Pomian - ARCHEOLOGIA MORSKA W POLSCE.pdf - Literatura! - bogg

ARCHEOLOGIA

Iwona Pomian

Dzia∏ Badaƒ Podwodnych

Centralne Muzeum Morskie w Gdaƒsku

ARCHEOLOGIA MORSKA W POLSCE

STAN OBECNY I PERSPEKTYWY

czytelnikowi ze skarbami mórz po∏udniowych,

a nie badaniami prowadzonymi na Ba∏tyku. Historia

badaƒ ba∏tyckich obfituje jednak w niezwykle ciekawe

znaleziska. Wody tego morza ze wzgl´du na niskie

zasolenie i niewielkà temperatur´ zapewniajà warun-

ki sprzyjajàce zachowaniu materia∏ów organicznych,

a zw∏aszcza drewna, które w wi´kszoÊci mórz nara-

˝one jest na atak ˝ar∏ocznego Êlimaka toredo navalis .

Dzi´ki temu na Ba∏tyku wcià˝ mo˝na napotkaç

wraki, których kad∏uby nie uleg∏y wi´kszym znisz-

czeniom. Jednym z bardziej znanych odkryç by∏o od-

nalezienie królewskiego okr´tu „Vasa” zalegajàcego

w porcie w Sztokholmie. Okr´t ten zatonà∏ w 1628 r.

tu˝ po wodowaniu. Odnaleziony w 1956 r. przez

szwedzkiego in˝yniera Andersa Franzena zosta∏ wy-

dobyty w ca∏oÊci w 1961 r. Po wieloletniej konser-

wacji i pracach restauratorskich, wystawiany obecnie

w muzeum w Sztokholmie, stanowi niewàtpliwie jed-

nà z najwi´kszych atrakcji tego miasta.

1. Archeolog w trakcie wykonywania dokumentacji rysunkowej na wraku zalegajàcym w pobli˝u Helu. Fot. J. Szymonik.

1. Archeologist making illustrated documents on the wreck located near Hel. Photo: J. Szymonik.

A rcheologia morska kojarzy si´ przeci´tnemu

2. Pozosta∏oÊci wraka z XIX w. zniszczone w trakcie rozbudowy

Portu Pó∏nocnego w Gdaƒsku. Fot. T. Bednarz.

2. The remains of a wreck from the 19th century, damaged during

the expansion of the Northern Port in Gdaƒsk. Photo: T. Bednarz.

Rok 1969 by∏ wyjàtkowo ˝yczliwy dla mi∏oÊni-

ków podwodnych poszukiwaƒ. W∏aÊnie wtedy odkry-

to dwa najciekawsze z przebadanych przez gdaƒskie

Muzeum wraków: „Solen” i „Miedziowiec”. Natrafi∏y

na nie jednostki Gdaƒskiego Urz´du Morskiego

prowadzàce tra∏owania w okolicy portu gdaƒskiego.

Nurkowie prowadzàcy ogl´dziny opisali pierw-

szy z wraków jako pozosta∏oÊci drewnianej jednostki

przykrytej kamieniami balastowymi, na których

spoczywa kilkanaÊcie luf armatnich. Ze wzgl´du na

wartoÊç znaleziska i jego bliskie po∏o˝enie przy torze

podejÊciowym do Portu Gdaƒskiego, postanowiono

natychmiast przystàpiç do prac wydobywczych.

Mimo sprzyjajàcej g∏´bokoÊci, która nie przekra-

cza∏a 16 m, badania trwa∏y a˝ do 1982 r. W ich

trakcie wydobyto ponad 3 tysiàce obiektów, a tak˝e

sporzàdzono dok∏adnà dokumentacj´ konstrukcji

wraka.

Do najcenniejszych obiektów wydobytych z „So-

lena” nale˝y kolekcja 20 luf armatnich prezentowana

obecnie w salach wystawowych Centralnego Mu-

zeum Morskiego w Gdaƒsku 1 . Jest to w zbiorach pol-

skich zespó∏ unikatowy zarówno ze wzgl´du na wiek,

jak i funkcj´ dzia∏ jako okr´towych 2 . WÊród wydoby-

tych przewa˝ajà dzia∏a szwedzkie. Poza nimi wydo-

byto te˝ 2 dzia∏a polskie i 2 tzw. rosyjskie, najpraw-

dopodobniej zdobyczne. Na niektórych z dzia∏ zacho-

wa∏y si´ dobrze widoczne herby i napisy. WÊród nich

mo˝na rozpoznaç snopek (herb szwedzkiej dynastii

Wazów) oraz inicja∏y CDS ( Carolus Dux Soeder –

malandiae ) lub GRS ( Gustavus Rex Sueciae ). Na

dziale polskim widnieje kartusz w kszta∏cie wst´gi

z herbami Pogoni litewskiej i Kolumnami Jagiello-

nów pod wspólnà koronà. Na wst´dze kartusza wid-

nieje napis Sigismu[ndus] August9 Rex Polo[niae]

Mag[nus] Dux Lith[uaniae] Me Fa[cit] 1560 .

Poni˝ej widnieje tabliczka z napisem: Hans Seber Gus

Mich . Lufa jest prawie identyczna z dzia∏em odla-

nym przez Hansa Eberta w 1561 r. dla królewskiej

artylerii litewskiej i stanowi najcenniejszy okaz

kolekcji 3 .

Z wraka wydobyto inne elementy uzbrojenia,

takie jak: kule armatnie ró˝nych wagomiarów

i typów (∏aƒcuchowe, hakowe, no˝ycowe, zapalajàce

i inne), lawety, szufle prochowe, wyciory, o∏owiane

kule do r´cznej broni palnej, muszkiety, forkiety,

drewniane dozowniki prochowe, bandoliery. Ponad-

to odnaleziono m.in. szkielety marynarzy, cz´Êci gar-

deroby, buty, mieszki skórzane, ostrog´, m∏otek,

siekier´, klucze, no˝e, widelce, ∏y˝ki, misterne etui

z wyka∏aczkami, dzwonki, dziesiàtki klip oraz kilka-

dziesiàt okràg∏ych, srebrnych monet, sygnet, mie-

dziany kocio∏ek z ornamentami, kolekcj´ zdobionych

uchwytów do toreb i wiele innych cennych za-

bytków. W wyniku przeprowadzonych badaƒ archeo-

logicznych i studiów archiwalnych stwierdzono, ˝e

odnaleziony obiekt to wrak szwedzkiego orloga

„Solen”, który zatonà∏ w bitwie pod Oliwà

28 listopada 1627 r.

Kilka s∏ów o archeologii morskiej

w Polsce

Polskie wybrze˝a Ba∏tyku równie˝ obfitujà we wraki.

Sà one co prawda bardziej nara˝one na zniszczenie,

poniewa˝ p∏askie, piaszczyste dno umo˝liwia po∏ów

ryb poprzez tra∏owanie niszczàce drewniane kon-

strukcje. Odkrywane obiekty dostarczajà jednak wie-

lu cennych informacji. Pierwsze odkrycia – zwiàzane

z poszukiwaniami staro˝ytnego Wolina, prowadzo-

nymi pod kierownictwem W∏adys∏awa Filipowiaka –

dokonane zosta∏y w latach 50. XX w. Zainspirowa∏y

one Przemys∏awa Smolarka, za∏o˝yciela Muzeum

Morskiego w Gdaƒsku, do podj´cia samodzielnych

prac badawczych na wrakach odkrytych przypad-

kowo w Zatoce Gdaƒskiej.

3. Elementy konstrukcyjne z wraka P-2 z X w. tu˝ po wydobyciu ze

stanowiska portu Êredniowiecznego w Pucku. Fot. I. Pomian.

3. Elements of construction from the P-2 wreck from the 10th cen-

tury, just after it was brought up from the site of the mediaeval port

in Puck. Photo: I. Pomian.

ARCHEOLOGIA

Drugi z odkrytych wraków, tzw. „Miedziowiec”,

by∏ wrakiem statku handlowego, przewo˝àcego ∏adu-

nek sk∏adajàcy si´ przede wszystkim z produktów

górniczych i leÊnych. Miedê w plastrach ró˝nej wiel-

koÊci, ruda ˝elaza, wiàzki ˝elaza, tarcica d´bowa,

waƒczos, beczki ze smo∏à, dziegciem, popio∏em

drzewnym, ˝ywicà oraz woskiem stanowi∏y niezwykle

interesujàcy materia∏ do studiów nad XV-wiecznym

handlem. Odnalezione towary zdajà si´ wskazywaç,

˝e statek za∏adowano w Gdaƒsku. Po opuszczeniu

portu, prawdopodobnie na skutek po˝aru, zatonà∏ on

na redzie. Podczas owej katastrofy cz´Êç ∏adunku

roztopi∏a si´ i zala∏a pozosta∏à, tworzàc z up∏ywem

czasu ochronnà skorup´ skutecznie ∏agodzàcà nisz-

czàcy wp∏yw Êrodowiska wodnego 4 .

Po wst´pnych pracach stwierdzono, ˝e wrak na-

le˝y jak najszybciej podnieÊç, gdy˝ grozi mu znisz-

czenie kotwicami stajàcych nieopodal statków. We

wspó∏pracy ze specjalistami ze s∏u˝by ratownictwa

Marynarki Wojennej opracowano plan i przystàpiono

do wydobycia resztek ˝aglowca. W czasie podno-

szenia luêno zalegajàcych bry∏ ∏adunku i ods∏aniania

kad∏uba okaza∏o si´, ˝e konstrukcja jednostki jest

mocno pop´kana. Dlatego zdecydowano si´ na osob-

ne wyciàganie poszczególnych cz´Êci wraka. W paê-

dzierniku 1975 r. przystàpiono do podnoszenia g∏ów-

nej cz´Êci obiektu. W akcji bra∏y udzia∏ jednostki

specjalne Marynarki Wojennej i dêwig p∏ywajàcy. Po

podniesieniu prowadzono dalsze prace eksploracyjno-

dokumentacyjne ju˝ na pok∏adzie barki, na której z∏o-

˝ono wydobyte szczàtki.

4. Lufy okr´towe wydobyte z wraka szwedzkiego okr´tu „Solen”,

zatopionego podczas bitwy w 1627 r. Fot. I. Pomian.

4. Ship cannon brought up from the wreck of the Swedish ship

“Solen”, sunk during battle in 1627. Photo: I. Pomian.

5. Plan batymetryczny dna wraz

z jednym z wraków zalegajà-

cych przy Pó∏wyspie Helskim.

Materia∏y Centralnego Mu-

zeum Morskiego w Gdaƒsku.

5. Bathymetric plan of the bot-

tom along with one of the

wrecks lying behind the Hel

Peninsula. Materials: Central

Maritime Museum of Gdaƒsk.

drewnianej odkryty przypadkowo w grudniu 2002 r.

na pla˝y w rejonie Krynicy Morskiej. Obiekt zalega

w strefie przyboju i jest widoczny jedynie przy bar-

dzo niskich stanach wody. Wymiary wraka wynosi∏y

27 x 6 m. W trakcie ogl´dzin stwierdzono, ˝e wrak

zalega do góry dnem. St´pka i pasy poszycia zosta∏y

zniszczone w rejonie Êródokr´cia. Przy obu stewach

zaobserwowano poszycie zewn´trzne i wewn´trzne

∏àczone na styk i mocowane drewnianymi ko∏kami.

Jego usytuowanie uniemo˝liwia w chwili obecnej

przeprowadzenie systematycznych prac badawczych.

Kolejnym stanowiskiem zlokalizowanym w stre-

fie brzegowej by∏ wrak statku pochodzàcego z XIII w.

Zosta∏ on przypadkowo odkryty w kanale portu ry-

backiego w Rowach w powiecie s∏upskim, podczas

prac pog∏´biarskich prowadzonych przez Urzàd Mor-

ski w S∏upsku. Prace archeologiczne polegajàce na

wydobyciu pozosta∏oÊci zniszczonej konstrukcji

6. Widok prawej burty wraka P-2, pochodzàcego z X w., port Êred-

niowieczny w Pucku. Fot. W. Ossowski.

6. View of the right broadside of the P-2 wreck, dating from the

10th century, mediaeval port in Puck. Photo: W. Ossowski.

Badania wspó∏czesne

Do dziÊ gdaƒscy archeolodzy przebadali ponad 30 wra-

ków, a ostatnie 3 lata dostarczy∏y ponad 10 nowych

stanowisk. Niejednokrotnie pozosta∏oÊci wraków lo-

kalizowane sà na làdzie lub w strefie brzegowej.

Przyk∏adem tego typu obiektu jest wrak jednostki

8. Dulka wydobyta z wraka z X w. na stanowisku portu Êred-

niowiecznego w Pucku. Podobne znaleziono w trakcie badaƒ skan-

dynawskich statków Êredniowiecznych. Fot. I. Pomian.

8. Oarlock brought up from the wreck at the site of the mediaeval

port in Puck. A similar one was found during a survey of

Scandanavian mediaeval ships. Photo: I. Pomian.

7. Pozosta∏oÊci lnu wydobytego z wraka P-2 na stanowisku portu

Êredniowiecznego w Pucku. Fot. I. Pomian.

7. The remains of linen brought up from the P-2 wreck from the site

of the mediaeval port in Puck. Photo: I. Pomian.

przeprowadzi∏a w latach 2003 i 2004 ekipa Central-

nego Muzeum Morskiego w Gdaƒsku. Obecnie po-

zosta∏oÊci wraka znajdujà si´ w pracowni konserwa-

torskiej w Tczewie.

W trakcie prac wydobyto m.in. dwa fragmenty

burty z partii przystewowej po∏àczone wzd∏u˝nikiem.

Pierwszy fragment sk∏ada si´ z trzech pasów po-

szycia ∏àczonych na styk i zak∏ad, d∏ugoÊci 300 cm

i szerokoÊci ka˝dej z klepek poszycia 28-30 cm.

Wzmacniajà je cztery wr´gi mocowane drewnianymi

ko∏kami. Pierwsze trzy wr´gi rozmieszczone sà w od-

leg∏oÊci 20 cm ka˝dy, a ostatni wyrwany i przesu-

ni´ty jest o 50 cm w stosunku do pozosta∏ych. Druga

cz´Êç burty sk∏ada si´ równie˝ z trzech klepek poszy-

cia wzmocnionych wr´gami.

Cechy powy˝szych elementów pozwalajà przy-

puszczaç, ˝e odkryty wrak stanowi∏ pozosta∏oÊci

statku zbudowanego w typie kogi. Potwierdzajà to

wst´pne wyniki badaƒ dendrochronologicznych,

wed∏ug których uznana jest za najm∏odszà próba nr 3,

ARCHEOLOGIA

datowana na okres po 1258 r. Przyjmuje si´, ˝e kogi

przyw´drowa∏y na Ba∏tyk z Wysp Fryzyjskich, gdzie

nazwy „koga” mo˝na doszukiwaç si´ ju˝ w êród∏ach

z X w. ( cogscult ). Oko∏o po∏. XIII w. koga mia∏a

budow´, która przetrwa∏a niemal bez zmian do

XV w. W wiekach XIII i XIV by∏a ona najpopu-

larniejszym typem statku hanzeatyckiego. P∏askie,

szerokie dno przy stosunkowo niewielkim zanurze-

niu pozwala∏o na przewo˝enie nià du˝ej iloÊci

towarów i wp∏ywanie daleko w koryta rzek.

Wyniki wst´pnych prac archeologicznych po-

zwalajà wi´c wysnuç wniosek, ˝e mamy tu do czy-

nienia z pierwszym w Polsce odkryciem pozosta∏oÊci

statku zbudowanego w typie kogi. Celowo unikam

okreÊlania znaleziska jako „koga”. Stopieƒ znisz-

czenia konstrukcji nie pozwala bowiem na jedno-

znaczne okreÊlenie typu jednostki. Dost´pne materia-

∏y êród∏owe, zarówno pisane, jak i ikonograficzne,

które charakteryzujà szkutnictwo okresu XII i XIII w.

sà stosunkowo skàpe i nie u∏atwiajà identyfikacji

obiektu. Dlatego te˝ wi´kszoÊç archeologów preferu-

10. Lampa rufowa na wraku „Wilhelm Gustloff”. Fot. J. Szymonik.

10. Aft lamp on the wreck of the “Wilhelm Gustloff”. Photo:

J. Szymonik.

je okreÊlenie „w typie kogi”, jako jednostki posiada-

jàcej pewne cechy tego rodzaju statku, jednak nie-

koniecznie naƒ wskazujàce 5 .

Niezwykle interesujàce rezultaty przynios∏y pra-

ce dokumentacyjne prowadzone w 2003 r. na wraku

P-2, zalegajàcym na stanowisku portu Êredniowiecz-

nego w Pucku. Jest to pozosta∏oÊç ∏odzi klepkowo-

wr´gowej o specyficznej konstrukcji, ∏àczàcej w so-

bie cechy skandynawskie i s∏owiaƒskie. Wrak spo-

czywa∏ na dnie na g∏´bokoÊci ok. 190 cm. Analiza

uk∏adu wraka, stanu jego zachowania i zawartoÊci

umo˝liwia przypuszczenie, ˝e zalega∏ on w rejonie

ówczesnej linii brzegowej, cz´Êciowo zag∏´biony

w wodzie i by∏ wtórnie u˝ywany do moczenia lnu

przed jego dalszà obróbkà. Datowanie tego obiektu

uleg∏o zmianie. W trakcie prac badawczych, prowa-

dzonych na tym stanowisku w latach 80. XX w.,

pobrano próby drewna z klepek poszycia wraka P-2

oraz faszyny mocujàcej konstrukcj´ do dna i przeka-

zano je do analizy radiow´glowej w Laboratorium

Instytutu Fizyki i Politechniki Âlàskiej w Gliwicach

oraz Pracowni Radiochemicznej Muzeum Archeolo-

gicznego i Etnograficznego w ¸odzi. Na jej podstawie

Mieczys∏aw F. Pazdur oceni∏ wrak na 1. po∏. IX w.,

9. Pozosta∏oÊci ∏adun-

ku na wraku ˝aglow-

ca z prze∏omu XVIII

i XIX w. Fot. M. Ru∏ka.

9. Remains of a load on

the wreck of a sailboat

from the turn of the

18th and 19th centuries.

Photo: M. Ru∏ka.

Pomian - ARCHEOLOGIA MORSKA W POLSCE.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: