieloną lub krwistą zawartością.

- rozedma- choroba polegająca na zbytnim wypełnieniu powietrzem pęcherzyków płucnych, co skutkuje utrata przez nie elastyczności i pękaniem ich ścianek. Wzmożone opory w krążeniu płucnym obciążają znacznie serce, co może prowadzić do rozwoju niewydolności serca

- gruźlica- potencjalnie śmiertelna choroba zakaźna, wywoływana przez prątka gruźlicy. W najczęstszej gruźlicy płucnej do jej objawów należą wtedy: ból w klatce piersiowej, krwioplucie oraz produktywny kaszel przewlekający się ponad trzy tygodnie. Do objawów ogólnych zalicza się: gorączkę, dreszcze, nocne poty, ubytek masy ciała, bladość, często także łatwą męczliwość.

Przeciętna pojemność życiowa płuc u dorosłego mężczyzny wynosi około 4500 ml, a u dorosłej kobiety 3200 ml.

Oskrzela, drzewo oskrzelowe to część układu oddechowego, położona pomiędzy tchawicą a oskrzelikami.

Jest to zespół rozgałęziających się rurek, o średnicy większej niż 1 mm, doprowadzających i odprowadzających powietrze do/z płuc. Ściana oskrzeli wysłana jest błoną śluzową z nabłonkiem wielorzędowym migawkowym umożliwiającym czynne przemieszczanie się śluzu do większych (oskrzeli/tchawicy). Umięśnienie składa się z mięśni gładkich, skurcz tych mięśni to jeden z mechanizmów prowadzących do ataku astmy oskrzelowej. W zależności od wielkości oskrzela, chrząstka pomagająca w utrzymaniu kształtu oskrzela występuje jako pierścienie, małe płytki bądź wysepki.

              Najczęstsze choroby oskrzeli:

- ostre zapalenie oskrzeli- stan zapalny błony śluzowej oskrzeli, spowodowany zakażeniem dróg oddechowych, przebiegający z przekrwieniem i złuszczaniem się nabłonka oddechowego oraz powstawaniem wysięku w świetle oskrzeli, mający tendencję do samoistnego całkowitego ustępowania bez pozostawienia upośledzenia funkcji układu oddechowego

- astma oskrzelowa ( dychawica oskrzelowa)- przewlekła, zapalna choroba dróg oddechowych, u podłoża której leży nadreaktywność oskrzeli, która prowadzi do nawracających napadów duszności i kaszlu, występujących szczególnie w nocy i nad ranem.

-rozstrzenie oskrzeli- stanowią stałe i nieodwracalne rozszerzenie światła oskrzeli podsegmentowych lub segmentowych ze współistniejącym zniszczeniem rusztowania chrzęstno-mięśniowo-włóknistego. Chorzy zgłaszają obfite i stałe odkrztuszanie wydzieliny oskrzelowej, zwłaszcza w porze rannej, przeważnie ropnej. Może występować krwioplucie.

Tchawica jest jednym z narządów układu oddechowego. Kształtem przypomina rurę o znacznym stopniu elastyczności. Stanowi ona przedłużenie krtani, przebiegając w dół, nieco ku tyłowi w obrębie szyi i na wysokości czwartego lub piątego kręgu piersiowego rozdziela się na dwa oskrzela główne. Miejsce podziału tchawicy tworzy rozdwojenie tchawicy. Znajduje się tu także ostroga tchawicy rozdzielająca powietrze do płuc. Tchawica zbudowana jest z 6-20 pierścieni chrząstkowych, połączonych tkanką elastyczną. Pierścienie te mają kształt podkowy i nadają tchawicy charakterystyczny półkolisty kształt. Tylną ścianę tchawicy tworzy błona łącznotkankowa, nadająca jej pewną elastyczność, zawiera również mięśnie gładkie, których skurcz może zmienić przekrój tchawicy. Zewnętrzną część tchawicy pokrywa przydanka, łączącą ja z otoczeniem. Jej wewnętrzną powierzchnię pokrywa nabłonek migawkowy, którego migawki poruszają się w kierunku gardła.

              Najczęstsze choroby tchawicy:

- zapalenie tchawicy- choroba wywołana przez te same wirusy co zapalenie krtani. Objawia się bardzo dokuczliwym, suchym kaszlem, któremu nie towarzyszy odkrztuszanie.

b). APARAT FONACYJNY

Zasadniczą część aparatu fonacyjnego stanowi krtań, zbudowana z chrząstek i mięśni.

Krtań ma szkielet składający się z chrząstek połączonych ze sobą stawami lub więzadłami, które mogą zmieniać swe wzajemne położenie dzięki mięśniom poprzecznie prążkowanym. Szkielet krtani tworzy dziewięć chrząstek. Trzy chrząstki nieparzyste: tarczowata, pierścieniowata i nagłośniowa oraz trzy parzyste: chrząstka nalewkowata, różkowata i klinowata. Największe w szkielecie krtani dwie chrząstki nieparzyste, chrząstka tarczowata i chrząstka pierścieniowata, stanowią przednią, tylną i boczne ściany krtani. Znacznie mniejsza od nich trzecia chrząstka, nieparzysta, nagłośniowa stanowi szkielet nagłośni, zamykającej wejście do krtani w trakcie połykania. Chrząstka tarczowata, największa z chrząstek, jest zbudowana z dwu płytek złączonych ze sobą z przodu pod kątem rozwartym ku tyłowi. Chrząstka ta stanowi przednią i boczne ściany krtani, jest wyczuwalna pod skórą, a u mężczyzn często widoczna jako wzniesienie pod skórą przedniej okolicy szyi, zwane wyniosłością krtaniową lub „Jabłkiem Adama". Na tylnych końcach obu płytek widoczne są wystające ku górze i ku dołowi rogi górne i dolne. Górna krawędź chrząstki łączy się z kością gnykową za pomocą błony tarczowo- gnykowej. Różki dolne chrząstki tarczowatej połączone są stawowo z bocznymi powierzchniami płytki chrząstki pierścieniowatej. Chrząstka pierścieniowata jest w kształcie sygnetu, tworzy swą skierowaną ku tyłowi płytką tyiną ścianę krtani. Łuk chrząstki sterczy do przodu, uzupełniając od dołu szkielet bocznych i przedniej ściany krtani. Chrząstka nagłośniowa o kształcie liścia, swym zwężonym końcem zwróconym w dół jest przymocowana do tylnej powierzchni kąta chrząstki tarczowatej za pomocą więzadła tarczowo-nagłośniowego. Jej szerszy koniec sterczy ku górze, wystając powyżej trzonu kości gnykowej. Chrząstka ta ma dużą sprężystość i pochylając się ku tyłowi zamyka wejście do krtani. Na górnej krawędzi płytki chrząstki pierścieniowatej widoczne są dwie powierzchnie stawowe służące do połączenia z dwiema chrząstkami nalewkowatymi. Chrząstki nalewkowate są to maleńkie ostrosłupy, szczytami zwrócone ku górze, a trójkątnymi podstawami spoczywające na płytce chrząstki pierścieniowatej. Przedni kąt tej podstawy tworzy wyrostek głosowy, boczny - wyrostek  mięśniowy. Chrząstki nalewkowate mogą wykonywać dwojakie ruchy, często sprzężone ze sobą: mogą się przybliżać lub odpowiednio oddalać od siebie, mogą prócz tego wykonywać ruchy obrotowe dokoła osi pionowej. Z wierzchołkiem chrząstki nalewkowatej łączy się parzysta, o kształcie małego stożka,  chrząstka różkowata, a w tylnej części fałdu nalewkowo-nagiośniowego krtani tkwi mała, o zmiennym kształcie, parzysta chrząstka klinowata..

W krtani znajdują się wiązadła głosowe rozpięte między chrząstką tarczowatą a wyrostkami na ruchomych chrząstkach nalewkowatych. Wraz z przylegającymi fałdami śluzówki tworzą parzyste fałdy głosowe, które dzięki mięśniom mogą zmieniać swoje położenia. Krawędzie tych fałd, które z punktu widzenia procesu fonacji są najważniejszą częścią krtani, to właśnie wiązadła głosowe. Szparę pomiędzy wiązadłami nazywa się szparą głosową (szparą głośni), a wraz z przyległymi fałdami głośnią.

Ułożenie wiązadeł (fałd głosowych) odgrywa zasadniczą rolę tak w procesie oddychania jak i mówienia. Podczas spokojnego oddychania wiązadła są rozsunięte (E), powietrze swobodnie przepływa. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w czasie artykulacji bezdźwięcznych elementów mowy. W czasie wymawiania dźwięcznych głosek wiązadła na przemian zwierają się (A) i rozwierają się pod naporem wydychanego powietrza. Powietrze pokonując opór stawiany przez wiązadła zaczyna drgać (efekt Bernoulliego). Obserwowana gołym okiem szpara pomiędzy fałdami głosowymi (B) jest w istocie złudzeniem optycznym spowodowanym bezwładnością oka, które nie jest w stanie zaobserwować szybko następujących po sobie faz zamykania i otwarcia.

Schematyczne położenie wiązadeł głosowych i chrząstek nalewkowych A: przy całkowitym zamknięciu, B: podczas artykulacji dźwięcznych elementów mowy, C: w czasie szeptu, D: przy chuchaniu, E: podczas spokojnego oddychania lub w czasie spoczynku, F: w czasie głębokiego oddychania

Choroby krtani:

-Polipy- To najczęściej spotykane łagodne guzki krtani. Mogą występować na jednym albo na obu fałdach głosowych. Zwykle są wynikiem nadmiernego wysiłku głosowego oraz palenia.
Objawy: zaburzenia głosu od chrypki do całkowitego bezgłosu.

-Ostre zapalenie krtani- Zazwyczaj wywołują je wirusy, rzadziej bakterie. Często towarzyszy infekcji górnych dróg oddechowych. Zmiany zapalne mogą objąć same struny głosowe, jak i inne części krtani. Objawy: chrypka, uczucie obecności obcego ciała w gardle, zatkany nos, kaszel, podwyższona temperatura. W przypadku zakażenia bakteryjnego - pojawia się ropna wydzielina.

-Obrzęki- Zwykle rozwijają się na tle alergicznym. Mogą też być następstwem urazu lub zapalenia krtani. Objawy: chrypka albo świst czy załamywanie się głosu, narastająca duszność.

c).  APARAT ARTYKULACYJNY

Aparat artykulacyjny składa się z narządów, które modyfikują strumień powietrza i obejmuje wszystkie narządy jam przewodu oddechowego znajdujące się ponad nagłośnią (wejściem do krtani). Trzy jamy ponadkrtaniowe – jamę nosową, jamę gardłową i jamę ustna – określa się mianem tzw. Nasady i jamy te tworzą rozgałęziający się ponad krtanią tzw. kanał głosowy. Nasada pełni funkcję rezonatora, tzn. ze względu na udział w artykulacji i kształt poszczególnych jam, dźwięki mowy ulegają w niej modyfikacjom.

Narządy znajdujące się w nasadzie, zwane artykulatorami, można podzielić na ruchome i nieruchome. Najważniejsze ruchome narządy to wargi, język, podniebienie miękkie z języczkiem oraz żuchwa, zaś nieruchome to przede wszystkim zęby, dziąsła i podniebienie twarde. Ustawienie artykulatorów decyduje o barwie odbieranej przez nas głoski.

Jama nosowa - to pierwszy odcinek dróg oddechowych:
• podzielona jest na dwie połowy przegrodą nosa zbudowaną z kości oraz chrząstki;
• wokół jamy nosowej znajdują się przestrzeni wypełnione powietrzem tzw. zatoki oboczne nosa- często występują stany zapalne tych zatok;
• od tyłu jama nosowa łączy się poprzez nozdrza tylne z jamą gładką;
• wewnątrz wysłana jest silnie unaczynioną błoną śluzową pokrytą licznymi rzęskami – migawkami, w przedniej części błonę śluzową jamy nosowej pokrywają grube, krótkie włoski;
• możemy w niej wyróżnić okolicę węchową, w błonie śluzowej tej okolicy znajdują się zakończenia nerwów węchowych
Powietrze, które przechodzi przez jamę nosową zostaje:
• oczyszczone z kurzu dzięki śluzowi, rzęskom i włoskom pokrywającym tę jamę;
• ogrzanie
• nawilżone (nasycone parą wodną)

Choroby jamy nosowej;

-katar- stan zapalny błony śluzowej nosa. Błona śluzowa staje się obrzęknięta, produkuje nadmierne ilości śluzu

-katar sienny- alergiczne zapalenie błony śluzowej nosa. Wskutek reakcji organizmu na alergen immunoglobuliny dróg oddechowych powodują uwalnianie histaminy drażniącej błonę śluzową nosa. Objawy: kichanie, wodnista wydzielina z nosa, zatkanie nosa (jedno lub obustronne), zapalenie spojówek, ból głowy.

Jama gardłowa jest odcinkiem, w którym krzyżują się drogi oddechowe i pokarmowe. Jama gardła dzieli się na 3 części:
- górną - nosową (jama nosowo-gardłowa), która łączy się z jamą nosową; w bocznej ścianie części nosowej gardła po obu stronach znajdują się otwory - ujścia trąbek słuchowych;
- środkową – ustną (jama ustno- gardłowa), leżącą bezpośrednio za jamą ustną;
- dolną - krtaniową(jama krtaniowo- gardłowa), w której znajduje się wejście do krtani

Choroby:

-angina- jest jedną z często spotykanych infekcji górnych dróg oddechowych. Czynnikiem wywołującym chorobę są paciorkowce. Obraz choroby jest zwykle dość charakterystyczny: gorączką, ból gardła, powiększenie węzłów chłonnych okolicy szyi. Gardło jest żywo-czerwone, migdałki podniebienne obrzęknięte, czerwone, w kryptach widoczna treść ropna.

Jama ustna jest usztywniona przez kości szczękowe i ograniczona z boków policzkami, zębami i dziąsłami, od dołu przez język, a od góry przez podniebienie. To ostatnie oddziela jamę ustną id jamy nosowej i składa się z przedniej części kostnej, czyli podniebienia twardego i tylnej, błoniastej - podniebienia miękkiego. Podniebienie miękkie pomaga przy połykaniu pokarmu i zapobiega dostawaniu się go do jamy nosowej. Język, zęby i gruczoły ślinowe, których ujścia znajdują się w jamie ustnej, odgrywają ważną rolę przy pobieraniu i trawieniu pokarmu. Dodatkową funkcją języka i zębów człowieka jest udział w mówieniu.

Choroby:

-afta- Otwarte owrzodzenie zlokalizowane na błonie śluzowej jamy ustnej, warg lub języka z wytworzeniem miejscowego stanu zapalnego. Afta to owalny wykwit z żółtawym nalotem, pod którym jest nadżerka. Wykwit otoczony jest czerwonym rąbkiem zapalnym.

-zapalenie dziąseł- Krwawienie z dziąseł jest zazwyczaj pierwszą oznaką pojawiającej się choroby dziąseł lub zębów. Powtarzające się krwawienie oznacza zapalenie dziąseł, które musi zostać wyleczone. Objawy: krwawienie, obrzęk, zaczerwienienie, ból, świąd,  afta,  dziąsła wrażliwe na dotyk,  bardzo nieświeży oddech, uczucie niesmaku,  może pojawić się ropa.