AKCJA(1).pdf

AKCJA "WISŁA"

Rozwi ą zanie problemu ukrai ń skiego w Polsce

W ciągu trzech miesięcy 1947 roku, poczynając od 28 kwietnia, na polecenie

komunistycznych władz Polski, siłami wojska, milicji i słuŜb bezpieczeństwa deportowano

około 150 tysięcy Ukraińców z ich ziem rodzinnych w południowo-wschodniej Polsce, i

osiedlono w rozproszeniu, wydatnie ograniczając swobody obywatelskie, na zachodzie i

północy kraju. Wojskowej Grupie Operacyjnej "Wisła" (od której wzięła potoczną nazwę ta

próba "rozwiązania problemu ukraińskiego w Polsce") rozkazano zlikwidować Ukraińską

Armię Powstańczą i Organizację Nacjonalistów Ukraińskich; deportacje, pozbawiając

podziemie zaplecza, miały być koniecznym środkiem prowadzącym do tego celu.

Znaczną część polskiej opinii publicznej przekonała argumentacja i propaganda (choć były

one podszyte nacjonalizmem i ksenofobią) ówczesnych władz Polski. Ci, którzy do dziś

aprobują wysiedlenia, sądzą, Ŝe akcji "Wisła" nie moŜna oceniać w oderwaniu od takich

poprzedzających ją faktów, jak np. sojusz części politycznych elit ukraińskich, w nadziei na

pomoc w uzyskaniu niepodległości, z III Rzeszą, i krwawe czystki etniczne, dokonane na

Polakach i śydach na Wołyniu i w Galicji. Pragmatycznie dowodzi się, Ŝe deportacje były

najskuteczniejszą, przy czym najmniej krwawą metodą walki ze zbrojnym podziemiem

ukraińskim, a masowe przesiedlenia były zaakceptowanym przez zachodnich aliantów, zaś

np. w odniesieniu do ludności niemieckiej w Polsce i Czechosłowacji wręcz przez nich

narzuconym, sposobem załatwiania powojennych problemów etnopolitycznych. W latach

1945 - 46, na mocy porozumienia PKWN ze Stalinem, i bez sprzeciwu międzynarodowej

opinii publicznej, przesiedlono 800 tysięcy Polaków z dawnych Kresów Wschodnich na

powojenne terytorium państwowe Polski, zaś z Polski do ZSRR 480 tysięcy Ukraińców.

Ci, którzy kwestionują fakty, przywoływane na usprawiedliwienie akcji "Wisła", wskazują, Ŝe

od początku 1947 roku zmalał zbrojny opór UPA, zaś liczba strat na domniemanym terenie jej

działania niewiele odbiegała w tym okresie od właściwej dla powojennych czasów liczby

ofiar rozboju i przemocy w innych regionach kraju. Państwo polskie nie było wówczas z

nikim w stanie wojny, ale do operacji wymierzonej przeciw ludności cywilnej skierowała siły

wojskowe i środki wojenne. Władze zastosowały niehumanitarną zasadę odpowiedzialności

zbiorowej: wysiedleniem objęto tereny, na których nie było wcześniej Ŝadnych przejawów

wpływów UPA, i na których nie prowadzono następnie Ŝadnych działań zbrojnych, oraz

osoby poza podejrzeniem: starców, chorych i dzieci. Mieszano kryterium etniczne i religijne,

wysiedlono np. Cyganów wyznania grekokatolickiego. Bez sądu więziono ludzi w obozie w

Jaworznie. Nie rozpatrywano Ŝadnych indywidualnych odwołań, ani po ustaniu podanych

oficjalnie przyczyn deportacji nikomu nie pozwalano na powrót.

Przeciwnie, dąŜeniem władz było utrwalenie diaspory Ukraińców (27 lipca 1949 roku na

podstawie dekretu rządowego odebrano im prawo do pozostawionej własności), a nawet ich

wynarodowienie, przez zakaz sprawowania kultu religijnego w Kościele katolickim rytu

wschodniego (i konfiskatę cerkwi), zakaz nauczania języka ojczystego, zakaz zrzeszania i

odebranie swobody poruszania się. Znacznego uszczerbku doznała materialna i kulturalna

spuścizna ukraińska na wysiedlonych terenach, a na części - w Bieszczadach - zupełnego i do

dziś nieodwracalnego unicestwienia.

Po 1957 roku cofnięto część ograniczeń. Przywrócono wolność nauczania i publicznego

posługiwania się językiem ukraińskim, w niewielkim zakresie swobody obywatelskie,

kulturalne i religijne. Około 20 tysiącom wysiedlonych pozwolono na powrót w rodzinne

strony i udzielono częściowej rekompensaty za utracone mienie.

Wszystkie restrykcje natury administracyjnej i politycznej zostały uchylone po 1989 roku.

Odtworzony został ustrój, diecezje i hierarchia Kościoła bizantyjsko-ukraińskiego. 3 sierpnia

1990 roku Senat RP potępił w specjalnej uchwale akcję"Wisła", "w której zastosowano -

właściwą dla systemów totalitarnych - zasadę odpowiedzialności zbiorowej" i obiecał, Ŝe

"dąŜyć będzie, by naprawione zostały - na ile to moŜliwe - krzywdy powstałe w wyniku tej

akcji".

Organizacje i środowiska polskich Ukraińców wciąŜ domagają się dokonania rehabilitacji

pokrzywdzonych i prawnego naprawienia skutków akcji "Wisła". W 50. jej rocznicę Kongres

Ukraińców w Polsce ponowił te Ŝądania. Jednocześnie Kongres potępił krzywdy i zbrodnie

zadane Polakom przez Ukraińców i prosił o wybaczenie. Obietnica Senatu z 1990 roku

pozostała nie spełniona. Nie podjęto nawet próby ustalenia, co jest moŜliwe, i co Polacy

byliby gotowi zaakceptować. A.Ka

Czas robi swoje i nawet Osława, nie jest taka jak dawniej

Cisza

Po wysiedleniach opustoszały cerkwie. Ś wi ą tynie i krzy Ŝ e opuszczone, cz ę sto

dewastowane niszczały. Dopiero w latach sze ść dziesi ą tych ś mielej odradzały si ę

wspólnoty, wielu unitów przylgn ę ło wówczas do oficjalnie istniej ą cego prawosławia. W

greckokatolickiej - przed wojn ą - wsi, po wysiedleniach sytuacja si ę skomplikowała. Dzi ś

w szkole w Mokrem ucz ą religii duchowni prawosławni, uniccy i katoliccy. To te Ŝ echo

nast ę pstw dramatycznego 1947 roku. FOT. ZBIGNIEW LENTOWICZ

ZBIGNIEW LENTOWICZ

Wojny, kataklizmy, kapry ś ny los nie omijały Mokrego, tych kilkudziesi ę ciu ukrai ń skich

chałup wci ś ni ę tych w przesmyk, przy kolejowym szlaku do łupkowskiej przeł ę czy

wiod ą cej na drug ą stron ę Karpat. Ludzie po ka Ŝ dej po Ŝ odze podnosili si ę jednak,

odbudowywali strzechy, znów zieleniły si ę zagony na gliniastych stromiznach. Tak było

do siódmego maja czterdziestego siódmego, kiedy na ł ą ce wyl ą dował kukuru ź nik.

Przybycie samolotu zapami ę tał czteroletni wówczas Orest Kochanowski: z maszyny

wysiadł polski oficer i powiedział do sp ę dzonej gromady, Ŝ e Ukrai ń cy powinni si ę

zbiera ć . I nagle, w ci ą gu paru godzin, kilku kolejnych dni, ś wiat, który zapami ę tała

Maria Kirylejza i kilkunastoletni wtedy Józef ś urat zapadł si ę , potem za ś wszystko było

ju Ŝ inne ni Ŝ dot ą d.

We władzy ś lepego przypadku

Energiczna Maria Kirylejza w jasnobłękitnej bluzce sztywnieje, kiedy pada pytanie i w ślad

za nim wracają wycierane z pamięci obrazy, strzępy niechcianych wspomnień. - Po

wysiedleniu połowy Mokrego, z pozostawionymi w chałupach pozostał strach. - Człowiek

cienia swojego się bał - pamiętają.

Wydarzyć się przecieŜ mogło wszystko, o ludzkim losie decydował głupi przypadek. - Ja w

Mokrem zostałam, bo wojskowi zawahali się przy polsko brzmiącym nazwisku, a matce,

Kochanowskiej z domu, wpisano jakoś wcześniej w paszporcie, Ŝe Polka - dziwi się Maria o

włosach przyprószonych siwizną, długo patrzy przed siebie nieruchomo, tylko dłonie ani na

chwilę nie spoczną spokojnie na stole.

- Inni zostawali, bo potrzebni byli robotnicy w lesie, robotnicy kolejowi na strategicznym

szlaku i ci zwłaszcza, którzy "robili na tutejszej kopalni nafty wiertaczem".

W sądnej godzinie, jak kto mógł chronił głowę. Czy moŜna się dziwić ludziom?

Kiedy wojskowi zaczęli plądrować chałupę Kochanowskich, babcia siedziała akurat na łóŜku.

Wojskowy juŜ od progu uniósł karabin, wymierzył. - Mama rzuciła się rozpaczliwie, zdąŜyła

tylko złapać za ręce sięgające do spustu.

Jana Kirylejzę na ziemie północne wywieźli z sąsiedniej osady, wcześniej jednak na własnej

skórze doznał mocy przypadku. Kiedy raz wojsko wpadło do wsi, schował się w ciasnej

piwniczce. Przy maszynie do szycia w izbie została siostra, młoda, piękna dziewczyna, kaleka

bez nóg, po kolejowym wypadku. - Czego płaczesz durna, zainteresował się jeden z

wojskowych. - Brat się schował przed wami w piwnicy, pewnie go zabijecie. I wtedy Ŝołnierz

rzekł do towarzysza, przestań tam szukać, idziemy.

Innym razem Jan stał w zagajniku, gdy Zawadkę Morochowską pacyfikował polski oddział.

Jeszcze słyszy te strzały, krzyk ludzi, trzask palonych chałup, jakieś wrzaski, ryk domowej

zwierzyny. - śe koń, co go poszedłem zabrać z pastwiska, który wtedy stał ze mną w

krzakach, nie zarŜał, cud prawdziwy!

- Czasem przecieŜ, człowieku, śmierci przypadkiem na głowę nadepniesz, a masz szczęście -

nie stanie się nic - Jan o tym zawsze moŜe zaświadczyć. Wie teŜ, Ŝe z pamięci, z serca nie da

się juŜ wydrzeć koszmarów. - Z Polakami człowiek jadł z jednej miski, potem ramię przy

ramieniu, w skwarze, kosili na polach czy łące, a jakiś Ŝal przecieŜ utkwił głęboko, jak zadra.

Komu bowiem zawinił dziadek, którego od Gierata z podwórza wypatrzyli wojskowi, jak

szedł miedzą, serią dostał, nie dane mu było doŜyć swego.

Zwalistemu Orestowi Kochanowskiemu staje przed oczami wizerunek ojca, weterana

czwartego białoruskiego frontu, który po ranach odniesionych pod Bielskiem, wrócił wreszcie

do rodzinnej chałupy. Wojennego, kombatanta przecieŜ, nie ochronił nawet mundur.

śołnierzom spodobał się trofiejny, stary, angielski zegarek: odpinaj, kurwa twoja mać

banderowska - usłyszał i nie zdecydował się ponad miarę przeciągać struny. Frontowe

inwalidztwo nie uchroniło przed wywózką Tkaczy, bracia ledwie wrócili z wojny, juŜ kazano

im w godzinę spakować się i wyjeŜdŜać na północ.

- O idzie mały banderowiec, chodźcie no tu hajdamaki - Orest pamięta dobrze tamte słowa,

klimaty. Widzi teŜ, Polaków, bogatych chłopów dochodzących do kopalnianej roboty z

Kulasznego, jak oddawali ojcu swoje śniadanie. - Ty masz jeszcze dwóch bajtli do

wykarmienia, weź, nie przelewa ci się przecieŜ.

"Ni cerkwi, ni dwora"

Mokre juŜ przed wojną było ukraińską wsią, liczącą ponad sto dymów, z własną

kooperatywą, stacją kolejową, wodnym tartakiem, "ridną szkołą", z kopalnią nafty, w której

dobywano ropę z kilkudziesięciu odwiertów. O beskidzkiej osadzie, wciśniętej między

wzgórza, odciętej od wielkiego świata na bojkowsko-łemkowskiem pograniczu mówiono teŜ,

zwłaszcza w sąsiednim zawistnym Morochowie: "ni cerkwi, ni dwora". Polaków było tu

niewielu, Ŝyli najczęściej w małŜeństwach mieszanych. Pięcioma Ŝydowskimi rodzinami

zajęli się w okupację hitlerowcy. - Potem, kto miał tu broń, stanowił prawo - pamięta

sześćdziesięcioletni dziś Józef śurat, kiedyś, "jeszcze w Prusach" nauczyciel ukraińskiego.

śurat siada na chwilę w swym nowym, jasnym domu, pod wizerunkami narodowych

bohaterów i włącza w telewizji kijowski program. Gdy w 32 roku ojciec, Michał, gospodarz

na 11 morgach budował na wysokim brzegu Osławy chałupę, na dachu kładł juŜ czerwoną,

tarnowską dachówkę - odcinała się wyraźnie od tutejszych strzech.

Wojna przyniosła do Mokrego spustoszenie. - Tu władza, państwowy urzędnik się nie

zapuszczał, o zmierzchu i w biały dzień przychodził i rabował kto chciał, mundury nie

mówiły niczego, kaŜdy mógł podać się za kogo tylko mu przyszła ochota. śurat: - Wobec

grabieŜy i bezkrólestwa, jedynym oparciem stała się wkrótce UPA. Przed wywózką na roboty

do Rzeszy, przed mobilizacją do Czerwonej Armii, przed bandyckim zagroŜeniem, polskim

podziemiem i szykanami milicji młodzi z Mokrego i okolicznych wsi uchodzili do lasu. śurat

nie pamięta, by banderowcy siłą rekrutowali. - Była u nich surowa dyscyplina - tak słyszał.

O wspieraniu "naszych partyzantów" niewiele się dziś w Mokrem chce pamiętać. Przychodził

czas, ludzie dawali kontyngent, nie daj BoŜe, gdy się wydało, Ŝe ktoś garść ziarna czy słoninę

zataił w jakimś schowku - kręci głową śurat.

Legenda UPA

Anna Babiak, cudem ocalona z Zawadki Morochowskiej - spalonej wpierw przez Niemców,

którzy szukali tam tropów radzieckich skoczków, potem trzykrotnie jeszcze pacyfikowana

przez polskie wojsko - w styczniu, marcu i kwietniu 46 - nie moŜe się nadziwić nieszczęściu -

w Zawadce przecieŜ ludzie tak strasznie byli grzeczni! Sędziwa Anna, wsparta cięŜko na

lasce, przyniesie fotografię brata, rocznik 1925: - Iwan, to znaczy Jan, który zginął, dziś jego

nazwisko brzmiałoby po polsku Dobrzański, tak był do kaŜdej roboty składny, taki dobry, Ŝe

dziś jeszcze Babiakowej z wielkiego Ŝalu, łzy się w oczach zakręcą.

W styczniowy, śnieŜny dzień, w Zawadce wojsko zabiło ponad sto osób, nie oszczędzano

kobiet i dzieci. Babiakowa opowie, jak to uciekinierzy pod wieczór wrócili na pogorzelisko i

pod ciałem zabitej matki odnaleźli Ŝywe jeszcze na wpół zamarznięte, półroczne dziecko.

Kiedy wojsko przyszło potem zza góry do Mokrego i matce kazali zrobić jajecznicę - białe,

maskujące kombinezony Ŝołnierzy pełne były krwawych śladów - pamięta jak dziś Maria

Kirylejza. - Zawadka, to był cichy zakątek, schowany wśród lasów i banderowcy mogli tam

szukać schronienia - Maria zastanawia się głośno z wyraźnym wahaniem.

Czy oddział UPA stacjonował w samym Mokrem, nie potrafi powiedzieć Józef śurat: Wiem

tylko, Ŝe jeśli sotnia zjawiała się w okolicy, ustawały zaraz napady, grabieŜe. To pod

wpływem UPA, tak niewielu Ukraińców z Mokrego wyjechało na Ukrainę w czterdziestym

piątym, w ramach pierwszych przesiedleń i wielkiej wymiany ludności. - UPA atakowała

wówczas transporty, płonęły mosty. Najskuteczniej podziałało jednak na ludzi słowo

pewnego kapitana, idącego z IV Frontem Ukraińskim czerwonoarmisty, który w domu

śuratów powtarzał, Michał, rób co tylko chcesz, tylko nie jedź na Wschód.

Dziś młodszy śurat, Ukrainiec i polski obywatel spokojnie tłumaczy cele UPA, woli jednak

mówić bezosobowo: liczono na trzecią wojnę światową i oczekiwano, Ŝe da się zorganizować

ten niezaleŜny kraj na ukraińskich ziemiach etnicznych. O akcji "Wisła": "tamta władza w

tamtym ustroju zdecydowała się nami zatkać puste poniemieckie ziemie, by zamknąć usta

propagandzie zachodniej". - PrzyjeŜdŜaliśmy - mówi śurat - do wyszabrowanych kompletnie

domostw, a ci, którzy osiedlili się tam wcześniej z lękiem wypatrywali krwawych Ukraińców,

strasznych jakichś hajdamaków, bandytów z noŜami. I nie mogli się potem nadziwić, Ŝe

spotykali wreszcie podobnych do nich, normalnych ludzi, a najczęściej nieszczęśników

wyzutych z majątku, którym z litości trzeba było czasem podać kubek wody.

Zwyci ę zcy i zwyci ęŜ eni

Po latach dopiero, gdy młodzi zaczęli juŜ uciekać na zachód, do Ameryki, Kanady, turyści

przyjeŜdŜali na Mazury i gadali: jeśli wy stąd wyjedziecie, to Niemcy przyjdą. - Niektórzy

nasi - ma dziś Ŝal śurat - poszli na łatwiznę, udawali, Ŝe są Polakami, myśleli, Ŝe w ten

sposób będzie im lepiej, ale przecieŜ nikt nie ufa dwulicowym, prędzej się człowiekowi

wierzy takiemu, jaki on jest. Przeszliśmy swoje, taki był ustrój, zwykli ludzie nie liczyli się

wtedy - zamyśla się śurat. I dodaje z westchnieniem: tyle, Ŝe myśmy z tego wszystkiego się

nacierpieli najwięcej.

Czas odmierzany w Mokrem, w którym znów pada oblepiający śnieg, a błotnisty nurt Osławy

niesie roztopową falę, dziwnie zaciera cienie i szarości, wyostrza krzywdy niczym jedyne

widoczne i jaskrawe kontury. Po półwieczu nakazanego milczenia, instynktownego

kamuflaŜu, ludzie jeszcze odreagowują.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: