Opactwo w Mogile powstało z fundacji biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża w 1222 roku. Zasiedlili go cystersi przybyli z Lubiąża na Śląsku. Przez trzysta lat pełniło funkcję nekropolii Odrowążów linii małopolskiej. Opactwo jest obiektem zaliczonym do I grupy zabytków architektury. Całość architektonicznego zespołu złożona jest z bazyliki, klasztoru, pałacu opackiego, przeoratu oraz budynków gospodarczych. Do kompleksu klasztornego od zachodu przylega przez ulicę Klasztorną późnogotycki drewniany kościół św. Bartłomieja i otaczający go dawny cmentarz parafialny oraz bramna dzwonnica. Do 1702 roku obie posesje tworzyły całość. Obwiedzione były wspólnym ceglanym murem, otoczone wałem szańcowym i wodami Wisły, Dłubni oraz stawów rybnych. Obecny stan kościoła i klasztoru jest końcowym efektem odbudowy osiemnastowiecznej po wielkim pożarze z 1708 roku.
Kościół klasztorny pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny i św. Wacława, otrzymał od papieża Pawła VI w 1970 roku tytuł Bazyliki Mniejszej. Należy do najcenniejszych trzynastowiecznych budowli na terenie ziemi krakowskiej i najstarszych budowli ceglanych w Polsce. W układzie przestrzennym i w stylu prezentuje początek gotyku, tak zwany styl cysterski, przejściowy ze stylu romańskiego, nawiązujący do tradycji zakonu. Znajdujące się w nim organy 36-cio głosowe zbudował w 1927 roku Stanisław Tobola z pieniężnych ofiar wiernych, zbieranych na ten cel w czasie niedzielnych mszy świętych.
Najstarszym i najcenniejszym zabytkiem sztuki gotyckiej z XIV wieku, który możemy podziwiać w mogilskim kościele jest wykonana w drzewie wiązu wysoka na około 192 cm rzeźba Chrystusa na Krzyżu. Legenda opowiada, że przypłynął on do klasztoru w nurtach Wisły. Chrystus ma naturalne włosy i zarost, a na biodrach przypiętą przepaskę biodrową z tkaniny z haftem maszynowym. Jezus Miłosierny Mogilski jest przedmiotem bardzo ożywionego kultu religijnego i celem licznych pielgrzymek. Powszechny rozgłos i duży zasięgiem kult, wywołał pożar całości zabudowań klasztoru i kościoła 26 czerwca 1447 roku. Z pożogi ocalał jedynie Krzyż z zawieszonym na nim Jezusem. Wydarzenie to uznano za oczywisty cud.
Wybitnym w skali Polski dziełem sztuki okresu wczesnego renesansu jest w kościele polichromia, wykonana około 1530 r. przez brata Stanisława Samostrzelnika z Mogiły przedstawiająca freski : „Zwiastowanie” oraz scenę „Ukrzyżowania”.
W opactwie cystersów w Mogile znajduje się znakomite archiwum i biblioteka z bardzo cennymi dziełami. Od strony północnej kościoła znajduje się wielki park, stacje Męki Pańskiej i plac z ołtarzem polowym.
zietek60