POPRAWNOŚĆ SKŁADNIOWA.doc

POPRAWNOŚĆ SKŁADNIOWA

ZDANIE to grupa wyrazów powiązanych znaczeniowo i gramatycznie, zawierająca osobową formę czasownika (w nowszych pracach składniowych pisze się nawet o jakiejkolwiek formie czasownika).
W zależności od tego, czy zdanie tworzą tylko części główne, tzn. orzeczenie i podmiot, czy także dodatkowe określenia, jest ono nierozwinięte, np. Pada; Morze huczy, lub rozwinięte, np. Smukła, młoda sarenka wybiegła na łąkę zalaną słońcem.
Kryterium liczby orzeczeń stosuje się przy podziale zdań na pojedyncze, np. Kierowca fachowo wyprowadził samochód z poślizgu, i złożone, np. Weszli do sali, rozejrzeli się uważnie i szybko zajęli miejsca w pobliżu okna.
Ze względu na związki treściowe między częściami zdań złożonych wyodrębniamy wśród nich zdania złożone współrzędnie, jednakowo ważne pod względem znaczeniowym, o dużym stopniu niezależności składniowej, połączone spójnikowo lub bezspójnikowo, np. Czytam, notuję, zapamiętuję; Oglądam i podziwiam; Szukamy grzybów, a nasi znajomi odpoczywają na polanie; Masz pelerynę, więc nie boisz się deszczu, oraz zdania złożone podrzędnie, stanowiące układ zhierarchizowany, z częścią podrzędną (określającą), np. Powiem ci, co postanowiłem; Jeśli się zgodzisz, załatwimy to natychmiast; Kiedy oglądam sztukę, zwracam baczną uwagę na scenografię; Zrób to tak, żeby wszyscy poznali rękę mistrza. Funkcję wyrazów łączących części zdań złożonych podrzędnie pełnią zwykle spójniki oraz zaimki względne lub pytajne.
Jeszcze inną zasadą klasyfikacyjną jest wzgląd na cel wypowiedzi, który pozwala wyróżnić zdania oznajmujące, pytające i wykrzyknikowe. Każdy z tych typów zdań ma charakterystyczny znak przestankowy na końcu, tzn. (kolejno) kropkę, pytajnik i wykrzyknik, np. Zamierzamy wyjechać za tydzień. Czy chcecie nam towarzyszyć? Zdecydujcie się jeszcze dzisiaj! W wymowie różnicuje się te zdania poprzez odmienną linię intonacyjną. Typowe wątpliwości normatywne dotyczące budowy zdania mają związek z kolejnością wyrazów, kompozycją zdania złożonego oraz z budową wypowiedzi skrótowych.
SZYK WYRAZÓW W ZDANIU Polszczyzna należy do grupy języków fleksyjnych, to znaczy takich, w których o funkcji składniowej wyrazu przesądza końcówka fleksyjna, a nie pozycja w zdaniu. W związku z tym szyk odznacza się względnie dużą swobodą; jej zakres jest jednak w znacznym stopniu ograniczony przez normę. Reguluje ona przede wszystkim kilka kwestii ogólnych:
 

1. Dwie podstawowe części zdania – grupa podmiotu i grupa orzeczenia – powinny mieć wewnętrzną autonomię, tj. składniki żadnej z grup nie powinny przenikać do drugiej, np. Przyjemne zaskoczenie czekało ich zaraz po otwarciu mieszkania (nie: *Przyjemne, zaraz po otwarciu mieszkania, czekało ich zaskoczenie).
2. W bezpośrednim sąsiedztwie (lub jak najbliżej siebie) powinny się znaleźć te wyrazy, między którymi są ścisłe związki znaczeniowe i gramatyczne. Wyrazy będące drugorzędnym uzupełnieniem treści wypowiedzi, bez znamion przyporządkowania gramatycznego (np. niektóre okoliczniki) mogą stać dalej od wyrazu określanego, np. Gospodarze wręczyli (komu? co?) zaproszonym drobne upominki (kiedy?) po zakończeniu części oficjalnej (nie: *Gospodarze wręczyli, po zakończeniu części oficjalnej, drobne upominki zaproszonym); Najlepszy zawodnik osiągnął (co?) wynik (jaki?) w granicach rekordu świata po zastosowaniu nowoczesnej metody treningu (nie: *Najlepszy zawodnik osiągnął po zastosowaniu nowoczesnej metody treningu wynik w granicach rekordu świata).
3. Początek i koniec zdania – jako miejsca, na które pada akcent logiczny – powinny być zastrzeżone dla wyrazów o bardzo ważnej treści, np. Wygrana w tej wojnie przyniosła nam niepodległość; Ich marzeniem było zdobycie laurów olimpijskich (nie: *Przyniosła nam niepodległość wygrana w tej wojnie; *Zdobycie laurów olimpijskich było marzeniem ich). Wyrazy mało ważne, niesamodzielne znaczeniowo czy nie akcentowane, nie powinny zajmować uprzywilejowanych miejsc w zdaniu.
Układ wyrazów w zdaniu może ułatwić lub utrudnić zrozumienie tekstu, eksponować lub zacierać przyjętą konwencję stylistyczną, wpływać pozytywnie lub negatywnie na estetykę wypowiedzi. Wybór optymalnego wariantu wymaga podporządkowania się wielu zasadom szczegółowym, dotyczącym zarówno kolejności członów głównych, jak i podrzędnych.
KOLEJNOŚĆ PODMIOTU I ORZECZENIA W zdaniach izolowanych podmiot (wraz ze swoimi określeniami) stoi przed orzeczeniem, np. Ogary poszły w las; Piłsudski kochał Wilno; Zachodzące słońce rozświetlało całą zatokę. Zmiany tego porządku dokonujemy w celach stylizacyjnych – układ orzeczeniowo-podmiotowy nadaje zdaniu cechę archaiczności, czyni je bliskim konwencji biblijnej (zwłaszcza gdy zmieni się także kolejność przydawek zaimkowych), np. *Słusznie postąpili rodzice jego (neutralnie: Jego rodzice postąpili słusznie); *Przynieśli studenci profesorowi prace swoje (neutralnie: Studenci przynieśli profesorowi swoje prace). Tylko podmiot, który chcemy specjalnie wyróżnić, może być postawiony po orzeczeniu, np. Przyczyną wielu jego kłopotów była zaawansowana cukrzyca.
W zdaniach nieizolowanych szyk podmiotu i orzeczenia zależy w dużym stopniu od kontekstu, od budowy zdań poprzedzających, a w szczególności od struktury pytania, na które odpowiadamy, np. Kto odwołał ministra? – Ministra odwołał premier. Kogo odwołał premier? – Premier odwołał ministra. Co premier zrobił z ministrem? – Premier ministra odwołał. Kompozycja przytoczonych zdań orzekających jest taka, że odpowiedzią na pytanie jest wyraz stojący na końcu. Żadne z nich nie narusza polskiej normy składniowej w zakresie szyku.
KOLEJNOŚĆ PODMIOTU I DOPEŁNIEŃ W języku fleksyjnym ta kwestia nie wydaje się ważna. Zdanie Sejm przyjął ustawę będzie zrozumiałe także w postaci Ustawę przyjął Sejm. Jednak pewne właściwości polskiego systemu fleksyjnego przemawiają za utrzymaniem klasycznego układu podmiot-dopełnienie. Chodzi o biernik lp i lm, który może być tożsamy formalnie z mianownikiem. W pewnych kontekstach opóźnia to zrozumienie wypowiedzi, np. *Wnioski w sprawie wyboru lub powołania przez Sejm poszczególnych osób na określone stanowiska państwowe Prezydium Sejmu kieruje do właściwych komisji sejmowych w celu zaopiniowania. Można tego uniknąć, stawiając podmiot na pierwszym miejscu: Prezydium Sejmu kieruje wnioski w sprawie wyboru lub powołania przez Sejm poszczególnych osób na określone stanowiska państwowe do właściwych komisji w celu zasięgnięcia opinii; osiągnie się wtedy także inny cel – dopełnienie stanie po czasowniku, który nim rządzi.
W trudniejszych wypadkach zbieżność formy podmiotu i dopełnienia (niezależnie od przyjętej kolejności) prowadzi do homonimii składniowej, np. Przemiany ustrojowe wstrzymały czynności legislacyjne, usuwa ją tylko zastosowanie strony biernej. Jeśli wstrzymanie czynności legislacyjnych jest skutkiem, nadamy zdaniu postać: Czynności legislacyjne zostały wstrzymane przez przemiany ustrojowe, a jeśli przyczyną – formę: Przemiany ustrojowe zostały wstrzymane przez czynności legislacyjne.
Kolejność określen  Przydawki Ta część zdania może mieć szyk obustronny, tzn. prepozycyjny (przed wyrazem określanym) i postpozycyjny (po wyrazie określanym). Szczegółowa lokalizacja zależy od typu przydawki, jej długości oraz pewnych cech znaczeniowych.
I.Przydawki przymiotne częściej stoją przed wyrazami określanymi. Prepozycyjny szyk mają przydawki wyrażone zaimkiem, np. mój mistrz, nasze mieszkanie, ten śpiewak, liczebnikiem porządkowym, mnożnym i wielokrotnym, np. drugi zawodnik, podwójna porcja, pięciokrotne bisowanie. Przymiotnik w tej funkcji stoi przed wyrazem określanym, jeżeli jest to tzw. przydawka jakościowa (charakteryzująca), wskazująca cechy przygodne, pospolite, przypadkowe, stanowiące zbiór otwarty, np. barwne fajerwerki, piękna melodia, rozsądny wybór, zdrowa żywność. Takie przydawki na ogół mogą przybierać formy stopnia wyższego i najwyższego.
Przymiotnik w funkcji przydawki tzw. gatunkującej (klasyfikującej), nazywającej istotną cechę przedmiotu, lokującą go w jakimś systemie, układzie klasyfikacyjnym, stoi po wyrazie określanym, np. biologia ogólna, chemia organiczna, lekarz domowy, lingwistyka stosowana, medycyna naturalna, objaw kliniczny, pies pasterski, prawo cywilne, rzemiosło artystyczne, sport wyczynowy; do wyjątków należą m.in.: Polskie Radio, Stary Teatr, biały walc, biały mazur. Przydawki klasyfikujące nie podlegają stopniowaniu.
Jeżeli przydawka gatunkująca stoi przed wyrazem określanym, to przyczyną tego może być wpływ składni rosyjskiej; dotyczy to zwłaszcza lokalizacji przymiotników wchodzących w skład nazw geograficznych, np. *Zachodnia Syberia, *Kaspijskie Morze, *Azorskie Wyspy (zamiast: Syberia Zachodnia, Morze Kaspijskie, Wyspy Azorskie).
Niekiedy znaczenie przymiotnika zależy od miejsca, które zajmuje w stosunku do wyrazu określanego; w wyrażeniu piękna literatura przymiotnik znaczy ‘ładna‘, w wyrażeniu literatura piękna ‘beletrystyka‘; kulturalny attaché jest ‘miły, uprzejmy, taktowny‘, podczas gdy attaché kulturalny to ‘pełnomocnik dyplomatyczny ds. kultury‘.
Pojedynczy imiesłów przymiotnikowy w funkcji przydawki przymiotnej występuje przed wyrazem określanym, np. ujmujący rozmówca, znana powieściopisarka, koncertujący pianista, wzięty adwokat. Imiesłów rozwinięty dodatkowymi określeniami ma szyk postpozycyjny, np. polityk znany z radykalnych poglądów gospodarczych.
Jeżeli jakiś wyraz jest określany przez więcej niż jedną przydawkę przymiotną, to najbliżej niego stoją określenia najszczegółowsze, a na dalszych miejscach określenia coraz ogólniejsze, np. ten twój nowy płaszcz, nasz miły sąsiad, najlepszy polski tyczkarz.
II.Miejsce przydawek rzeczownych, dopełniaczowych i przyimkowych jest stałe – po wyrazie określanym, np. artysta malarz, człowiek instytucja, detektyw amator, kobieta sfinks, powieść rzeka, samochód pułapka, żołnierz bohater; gwiazda jednego sezonu, kapitan żeglugi wielkiej, ława przysięgłych, rzecznik praw obywatelskich, tajemnica produkcji, wschód słońca, wynik wyborów, zmiana rządu; dom nad jeziorem, droga przez las, Europa bez granic, klucz do pokoju, krem do opalania, małżeństwo z rozsądku, plac przed kościołem, płyn na komary, przyjęcie w ogrodzie, wczasy pod gruszą, zajazd przy autostradzie.
Dopełnienia Jako struktury rządzone, najczęściej uzupełniające znaczenie czasownika, dopełnienia powinny występować bezpośrednio po nim (bliżej niż okolicznik), np. Wręczyliśmy jubilatowi pamiątkowy album podczas pożegnalnej kolacji (nie: *Wręczyliśmy jubilatowi, podczas pożegnalnej kolacji, pamiątkowy album. Jeżeli jeden czasownik wymaga dwóch lub więcej dopełnień, ich kolejność powinna być następująca: a) celownikowe, b) dopełniaczowe lub biernikowe (bliższe), c) narzędnikowe bez przyimka, d) mające formę wyrażeń przyimkowych (najczęściej w narzędniku lub w miejscowniku), np. Powiedziałam córce prawdę; Podarowaliśmy uczestnikom spotkania pamiątkowe znaczki; Oddaj koledze kasetę; Przypominasz matkę głosem i ruchami; Wybierzcie się z wujkiem po zakupy; Dorzucam drew do kominka.
Zalecenia te nie mają charakteru kategorycznego. Zmiana podanej kolejności dopełnień może nastąpić np. wtedy, gdy określenie, które – zgodnie z normą – umieścilibyśmy najbliżej, jest bardzo rozbudowane. Zamiast Przekazał ministrowi spraw zagranicznych opinię; Uzyskaliśmy informację budzącą uzasadniony niepokój od niego, napiszemy: Przekazał opinię ministrowi spraw zagranicznych; Uzyskaliśmy od niego opinię budzącą uzasadniony niepokój.
Okoliczniki Ze względu na brak wyraźnych związków gramatycznych z orzeczeniem nie mają stałego miejsca w zdaniu; można je przesuwać dość dowolnie. Jeżeli są niejednorodne (np. czasu i miejsca, czasu i sposobu, przyczyny i miejsca), lokalizujemy je po obu stronach czasownika, np. Nad ranem wyjechaliśmy na urlop; Po burzy wypogodziło się zupełnie; Mimo upału trenowali systematycznie. Okoliczniki jednorodne występują łącznie – albo po orzeczeniu, albo przed nim – przy czym okolicznik określający dokładniej stoi zawsze po okoliczniku o znaczeniu ogólniejszym, niezależnie od lokalizacji ich obu w stosunku do orzeczenia, np. Wieczorem, zaraz po kolacji, słuchaliśmy muzyki Szymanowskiego; We Włoszech, niedaleko Mediolanu, w przytulnym hotelu, zatrzymaliśmy się na pierwszy nocleg.
Właściwa kolejność wszystkich części zdania powinna zapobiegać powstawaniu wtórnych związków gramatyczno-znaczeniowych między poszczególnymi wyrazami; ich wystąpienie deformuje sens wypowiedzi, np. *W projektach, w których jest mowa o policji i MSW, wyłączono służby kryminalne i drogowe, zwalczające przestępczość gospodarczą i straż pożarną. Źródłem błędu jest jednakowy rząd wyrazów wyłączono i zwalczające. Wyrażenie straż pożarną powinno podlegać tylko wpływowi gramatycznemu czasownika, tzn. [...] wyłączono straż pożarną, służby drogowe oraz służby kryminalne zwalczające przestępczość gospodarczą.
Do podobnych błędów może dojść z powodu ignorowania zasady, że zaimek względny który odnosimy zawsze do wyrazu stojącego bezpośrednio przed nim, jeśli forma gramatyczna na to pozwala, jak w zdaniu: *Komisje wybierają ze swojego składu sprawozdawcę na posiedzeniu sejmu, który przedstawia w sposób obiektywny wnioski zawarte w sprawozdaniu komisji (poprawnie: Komisje wybierają ze swojego składu sprawozdawcę, który na posiedzeniu sejmu w sposób obiektywny przedstawia wnioski zawarte w ich sprawozdaniu).
We wtórne związki znaczeniowe łatwo wchodzą okoliczniki, np. *O przedłużeniu czasu przemówienia lub o udzieleniu głosu dodatkowo decyduje marszałek. Przemyślany szyk i takim błędom pozwoli zapobiec; układ: Marszałek decyduje o przedłużeniu czasu przemówienia lub o udzieleniu posłowi głosu dodatkowo jest już bez zarzutu.
KOMPOZYCJA ZDANIA ZŁOŻONEGO Przy konstruowaniu takich zdań powinniśmy brać pod uwagę możliwości percepcyjne odbiorcy oraz jego nawyki interpretacyjne (schematy odbioru). Trudno oczywiście określić, jaką maksymalną długość może mieć tekst, który można bez trudu zrozumieć i łatwo ogarnąć pamięcią; w tej sprawie można się kierować tylko zasadą zdrowego rozsądku – zdanie złożone z więcej niż czterech części składowych, zajmujące pół strony, na pewno tego warunku nie spełnia. Natomiast liczenie się z typowymi schematami odbioru wymaga konstruowania wypowiedzi jednorodnych strukturalnie, konsekwentnie rozwijających określoną myśl, przejrzyście zhierarchizowanych, z wyraźnie zaznaczonymi powiązaniami gramatycznymi i semantycznymi. Ignorowanie tych oczekiwań prowadzi do anakolutów składniowych, czyli konstrukcji łamiących logiczny tok wywodu, a przez to niespójnych, często też wadliwych stylistycznie. Analiza zdania: *Projekty ustaw i uchwał, co do których istnieje wątpliwość, czy nie są sprzeczne z prawem, Prezydium Sejmu może skierować do Komisji Ustawodawczej celem wyrażenia opinii, która może większością 3/5 głosów zaopiniować projekt jako niedopuszczalny, wymaga następujących ustaleń wstępnych: a) gdzie jest podmiot, b) czy Prezydium Sejmu chce wyrazić opinię, czy też jej zasięgnąć, c) kto właściwie ma zaopiniować projekt (opinia?!). Wątpliwości usuwa dopiero nadanie tekstowi następującej postaci: Prezydium Sejmu może skierować projekty ustaw i uchwał, co do których istnieje przypuszczenie, że są sprzeczne z prawem, do Komisji Ustawodawczej w celu zasięgnięcia opinii; komisja ta może większością 3/5 głosów uznać projekt za niedopuszczalny.
Powstawaniu takich konstrukcji można zapobiec przez staranne porządkowanie treści wypowiedzi przed przelaniem jej na papier oraz rozsądne ograniczenie długości zdań.
Dotychczasowe uwagi na temat kompozycji zdań złożonych należy odnosić do wersji pisanej, w której mają zastosowanie przepisy normy wzorcowej. Struktura wypowiedzi mówionej podlega w znacznym stopniu normie potocznej. Zdania powstające spontanicznie, często w warunkach uniemożliwiających koncentrację uwagi, nie są wolne od usterek. W ich ocenie kierujemy się przede wszystkim kryterium sensowności i zrozumiałości; znacznemu złagodzeniu ulegają wymagania formalne. Nawet anakoluty, w piśmie bardzo rażące, w mowie wydają się czymś prawie naturalnym. Mniej rygorystycznie traktujemy też sprawy powtórzeń, szyku, użycia równoważników imiesłowowych, doboru wyrazów funkcyjnych oraz stosowania liczebników zbiorowych. Ważne stają się natomiast: umiarkowana długość, wyraziste związki treściowe między częściami składowymi zdania oraz czytelna, przejrzysta budowa.
SKRÓTY SKŁADNIOWE są zwykle wynikiem uzasadnionego dążenia do zwartości, lapidarności budowanej wypowiedzi. Czasem jednak pominięcie jakiegoś elementu tekstu przynosi niewielką oszczędność, natomiast utrudnia jego zrozumienie albo niesie ryzyko błędu gramatycznego, np. *Poprawią się warunki w górach, ale nie na tyle, żeby wybrać się na wycieczkę (poprawnie: ...ale nie na tyle, żeby można było wybrać się na wycieczkę lub ...ale nie na tyle, żebyśmy mogli wybrać się na wycieczkę). Obie wersje usuwają niezręczną sugestię, że na wycieczki chodzą... warunki.
Szczególnej ostrożności wymaga posługiwanie się następującymi strukturami:
 

1. Imiesłowowymi równoważnikami zdań, jeżeli ich użycie pozbawia tekst wyrazistości znaczeniowej z powodu pominięcia spójnika (obszerne omówienie tego problemu zawiera hasło RÓWNOWAŻNIKI ZDAŃ).
2. Połączeniami przyimka i rzeczownika odczasownikowego w funkcji równoważnika zdania podrzędnego; ich poprawne użycie wymaga tożsamości podmiotu równoważnika i zdania głównego; nie każde zdanie podrzędne można więc do takiej postaci skrócić. Jedności podmiotów nie ma np. w następującym tekście: *Przed wyjściem z domu samochodu już nie było; zapewnia ją dopiero wersja: Zanim wyszedłem z domu, samochodu już nie było.
3. Dopełnieniami przy czasownikach o różnym rządzie, np. *Urzędnik konsularny ma prawo: [...] wydawać, wznawiać ważność i unieważniać paszporty obywateli zgodnie z ustawodawstwem Państwa wysyłającego. W takim wypadku muszą być spełnione wymagania gramatyczne wszystkich wyrazów określanych, nawet kosztem powtórzenia wyrazów określających (poprawnie: ...wydawać i unieważniać paszporty oraz wznawiać ich ważność, zgodnie z ustawodawstwem Państwa wysyłającego.
4. Rzeczownikami określanymi przez niejednorodne przydawki, np. przymiotne i dopełniaczowe: *[...] szczegółowe zasady tworzenia i gospodarowania funduszami: nagród, socjalnym i mieszkaniowym (poprawnie: ...szczegółowe zasady tworzenia funduszu socjalnego, mieszkaniowego, funduszu nagród oraz gospodarowania tymi środkami)

ZWIĄZKI SKŁADNIOWE są połączeniami wyrazów, między którymi zachodzą powiązania znaczeniowe oraz niewspółrzędne relacje gramatyczne; ostatnią cechą różnią się od szeregów (połączeń współrzędnych). Zależnie od postaci składniowej takich połączeń wyróżniamy wśród nich związki zgody, związki rządu i związki przynależności.
ZWIĄZKI ZGODY charakteryzują się tym, że ich składniki podrzędne (określające) muszą się dostosować (upodobnić) do nadrzędnych (określanych) pod względem wszystkich możliwych cech gramatycznych (od jednej do trzech).
Liczba i rodzaj uzgadnianych cech zależą przede wszystkim od przynależności poszczególnych składników związku do części mowy oraz od konkretnych właściwości gramatycznych każdego z nich. I tak np.:
 

A) jedną wspólną cechę – liczbę – ma większość związków głównych (podmiotowo-orzeczeniowych), np. Morze huczy; Chmury napływają;
B) dwie wspólne cechy – liczbę i rodzaj – mają połączenia podmiotowo-orzeczeniowe z czasownikiem w czasie przeszłym lub w trybie warunkowym, np. Turyści wyjechali; Sportsmenki trenowały; Ojciec byłby szczęśliwy, natomiast związki z podmiotem zaimkowym mają jednakową liczbę i osobę, np. Ty rozmyślasz; My się denerwujemy);
C) trzy wspólne cechy – liczbę, rodzaj i przypadek – mają przydawki z rzeczownikami określanymi, np. trzej politycy, ...