Fleksja rzeczownika.doc

RZECZOWNIK jest jedną z pięciu (wespół z czasownikiem, liczebnikiem, przymiotnikiem i zaimkiem) odmiennych części mowy, nazywającą istoty żywe, przedmioty, zjawiska i pojęcia, np. ojciec, informatyk, żubr, orzeł, karp, drzewo, kamień, różanecznik, rzeka, rzeźba, kopiarka, ciśnieniomierz, gradobicie, upał, łagodność, solidarność, współczucie, zgoda.
Ze względu na typ desygnatów klasa rzeczowników rozpada się na nazwy własne (nomina propria), np. Lelewel, Jacek Soplica, Aznavour, Olszynka Grochowska, Warta, Kaszuby, Rafako, Karusek, oraz nazwy pospolite (nomina appellativa), np. malarz, czasopismo, godność, prawica, mniemanie. Z kolei wśród rzeczowników pospolitych wyodrębnia się klasę nazw żywotnych, np. matematyk, hipopotam, dzielonych następnie na osobowe, np. adwokat, maszynista, wojewoda, i nieosobowe, np. jagniątko, królica, nosorożec, oraz nieżywotnych, np. parasolka, wyżymaczka. Z tym podziałem krzyżuje się podział na rzeczowniki konkretne (materialne), np. gobelin, kwietnik, laurka, i abstrakcyjne, np. pomysłowość, wygoda, złudzenie, oraz na nazwy jednostkowe (których desygnatami są pojedyncze okazy, obiekty, pojęcia), np. gałąź, konwalia, spojrzenie, myśl, i zbiorowe (wskazujące całe klasy desygnatów), np. chłopstwo, listowie, szlachta.
Najważniejszymi cechami morfologicznymi rzeczowników są: stały rodzaj gramatyczny oraz odmienność przez przypadki i liczby. Funkcje składniowe tej części mowy to: a) w grupie imiennej – podmiot (człon konstytutywny), przydawka (człon zależny, podrzędny); b) w grupie werbalnej (czasownikowej) – dopełnienie, orzecznik i okolicznik (człony określające).
Przez stały rodzaj gramatyczny należy rozumieć posiadanie rodzaju męskiego, żeńskiego lub nijakiego przez rzeczownik w określonym znaczeniu. Nieliczne leksemy dwurodzajowe odnoszą się do osób różnej płci; sekundarnym wykładnikiem rodzaju stają się cechy składniowe wypowiedzi (określenia liczebnikowe, przymiotnikowe, zaimkowe, rzeczowniki jednorodzajowe). Na ogół jednak rzeczowniki różniące się tylko rodzajem, także wskazywanym przez odpowiednią końcówkę fleksyjną, mają odmienne desygnaty, np. (ten) but – (ta) buta, (ten) kit – (ta) kita, (ten) kos – (ta) kosa, (ten) łupież ‘choroba skóry‘ – (ta) łupież ‘grabież‘, (ten) mol – (to) molo, (ten) por – (ta) pora, (ten) port – (to) porto, (ten) portier – (ta) portiera, (ten) rys – (ta) rysa, (ten) tur – (ta) tura, (ta) wina – (to) wino, (ta) wola – (to) wole.
Wybór odpowiedniego wzoru odmiany rzeczowników dokonuje się niemal automatycznie – na podstawie rodzaju gramatycznego. Jednak niewielka część leksemów rzeczownikowych może sprawiać użytkownikom języka pewne trudności:
 

1. Niekiedy nazwy zawodów męskich mają budowę i odmianę przymiotnikową w obu liczbach, np. bagażowy, dzielnicowy, dźwigowy, gajowy, łowczy, myśliwy, podkomorzy. D.lp bagażowego, dzielnicowego, dźwigowego, gajowego, łowczego, myśliwego, podkomorzego, D.lm bagażowych, dzielnicowych, dźwigowych, gajowych, łowczych, myśliwych, podkomorzych.
2. Niektóre rzeczowniki męskie na -a przyjmują w trzech przypadkach (dopełniacz, celownik i bierniklp) formy męskiej odmiany przymiotnikowej, np. margrabia, sędzia (D. margrabiego, sędziego; C. margrabiemu, sędziemu; B. margrabiego, sędziego); w pozostałych formach występują końcówki odmiany żeńskiej (N. margrabią, sędzią, Ms. o margrabi, o sędzi); Ms. o sędzim jest przestarzały. Wlm wyrazy te mają regularną odmianę rzeczownikową, męskoosobową (M.lm margrabiowie, sędziowie; D. margrabiów, sędziów itd.).
3. Pewne rzeczowniki rodzaju męskiego z końcówką -a, np. banita, kosmita, wojewoda, mają odmianę żeńską w liczbie pojedynczej (D.lp banity, C. banicie, B. banitę, N. banitą, Ms. o banicie), a męskoosobową w liczbie mnogiej (M. lm banici, D. banitów, C. banitom).
Źródłem trudności normatywnych mogą być trojakiego rodzaju zmiany tematu fleksyjnego w poszczególnych formach deklinacyjnych:
 

1. Nieliczne rzeczowniki mają zupełnie różny temat w liczbie pojedynczej i mnogiej, np. człowiek – ludzie; rok – lata. Takie formy określa się mianem supletywnych. Supletywizm może być całkowity (jak w przykładach wyżej) lub częściowy, jak w odmianie wyrazu tydzień (tygodnia, tygodniowi) – pewna część tematu jest jednakowa dla obu form. Różnice pomiędzy postaciami supletywnymi danego wyrazu nie mogą być wyjaśnione ani przez odwołanie się do wymian głoskowych, ani do różnic w budowie morfemowej tematów fleksyjnych.
2. Tematy fleksyjne pewnych rzeczowników różnią się budową morfologiczną:
 

A) niektóre rzeczowniki mają rozszerzony temat fleksyjny w przypadkach zależnych liczby pojedynczej oraz w całej liczbie mnogiej, np. M.lp kurczę, D.lp kurczęcia, M.lm kurczęta, D.lm kurcząt (podobnie: ramię – ramienia; cielę – cielęcia; imię – imienia);
B) rzeczowniki na -anin mają krótszy temat w liczbie mnogiej: mieszczanin – M.lm mieszczanie, D.lm mieszczan, paryżanin – M.lm paryżanie; D.lm paryżan;
C) w kilku rzeczownikach tematy liczby mnogiej mają postać zmiękczoną, np. brat – bracia; oko – oczy; ucho – uszy;
D) zachodzi również zjawisko odwrotne: stwardnienie tematu rzeczowników w przypadkach zależnych liczby pojedynczej oraz w liczbie mnogiej, np. pies – psa, psy; dzień – dnia, dni.
3. Typowe dla deklinacji rzeczowników są oboczności spółgłoskowe (jakościowe) i samogłoskowe (ilościowe i jakościowe) w tematach fleksyjnych, zachodzące w określonym sąsiedztwie fonetycznym i morfologicznym. Wymiany jakościowe zachodzą najczęściej przed końcówkami -e, -i, -y: twarde spółgłoski wygłosowe stają się miękkie lub półmiękkie (stwardniałe), np. lud – (o) ludzie, mata – (o) macie, saga – (o) sadze, ser – (o) serze. Oboczności samogłoskowe: o – ó, e – Æ, ą – ę, e – o, a – e (rola – ról, pies – psa, dąb – dęby, przyjaciel – przyjaciołom, las – lesie) mają uzasadnienie historyczne.
Zarówno odmienność przez liczby, jak i odmienność przez przypadki w szczególnych wypadkach podlegają pewnym ograniczeniom, obejmującym nawet obie kategorie gramatyczne.
I.Odmienność przez liczby nie przysługuje dwom kategoriom rzeczowników: 1) mających wyłącznie liczbę pojedynczą (singularia tantum); 2) mających tylko liczbę mnogą (pluralia tantum).
Wśród rzeczowników nie mających liczby mnogiej wyróżniamy:
 

A) nazwy przedmiotów niepoliczalnych – azot, miedź, mosiądz, platyna, powietrze, tlen, złoto;
B) nazwy pojęć abstrakcyjnych – duma, gehenna, honor, uznanie, zazdrość;
C) nazwy zbiorów osób lub przedmiotów – bohema, duchowieństwo, igliwie, inteligencja, listowie, mieszczaństwo, młodzież, pierze, studenteria, szlachta, żołdactwo;
D) nazwy geograficzne – Czomolungma, Kilimandżaro, Monako, Mont Blanc, Narew, Paryż, Ren, Sahara, Tybet.
Singularia tantum mają zdolność przybierania form liczby mnogiej, ale nie można tego nazwać odmianą przez liczby, gdyż zmianom morfologicznym towarzyszą zmiany znaczeniowe, np. rzeczowniki szkło, woda mają w lm znaczenie ‘okulary‘, np. Bardzo ci ładnie w nowych szkłach, oraz ‘porcja wody do picia‘, np. Proszę dwie wody bez soku; w użyciach terminologicznych także: ‘zbiorniki, sieć wodna‘, np. Wody Ameryki Południowej.
Do rzeczowników nie mających form liczby pojedynczej należą zarówno nazwy pospolite, np. bachanalia, dżinsy, fusy, imieniny, juwenalia, męty, nożyce, polonica, sanie, skrzypce, spodnie, suchoty...