Wprowadzenie_do_frazeologii.pdf

Artyku³ pochodzi z ksi¹¿ki:

Piotr Müldner-Nieckowski, £ukasz Müldner-Nieckowski: Nowy szkolny sÆownik frazeologiczny ,

wydanej przez ÿwiat Ksiå¿ki, Warszawa 2004.

Wprowadzenie do frazeologii

Piotr Müldner-Nieckowski

W s³ownikowych zasobach zwi¹zków frazeologicznych wystæpuje bardzo

du¿a liczba frazemów i znacznie mniejsza idiomów. Rozpowszechniona prak-

tyka ograniczania frazeologii do idiomatyki i pomijania roli frazemów jest

oceniana jako szkodliwa zarówno z punktu widzenia osoby ucz¹cej siæ jæzyka,

jak i jej nauczyciela. W poni¿szym zwiæz³ym przegl¹dzie pojæì dotyczåcych

funkcji, budowy, skÆadni i zastosowania frazeologizmów poÆo¿ono nacisk na

ukazanie wspóÆistnienia tych dwóch typów poÆåczeñ wyrazowych jako równo-

prawnych. BiegÆo¥ì w rozumieniu i u¿ywaniu frazemów i idiomów jest równie

wa¿na jak umiejætno¥ì posÆugiwania siæ pojedynczymi wyrazami i gramatykå.

Pojæcia podstawowe

Frazeologiå nazywamy:

1. DziaÆ nauki (jæzykoznawstwa) zajmujåcy siæ analizå i opisem istniejå-

cych w jæzyku utrwalonych poÆåczeñ wyrazów.

2. Zbiór utrwalonych poÆåczeñ wyrazów wystæpujåcych w danym jæzyku

albo w okre¥lonym zbiorze tekstów, na przykÆad w sÆowniku, dziele literackim.

3. Potocznie nietypowy sposób wyraºania siæ (np. Co ty mi tu mówisz takå

frazeologiå, nic z tego nie rozumiem! ) albo poÆåczenie wyrazów, które niesie

nowe znaczenie (np. Autor uºywa ciekawej frazeologii, która nadaje jego teks-

tom szczególne zabarwienie . Co to za frazeologia! BÆåd na bÆædzie. ).

O utrwalonym (utartym) poÆåczeniu wyrazów mówimy wtedy, kiedy jest

ono uºywane przez duºå grupæ ludzi w dÆugim okresie.

Produktem jæzyka albo jæzykowym nazywamy poÆåczenie wyrazów, któ-

re powstaje doraªnie, na uºytek jednej wypowiedzi. Produkty jæzyka nie så za-

liczane do zwiåzków frazeologicznych, poniewaº nie så utrwalone w jæzyku.

Na przykÆad: zielona palma, ºóÆta palma, sok ogórkowy, zapach ogórkowy,

twórczo¥ì poetycka, twórczo¥ì plastyczna, kto¥ wysyÆa podanie, kto¥ zanosi po-

danie . Wyraºenia te powstaÆy na skutek dowolnego doboru wyrazów, a nie dla-

tego ºe przyjæÆy siæ do nazywania okre¥lonych rzeczy, czynno¥ci lub stanów.

Zwiåzkiem frazeologicznym (frazeologizmem) nazywamy utrwalone po-

Æåczenie co najmniej dwóch wyrazów. Podstawowym czynnikiem wiåºåcym te

wyrazy jest znaczenie zwiåzku jako caÆo¥ci. Zjawisko to nazywamy Æåczli-

wo¥ciå semantycznå 2

(leksykalnå). Innym czynnikiem wiåzania wyrazów

£åczliwo¥ì skÆonno¥ì wyrazów do Æåczenia siæ. Semantyka nauka zajmujåca siæ m.in.

znaczeniem wyrazów i zwiåzków frazeologicznych.

Wprowadzenie do frazeologii

w zwiåzku frazeologicznym jest skÆadnia (rekcja), poÆåczenie oparte na ogól-

nych zasadach gramatyki.

Frazemem (poÆåczeniem frazeologicznym) nazywamy taki zwiåzek fra-

zeologiczny, którego Æåczliwo¥ì semantyczna jest do pewnego stopnia zrówno-

waºona ze skÆadniowå. Sens caÆego wyraºenia mie¥ci siæ w znaczeniu jednego

z wyrazów. Wyraz taki nazywamy nadrzædnym (dominujåcym, okre¥lanym),

bo to on jest okre¥lany przez pozostaÆe skÆadniki frazeologizmu.

Na przykÆad: palma pierwszeñstwa (sÆowo okre¥lane: pierwszeñstwo'), sezon

ogórkowy (sÆowo okre¥lane: sezon), radosna twórczo¥ì (sÆowo okre¥lane:

twórczo¥ì), kto¥ skÆada podanie (sÆowo okre¥lane: podanie).

Frazemy jako jednostki znaczeñ istniejå w jæzyku obok s³ów. W mowie så

uºywane równie czæsto jak ich doraªne odpowiedniki. Moºna co prawda uºyì

zwykÆych produktów jæzyka i powiedzieì: pierwszeñstwo (zamiast palma

pierwszeñstwa), okres, w którym nie ma waºnych informacji prasowych (za-

miast sezon ogórkowy), bezmy¥lne dziaÆanie (zamiast radosna twórczo¥ì),

kto¥ wysyÆa pocztå podanie do urzædu (zamiast kto¥ skÆada podanie), ale w

wielu wypadkach chætniej korzysta siæ z utrwalonych form frazeologicznych,

z frazemów i idiomów.

Idiomem (zwiåzkiem idiomatycznym) nazywamy taki zwiåzek frazeolo-

giczny, którego Æåczliwo¥ì semantyczna przewaºa nad skÆadniowå. W idiomie

suma znaczeñ wyrazów oraz znaczenie ka¿dego wyrazu z osobna så inne niº

znaczenie caÆo¥ci zwiåzku frazeologicznego.

Na przykÆad: piåte koÆo u wozu (co¥, co jest zbædne, wiæc ani koÆo, ani u wozu,

ani piåte i ani piåte koÆo u jakiego¥ wozu); kubek w kubek (identyczny, zatem

nie chodzi tu o ºaden kubek ani o to, ºe kubek znajduje siæ w kubku); nie w kij

dmuchaÆ (niezwykÆy, wiæc nie chodzi tu ani o kij, ani o dmuchanie, ani o dmu-

chanie w kij) , sól ziemi (najbardziej warto¥ciowi ludzie, zatem ani sól, ani zie-

mia, ani sól znajdujåca siæ w ziemi), sÆomiany ogieñ (przemijajåcy zapaÆ,

a wiæc nie ogieñ, nie sÆomiany i nie palenie siæ sÆomy).

Rozpoznawanie homonimii 3 jest jednym z warunków poprawnego posÆugi-

wania siæ zwiåzkami frazeologicznymi.

Homonimem 4 zwiåzku frazeologicznego nazywamy identyczny zapis, ale

o innym znaczeniu. Wyraºenie czarny koñ jako zwiåzek frazeologiczny zna-

czy kto¥, kto niespodziewanie wygra, ale ma on homonim, który znaczy do-

sÆownie koñ o czarnej sier¥ci i wtedy uznajemy go za produkt jæzyka, który

jest homonimem dosÆownym idiomu 5 .

Homonimia wieloznaczno¥ì, wspóÆimienno¥ì.

Homonim tu: kaºde spo¥ród wyraºeñ, które majå jednakowe brzmienie i jednakowå pi-

sowniæ, ale odmienne znaczenie i czæsto pochodzenie.

SÆownik podaje znaczenia homonimów dosÆownych tylko w tych hasÆach, w których jest

to niezbædne dla peÆnego rozumienia zwiåzku frazeologicznego.

Wprowadzenie do frazeologii

Istniejå równieº homonimy frazeologiczne , to znaczy poÆåczenia wyrazów

identyczne w zapisie, ale róºne co do znaczenia przeno¥nego i jednocze¥nie bæ-

dåce zwiåzkami frazeologicznymi.

Na przykÆad: wyraºenie radosna twórczo¥ì ma dwa znaczenia przeno¥ne dzia-

Æanie beztroskie i bezmy¥lne i rzecz wykonana bez talentu, nieumiejætnie. Så

to homonimy frazeologiczne tego wyraºenia. Ale ma ono równieº homonim do-

sÆowny, który znaczy twórczo¥ì sprawiaj¹ca rado¥ì i jest zwykÆym produktem

jæzyka.

Pochodzenie zwiåzków frazeologicznych 6

Pochodzenie wiækszo¥ci zwiåzków frazeologicznych jest nieznane. Moºna

siæ jedynie domy¥laì, jakie okoliczno¥ci i jakie skojarzenia znaczeniowe dopro-

wadziÆy do powstania poszczególnych wyraºeñ, ale nie wiemy, kiedy, gdzie

i przez kogo zostaÆy one wypowiedziane po raz pierwszy. Poniewaº proces

utrwalania siæ wyraºeñ w jæzyku ogóÆu jest dÆugotrwaÆy, wiele postaci pierwot-

nych ulegÆo przeksztaÆceniu. Niektóre nadal siæ zmieniajå, gdyº sÆowotwórstwo

jest jednå z gÆównych cech jæzyka ºywego. Z tego powodu zanikajå formy ªród-

Æowe, a pozostaj¹ jedynie koñcowe (wynikowe) i niektóre przej¥ciowe.

Do zwiåzków frazeologicznych, których autorzy så znani albo które wystæ-

pujå w znanych tekstach anonimowych, zaliczamy skrzydlate sÆowa 7 . Så to

cytaty z dzieÆ, tytu³y, strzæpy przemówieñ, powiedzonka osób publicznych itp.

Nie kaºdy cytat moºe byì jednak skrzydlatym sÆowem, musi on byì obrazowy,

barwny, aluzyjny 8 i Æatwo zapadaì w pamiæì. Na skutek czæstego uºywania

upowszechniajå siæ i niewiele osób pamiæta, ºe majå one autora 9 .

Na przykÆad: Kobieto, puchu marny! (Adam Mickiewicz). Królestwo za konia

(William Szekspir). Co tam, panie, w polityce? (StanisÆaw Wyspiañski). Pijane

dziecko we mgle (Tadeusz íeleñski-Boy). Wiæcej ¥wiatÆa! (Johann Wolfgang

Goethe). Jestem za, a nawet przeciw (Lech WaÆæsa). Zbrodnia i kara (Fiodor

Dostojewski). Miliard w rozumie (telewizja, teleturniej). Stawka wiæksza niº ºy-

cie (telewizja, serial). Od Annasza do Kajfasza (Biblia). GÆos woÆajåcego na

puszczy (Biblia). Syzyfowa praca (mitologia). Syzyfowe prace (Stefan íerom-

ski). Puszka Pandory (mitologia). 10

Wiæcej na ten temat w: Andrzej Maria Lewicki, Anna Pajdziñska: Frazeologia ,w:

Wspó³czesny jæzyk polski . Red. J. Bartmiñski. Lublin 2001.

Skrzydlate sÆowa naleºå do frazeologii, je¿eli nie så pojedynczymi wyrazami ani tekstami

dÆuºszymi niº zdanie. Podaj¹ je s³owniki specjalizowane (patrz: Literatura uzupe³niaj¹ca).

Jadwiga Tarsa: Dyskretny urok nagÆówka, czyli skrzydlate sÆowa na Æamach dzisiejszej

prasy . Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego, t. 34, Opole 1995, s. 101 107.

Jadwiga Tarsa, op.cit.

Wiækszo¥ì przykÆadów za Wojciechem Chlebdå, wg: Chlebda W., Mokijenko Walerij

M., Szuleºkowa SwietÆana G.: Rosyjsko-polski sÆownik skrzydlatych sÆów . £ask 2003.

Wprowadzenie do frazeologii

W powyºszych przykÆadach obok form, których autorzy så znani, wystæpujå

biblizmy , zwiåzki frazeologiczne pochodzåce z Biblii, oraz mitologizmy , majå-

ce ªródÆo w mitach greckich i rzymskich. Stanowi¹ one grupæ stosunkowo

niewielkå, ale wa¿nå z punktu widzenia dziedzictwa kultury. W jæzyku codzien-

nym odgrywajå maÆå rolæ, wiæksz¹ w ksi¹¿kowym.

Pogranicze frazeologii

Paremie , to jest aforyzmy i maksymy (których autorzy så znani), senten-

cje i przysÆowia (których autorstwo jest nieznane), przez niektórych polskich

jæzykoznawców så uwaºane za jednostki jæzyka, które nie naleºå do frazeolo-

gii. Jednak paremie mogå niekiedy funkcjonowaì w zdaniach jako ich nieod-

zowne skÆadniki znaczeniowe, dlatego pewnå grupæ takich form uznajemy za

zwiåzki wyrazów znajdujåce siæ na pograniczu frazeologii.

Na przykÆad: w zdaniu Ten nieokrzesany kierownik wciåº nas przekrzykiwa³, bo

próºna beczka najgÆo¥niej brzæczy zastosowano przysÆowie próºna beczka naj-

gÆo¥niej brzæczy (gÆo¥ne zachowanie cechuje gÆupców).

PrzysÆowia så to niewielkie teksty, majåce postaì zdania lub jego równo-

waºnika i przeno¥ne znaczenie, które swoim obrazem zastæpuje jakie¥ pojæcie

abstrakcyjne. 11

Do pogranicza frazeologii naleºå takºe zestawienia .

Zaliczamy do nich:

1. Terminy , wielowyrazowe nazwy o specjalnym znaczeniu, stosowane

w nauce, sztuce, sporcie, technice, medycynie itp.

Na przykÆad: wnioskowanie przez analogiæ, styl gotycki, spóÆgÆoska wargowa,

kwas siarkowy, rzut karny, znieczulenie miejscowe .

2. Rzeczowniki wielowyrazowe , nazwy o znaczeniu ogólnym zbudowane

z wielu sÆów, uºywane w jæzyku ogólnym.

Na przykÆad: samochód ciæºarowy, pÆatki owsiane, maszyna do pisania, wieczne

pióro, ta¥ma klejåca, konto oszczædno¥ciowe, telefon komórkowy .

3. PoÆåczenia publicystyczne , wielowyrazowe okre¥lenia, które så uºywa-

ne przez dziennikarzy, polityków.

Na przykÆad: polityka fiskalna, wÆadza pañstwowa, kampania wyborcza, debata

parlamentarna, posiedzenie rzådu.

4. Komendy, rozkazy, dyrektywy , wielowyrazowe wypowiedzenia, które

ze wzglædu na szczególnå waºno¥ì przekazu majå ¥ci¥le ustalonå formæ i så

uºywane tylko w tej postaci i tylko w konkretnych sytuacjach.

Na przykÆad: na prawo patrz, biegiem marsz, maszyny stop, droga wolna.

O definicji i istocie przysÆowia wiæcej m.in. w pracy Juliana Krzyºanowskiego: Dzieje

przysÆowia polskiego w toku piæciu wieków ,w: Nowa ksiæga przysÆów polskich , t. I, str.

VII-XXXIX, PIW, Warszawa 1969.

Wprowadzenie do frazeologii

Klasyfikacje zwiåzków frazeologicznych

Zwiåzki frazeologiczne 12 , jak ju¿ wspomniano, så jednostkami sÆownika

wiækszymi niº jeden wyraz. Z punktu widzenia systemu jæzyka typowy zwiå-

zek frazeologiczny speÆnia co najmniej dwa z trzech warunków:

1. Jest poÆåczeniem dwóch lub wiækszej liczby segmentów akcentowych

(taktów; jednostek, z których kaºda ma wÆasne pole znaczeniowe).

2. Jest poÆåczeniem skÆadników ksztaÆtowo utoºsamianych z wyrazami,

które så powiåzane w sposób wÆa¥ciwy wyrazom.

3. Jest nieciågÆy, to znaczy jego skÆadniki mogå byì zamieniane miejscami

albo rozdzielane innymi jednostkami, tj. så przestawialne i rozsuwalne 13 .

Kaºda jednostka frazeologiczna wymaga akceptacji spoÆecznej, to znaczy

utrwalenia w jæzyku.

Typologia zwiåzków frazeologicznych Lewickiego 14

Typologia porzådkuje wszystkie moºliwe zwiåzki frazeologiczne, tak jak

gramatyka opisuje wÆa¥ciwo¥ci wyrazów, czæ¥ci zdania i mechanizmy je

wiåºåce.

Ze wzglædu na budowæ (morfologiæ) i skÆadniæ zwiåzki frazeologiczne

dzielimy na:

1. Frazy , które mogå byì uºywane jako kompletne zdania i do takiej funkcji

nie wymagajå ºadnych uzupeÆnieñ. Frazy mog¹ wchodziì w sk³ad d³u¿szych

tekstów lub stanowiì replikæ w dialogu.

Opis skÆadni zwiåzków frazeologicznych na podstawie: Andrzej Maria Lewicki: SkÆad-

nia zwiåzków frazeologicznych . Biul. Pol. Tow. Jæzykoznawczego, z. 40, 1983, s. 7583.

Por. Andrzej BogusÆawski, Jan Wawrzyñczyk: Polszczyzna, jakå znamy. Nowa sonda

sÆownikowa. Warszawa 1993, s. 26.

Typologiæ zwiåzków frazeologicznych podaÆ prof. Andrzej Maria Lewicki w 1983 r.

w pracy: SkÆadnia zwiåzków frazeologicznych , op.cit. Stosowana do niedawna klasyfika-

cja prof. StanisÆawa Skorupki ma obecnie znaczenie jedynie historyczne. Oto ona.

Ze wzglædu na budowæ zwiåzki frazeologiczne dzielå siæ na: 1. Frazy , to jest zespoÆy

wyrazów zÆoºone z czÆonów rzeczownikowych i czasownikowych, majåce postaì zdania.

Na przykÆad: burza huczy ; sztandary Æopoczå na wietrze ; serce boli ; nie ma tego zÆego, co

by na dobre nie wyszÆo . Do fraz naleºå teº przysÆowia, powiedzenia, sentencje, maksymy.

2. Zwroty , to jest zespoÆy wyrazów, w których czÆon podstawowy ma charakter czasowni-

kowy (werbalny). Na przykÆad: ruszaì z kopyta, ple¥ì trzy po trzy, prawdæ mówiåc .3. Wy-

raºenia , to jest zespoÆy wyrazów majåce charakter rzeczownikowy (imienny, nominalny),

a takºe wszelkie utarte poÆåczenia przyimkowe, przysÆówkowe i spójnikowe. Na przykÆad:

mådro¥ì ksiåºkowa, syneczek mamusi, sÆodkie lenistwo, parszywa owca; na bok, co chwila,

po kryjomu . Do wyraºeñ naleºå takºe zÆoºenia dwu- i wiæcej wyrazowe tej samej kategorii

gramatycznej (wyraºenia szeregowe). Na przykÆad: zbrodnia i kara ; blaski i cienie ; krótko

i wæzÆowato . W klasyfikacji tej idiomy nosi³y nazwæ zwiåzków staÆych (trwa³ych), frazemy

zwiåzków Æåczliwych, a produkty jæzyka zwiåzków luªnych.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: