Dziedzictwo prasłowiańskie:
Polszczyzna odziedziczyła z prasłowiańskiego zasadniczy zasób wyrazów. Wg. T. Lehra-Spławińskiego do dziś zachowało się w języku polskim w postaci fonetycznej ok. 1700 wyrazów prasłowiańskich: ponad 1000 rzeczowników, 400 czasowników, 170 przymiotników, 80 wyrazów należących do innych części mowy. W epoce przedpiśmiennej było ich z pewnością więcej.
Wyrazy dziedziczone z prasłowiańszczyzny dzielą się na:
1. Odnoszące się do życia duchowego człowieka (170 wyrazów):
A. Pojęcia religijne i moralne: Bóg, czart, bies, grzech, prawda, wina, raj,
B. Wyrazy związane z podstawami poglądu na świat i życie: byt, życie, śmierć, czas, początek, koniec, stan, postać, osoba, znak, imię, ład, cześć, chwała, sława, trud, twór,
C. Słownictwo określające właściwości duchowe człowieka: dobry, zły, mądry, głupi, szczodry, skąpy, pilny, leń, miły, luby, szczery, chytry, łagodny, srogi.
2. Grupę wyrazów odnoszących się do świata materialnego oraz zewnętrznego i fizycznego życia człowieka (1400 wyrazów):
A. Przyroda martwa i żywa:
a) ukształtowanie powierzchni ziemi: ziemia, góra, dół, brzeg, jaskinia, pole,
b) kopaliny: kamień, głaz, skała, glina, krzemień, , żelazo, srebro, złoto, sól, siarka,
c) nawodnienie: woda, morze, rzeka, jezioro, strumień, bagno, wir, prąd, lód, kra,
d) pojęcia astrologiczne i meteorologiczne: dzień, noc, świt, brzask, wieczór, południe, wschód, lato, zima, doba, godzina, skwar, chłód, miesiąc, rosa, śnieg, mróz,
e) roślinność: dąb, buk, jawor, lipa, jodła, brzoza,
f) świat zwierzęcy: niedźwiedź, lis, tur, wilk, bocian, wrona, komar,
g) budowa ciała ludzkiego i zwierzęcego: głowa, ręka, plecy, żebro, płuca, serce,
h) życie rodzinne: ojciec, matka, brat, dziad, teść,
i) życie społeczne: czeladź, sługa, sąsiad, przyjaciel,
j) gospodarstwo: wrota, brona, gumno,
B. Właściwości fizyczne ludzi i zwierząt: chudy, wysoki, niski,
C. Nazwy czynności i stanów: jeść, pić, jechać,
D. Spójniki, zaimki, przyimki.
Zapożyczenia przedpolskie, traktowane jako rodzime, np. z niemieckiego: chleb, lek, lekarz, pług; z łaciny: cesarz, lew.
Cechą charakterystyczną jest brak słownictwa dot. miasta. Nie wszystkie wyrazy były zapisane, mogło być tego słownictwa znacznie więcej.
Staropolskie wpływy obce: łacina, czeski, niemiecki.
1.Wpływy łacińskie:
Z łaciny zapożyczenia pośrednie i bezpośrednie. Pośrednie przez niemiecki i czeski.
Przez język czeski zapożyczona została z łaciny terminologia chrześcijańska: biskup, mnich, kielich, przeor, żegnać, bierzmowanie, wigilia, ofiara, proboszcz.
Krzyż, żal – wpływy romańskie.
Wpływ bezpośredni: trybun, palma, muł, bawół, balsam,
nazwy roślin, drzew, owoców: burak, cynamon, migdały, cytryna,
nazwy kancelaryjne: atrament, metryka, data,
inne dziedziny: kanał, cysterna, cyrkiel, organy, tablica, kaptur, biret.
77% terminów chrześcijańskich pochodzi z czeskiego.
Jednak część jest słowiańska: Bóg (bóstwo), święty (mocny), niebo (firmament), ksiądz (książę), piekło (smoła). Weszły one do terminologii chrześcijańskiej poprzez zmianę znaczenia.
2.Wpływy czeskie: za panowania Przemyśliwidów: Wacława II i III, wojen husyckich, przez przyjęcie chrześcijaństwa. W wieku XV – moda językowa na język czeski.
a) Zapożyczenia fonetyczne:
TraT zamiast TroT: (metateza) brama – brona, stroża – straż, włodać – władać,
‘u’ zamiast nosówek: poruczyć – poręczyć, Wacław – Więcław, chuć – chęć.
‘h’ zamiast ‘g’: hańba – gańba, hołota – gołota
‘t’ zamiast ‘ć’: dyspalatalizacja: śmiercielny – śmiertelny, wesoły – wiesioły, serce – sierdce.
b) Zapożyczenia leksykalne:
Które nie przetrwały: luty – srogi, zapad – zachód, pekli – jeśli, białka – pszenna bułka, umiały – wykształcony,
Które przetrwały: starosta, kulawy, płaz, twarz, wstyd, świątynia.
W Biblii Królowej Zofii jest wiele czechizmów.
3.Wpływy niemieckie: XIII – XV wiek, kolonizacja niemiecka, najwięcej wyrazów dot. życia praktycznego.
a) organizacja miejska: burmistrz, gmina, sołtys, wójt,
b) życie gospodarcze: bednarz, cech, celnik, browar, śruba, żołnierz,
c) sądownictwo: cło, czynsz, glejt, gwałt, mord, myto, lichwa.
d) Budownictwo: bruk, cegła, mur, plac, ratusz, rynek,
e) Moda: bawełna, binokle, fartuch, sznur,
f) Nazwy miejsc: Grywałt, Tymbark,
g) Imiona: Biernat (Bernard).
Inne: bękart, łotr, rycerz.
Słownictwo górnicze: huta, kilof, kierat.
4.Początki wpływów ruskich (nie mylić z rosyjskimi, które dopiero od XVIII wieku): w XV wieku nieliczne i lokalne: np. kniaź.
5.Wpływy arabskie: adamaszek, atłas, bachmat.
Zasoby leksykalne doby stp zostały zebrane w „Słowniku Staropolskim”, obejmuje on około 15000 wyrazów. Część z nich to wyrazy dziedziczone, część to zapożyczenia, pozostałe to słownictwo rozwojowe, uwarunkowane czynnikami pozajęzykowymi:
1. nazwy osobowe i miejscowe,
2. nazwy urzędów: cześnik, wojewoda, podkomorzy, żupan, kanclerz, podkanclerzy, notariusz, marszałek, sędzia, podsędek, włodarz, starosta, burgrabia,
3. nazwy pokrewieństwa, zw. Z prawem spadkowym: mać, macierz, bracieniec, wnukiew, zołwica, świekr, stryk, ujec, pociot, naciot, dziewierz, nieściora.
4. Ubiory: gzło, czecheł (koszula), rucho (suknia), opończa, nogawice (spodnie), rąbek, ciżmy, obszlak,
5. Daniny, podatki, opłaty: podworowe, łanowe, podymne, poradlne, podwoda, czynsz, godne, pokłon, czesne, myto,
6. Miary i wagi: ćwiertnia, korzec, garniec, kwarta, achtel, stągiew, beczka, centnar, funt, sążeń, łokieć, piędź,
7. Prawnicze,
8. Budownictwo,
9. Rośliny lecznicze, zwierzęta, minerały.
figielek